DIE KONGRESSE VAN SKOOLKOMMISSIELEDE, 1822•

H 0 0 F S T U K X.

DIE KONGRESSE VAN SKOOLKOMMISSIELEDE, 1822•

1. Aanleidende oorseke tot die Germistonse kongres,

1899.

a. Inleiding.

Memories en deputasies oor die onderwysaangeleent- hede was sedert die Burgersregime die gebruiklike middel waardeur die burgers van die land hulle stem laat hoor

1)

het oor die onderwysaangeleenthede • Namate die politieke, kerklike en onderwysstruktuur van die Repu- bliek aan gekompliseerdheid toegeneem het, 'het hierdie

2) gebruik ook toegeneem •

Voor

1899

het die skoolkommissies as sodanig

egter

nie gemoeid gereak in die gebruik van memorie-onder-

tekening of georganiseerde protesbewegings oor die onderwysaangeleenthede van die Republiek nie.

Hierdie gebruik was voor 1897 dan ook meestal alleenlik bereken op die verkryging van groter re-

geringstoelae vir die onderwys, maar in hicrdie jaar was dit verskillends aspekte van die nasionale onderwys- beleid self wat in gedrang gekom het • 3) Die plaaslike

skoolkornmissies as plaaslike uitvoerders van die on- derwysbeleid sou nie altyd buite die invloedsfeer van die tevredenes of ontevredenes oor die onderwysaange- leenthede bly nie. Vroeg in 1899 is ~ie verdeeldheid wet op onderwysgebied bestaan het en wat sy oorsaak gehad het in die politieke groepering van die Afrikaner in die jare voor die Tweeds Vryheidsoorlog, na die

skoolkommissies/ •••

1. E.V.R. 119,

57 -

78.

2. Not. Volksraad,

5

Des.

1898,

art. 1917.

3.

Not. sesde Algemene Kerkvergadering van die Ned.

Herv. of Geref. Kerk in die

ZoA.R.,

18 Nov.1897 e.v.,

~-~o

De vereeniging, 30 Maart 1898.

skoolkonmissiea as sodanig gevoer. Die direkte gevolg hiervan was dat die skoolkonrnissies van die Republiek opgeroep is ne twee kongresse, die een 'n teenwig teen die ender.

Voordat ons hierdie kongresae van skoolkommissie- lede in nadere behandeling kan neem, is dit nodig om kortliks te let op die faktore wat tat die hou daarvan aanleiding gegee het en daartoe gelei het dat die

skoolkonnnissies van die Republiek in 1899 in twee duidelike ,,kampe" verdeel was.

b. Die politieke groepering van die Afrikaners in die negentiger jare.

In hoofstuk IX hierbo is reeds verwys na die in- . stroming van immigrante na die Witwatersrandae goudvelde

sedert 1886 en die ingrypende omwentelinge wat daar- deur in die politieke, maatskaplike en onderwysstruk- tuur van die Republiek teweeggebring is. Teenoor bier- die irrmigrantestroom het die twee Boereleiers, Paul

1)

Kruger en Piet Joubert, verskillende houdinge ingeneem •

Terwyl Paul Kruger die Britse uitlander en die Britagesinde Kapenaar

es

'n gevaar vir die onafhanklik- heid van die Republiek beskou het, het Piet Joubert en sy ondersteuners hul beywer vir die Anglo-Boere-ver- eniging, sodat ook die uitlander hom vir die onaf- hanklikheid van

die

Republiek moes beywer. Waar Paul Kruger sy staat uit Holland wou versterk en die Brits-

geori~nteerde

Kaaplandse ,,natrekker" met agterdog

beje~n

het vir sover dit die onafhanklikheid van

die·

Republiek geld, het Piet Joubert en sy mense na Kaapimd

2)

omgesien •

By hierdie/ •••

1.

Coetzee: Politieke groepering in die wording van die Afrikanernesie, 147.

2. Besson: Die Britse invloed in die Transvaalse onder- wys, 1836-1907, 181-184.

Coetzee: a.w., 248.

By hierdie politieke groepering het die verdeeld- heid op kerklike gebied aangesluit. ,,Die koloniale kerkverband het ook in gedrang gekom waer dit gegaan het oor die houding teenoor die Britse Imperialisme" l) • Die Joubertparty het oor die algemeen tot die

Kaap~e

kerkverband behoort, due tot die Ned. Harv. of Geref.

Kerk, terwyl die Krugerparty saamgestel was uit lede van die Gereformeerde Kerk, die Ned. Hervormde Kerk en

2)

die Hollanders •

Reeds in 1886 het w. Louie, hoof van die opleiding- skool in Pretoria, die stryd soos volg beskryf: ,,Er is strijd in Pretoria tusschen Hollandsche en Paarlsche menschen, du Toit en Piet Joubert Willen Kruger met de Hollanders onderwerken (Hollanders met die Voortrekkers).

De vraag wordt: Wie zal in de toekomst baas zijn: Voor

of

natrekkers. Met Kruger gaan Postma en de Doppers, Ohr.Joubert en de Hollanders. Tegen: P. Joubert, Chr.

3)

Neethling en de 'Vrienden van du Toi t" •

So

is

die

presidentsverkiesing in 1893 tussen Paul Kruger en Piet Joubert beskryf as 'n stryd oor die vraag of die Transvaal onder Keapse invloed sou kom of nie • 4)

Voordat ons

die

invloed van hierdie politiek- kerklike verdeeldheid op die plaaslike onderwysbeheer nagaan, is dit nodig om te let op die strewe van genl.

Joubert en

sy

ondersteuners om, nadat die Afrikanerbond in Transvaal doodgeloop het, 'n politieke organisasie

in die/ •••

1.

Coetzee: Politieke groepering in die wording van die Afrikanernasie, 250.

2.

Ibid.,

252.

3. Aengehaal deur Ploeger: Onderwye en onderwysbeleid in die Suid-Afrikaense Republiek onder ds.S.J. du Toit en dr. N. Mansvelt, 1881-1900, 25.

4. Coetzee: a.w., 247.

in die Republiek te stig waardeur hulle ideale bevorder sou word.

1)

In Julie 1891 is die ,,Unie der Z.A.R."

gest~f

• In Desember 1893 is ,,De volksvereeniging" gestig en in 1894 het die ,,Burgermacht" op Heidelberg tot stand

3)

gekom • In dieselfde jaar het ,,De volksvereeniging"

sy

neam verander na ,, Volksmacht",

en

in Maart 1896 het ,,Volksmacht" en ,,Burgermacht" saamgesmelt • 4)

Soos aangetoon sal word, het af gevaardigdes van die ,,Burgermacht" later 'n belangrike rol in die kongres van skoolkommissies op Germiston vervul. Beide ,,Volks- macht" en , ,

Burgermacht~'

het hulle den ook voor en na hulle vereniging sterk beywer teen

die

ingevoerde Hollandse onderwysers, vir meer onderrig in Engels in die Republikeinse skole en vir

die

verslapping van die regulasies vir die onderwyserseksemens sodat dit vir Kapenaars mekliker sou wees om

as

onderwysers":1n ale Republike erken te word 5). •

Op die kongres van ,,Volksmacht" in Maart 1895 is besluit om die regering te versoek om die skoolwet

so

te wysig dat dear twee uur per

deg

bestee moes word aan die onderrig van ,,een levend vreemde teal". Van standerd drie af moes die twee tale op gelyke basis

6)

onderrig word •

So

is die

politieke verdeeldheid dan na

die

terrein van

die/ •••

1.

Coetzee: Politieke groepering in die wording van die Afrikanernasie, 260.

2. Ibid., 266.

3.

Ibid.,

269.

4. ^Ibid.,

^286.

5. Ibid.,

285.

6. Ibid. , 287.

van die plaaslike onderwys gevoer.

c. Die politieke verdeeldheid oorgedra op die onderwys.

In vorige hoofstukke is reeds gewys op gevalle van omseiling van die taalklousule van die onderwys-

1)

wette van as.

S.J.

du Toit en dr. Mansvelt • ,,Er waren tal van scholen, zelfs onder de boeren, waarin men bf Engels als hoofdtaal bezigde bf den schooltijd zoo half om half verdeelde. Zelfs te Pretoria, in de onmiddelijke nabijheid van het Departement van Onderwys,

2)

trof ik scholen aen, waarin dit het geval was" • Dit was nie net die uitlanders wet die Britse invloed na die Transvaal oorgedra het nie, maaD ook die Brits- gesinde kolonialers, wie se getalle deur die ont-

3) dekking van goud aansienlik eangewas het •

Die ondersteuners van die Joubertstandpunt en die Kaaplandse predikante van die Ned. Herv. of Geref. Kerk het nie ingestem met die gedagte deur dr. Mansvelt

gehandhaaf det dear gevaar bestaan vir die verlies van die nasionaliteit as toegegee word aan die wens van baie burgers om hul kinders meer Engels te laat leer

4)

nie • By hierdie mense het die Kaapse onderwyser

met

sy Kaaps-Engelse agtergrond dan ook meer aansluiting

5) gevind as die Hollander •

Strenger toesig oor die toepassing van die taal- klousule van die onderwyswet deur

dr.

Mansvelt het

dan

tot gevolg/ •••

1. Hoof'stuk VII en VIII hierbo.

2. Mansvelt: Het onderwijs in

Z.A.,

vooral met be- trekking tot de Nederlandsche taal

29 - 30.

3.

Besson: Die Britse invloed in die Transvaalse onder- wys, 1836-1907, 182.

4.•

Ibid.

5.

Ibid.

tot gevolg gehad dat aan sekere ekoolkommissies sub- sidie geweier moes word.

Een van die eerste skole waarmee dit gebeur het, was die Arcediaskool in Pretoria, waarvan ds. H.S.

Bosman voorsitter was 1) • Dieself'de bet gebeur met die Opvoedingsinstituut van Geo

Hof'm~)r,

wear ds. Martin voorsitter van die kornmissie was , en met 'n skool wet op Pietersburg deur die inisiatief van ds.M.P.A.

Coetzee ( jr .• ) tot stand gekom het •

3)

Deur die toepassing van die taalklousule het die Superintendent egter sy vyande vermeerder. Pereone ender wie se beheer die skole gestaan het toe subsidie ean bulle geweier is, het later ·•n belangrike rol ge- speel in die agitasies teen die Superintendent en die nasionale onderwysbeleid .• 4) Nog 'n gevolg van

die

weiering van die subsidies was dat die getal privaat- skole toegeneem bet. Hierdie verskynsel was nie

beperk tot die Randee dorpe nie ?Mar het veral ook in Cos-Transvaal, soos op Standerton, Wakkerstroom,

Utrecht, Piet Retief en Ermelo, voorgekom • 5)

Ten gevolge van die gebruik van memorie-onder- tekening bet die stryd om meer Engels dikwels in die

6)

Volksraad ter sprake gekom • In Desember 1898 het die Volksraad/ •••

1. O.D. 223 (Brieweboek): Wn.Sekretaris van Onderwys aan as. H.s. Bosman, 7 Maart 1892.

2.

R.12324/92.

3. O.D. 5318/95: Dr.Mansvelt aan as. M.P.A. Coetzee, 29 Juilie 1895.

4. Besson: Die Britse invloed in die Transvaalse onderwys, 1836-1907, 196.

Vgl. veral die rol van Geo Hof'meyr: Not. onderwys- konferensie, Pretoria 4 April 1893 28• De ver-

eeniging, 6 Julie 189A - 5 Julie

18~9; Verrichtingen

van het onderwijs-congres gebouden te Germiston op 29 en 30 Maart 1899.

5. Besson: a.w., 1836-1907 196.

6. Not. Volksraad, 15 Mei i893, art. 91.

Ibid,, 7 Sept. 1894.

Ibid., 30 Junie 1896.

die Volksraad die memories wat van die Algemene Ver- gadering van die Ned. Herv. of Geref. Kerk in

1897

uit- gegaan het en waerin o.ao gevra is om meer onderrig

1)

in Engels , en ook die teenmemories wat van die 2)

V.v.o.o.z.A. uitgegaan het, behandel •

Aan geen een van die versoeke van die memories 3) van die Ned. Herv. of Geref. Kerk is voldoen nie •

De vereeniging het die Volksraadsbesluit betreur en betoog dat die kerk met 30,900 lidmate beledig is.

Die kerk sou horn nie daarby neerl~ nie. Die Rings- vergaderinge sou die stryd verder voer •

4)

Twee maande later is ook die skoolkommissies van die gesubsidieerde skole opgeroep om die stryd voort te sit. So is die plaaslike skoolkommissies dan in

1899

betrek in 'n stryd teen die nasionale onderwys- beleid.

2. Die byeenkoms van skoolkommissielede op Potchef- stroom, 1898.

Chronologies van 'n vroeer datum as die twee kon- gresse van skoolkommissielede wet in 1899 op Germiston en Pretoria gehou is, is 'n byeenkoms wet op 8 September

1898

op Potchefstroom gehou is. Alle skoolkommissielede en onderwysers in die inspekeiekring van inspekteur

Te Boekhorst is hierheen uitgenooi. As 'n onderwyser nie teenwoordig kon wees nie, moes hy sy griewe teen

ins~ekteur Te Boekhorst skriftelik indien sodat dit aandag kon geniet • 5)

Hoewel/ •••

1. Vir die volledige inhoud van hierdie memorie, sien hoofstuk VIII hierbo.

2.

Not. Volksraad,

5

Des.

1898,

art. 1917.

3.

Ibid.; De vereeniging, 18 Jen. 1899.

4.

Ibid.

5.

O.D. 117: Konfidensi~le stukke, no. 50.

Hoewel hierdie byeenkoms kleiner in omvang en met 'n beperkter doelstelling was as die twee lateres, het dit hier tog reeds ook gegaan om 'n seek wat ook ver- vat was in die memories van die Ned.Herv. of Geref•

Kerk en ook op die agenda van die Germistonse kongres verskyn het, nl. die ontevredenheid van skoolkommissies met die Hollanderinspekteurs •

1)

Hierdie byeenkoms van 8 September 1898 op Potchef- stroom is tewens ook op die Germistonse kongres ter

2)

sprake gebring • Hier het D. Pretorius verklaar dat die inspekteur ongegronde aanmerkings maak, aan-

merkings wat die burgers nie geval nie. Een aan- merking was dat 'n onderwyser nie bevoeg was om skoal te hou nie. In 'n ander geval is 'n onderwyser so- danig beledig dat hy wou bedank • 3) Op Potchefstroom

is toe 'n lys van sulke griewe opgestel en aan die

Departemen~ van Onderwys gestuur. Die Departement het aanvanklik belowe om die saak deeglik te ondersoek maar het later gesntwoord dat die sg. griewe maar kleinighede is. Die Potchefstroomse kommissies was van voorneme om die saak nou by die Uitvoerende Raad aanhangig te moak

4) ..

3.

Die Germistonse kongres.

a. Re~ling en doelstellinge.

Vroeg in 1899 het 'n groep van certig persone hulle tot 'n reelingskomrnissie gekonstitueer en 'n aanvang gemaak met die reelings vir die kongres van skoolkommissielede wat op 29 en

30

Maart 1899 op

Elandsfontein/ •••

1.

Not. sesde Algemene Vergadering van die Ned.Herv.

of Geref. Kerk in die

Z.A.R.,

18 Nov.1897,

44-45.

Verrichtingen van het Onderwijs-congres gehouden te Germiston op 29 en

30

Maart 1899,

3.

2. Verrichtingen van het Onderwijs-congres gehouden te Germ1Pton

;p

^{29 en}

³⁰

Maart 1899,

3 •

.?.. ^{..Lb id.}

4.

Ibid., 19.

Elandsfontein (Germiston) gehou sou word • In 'n oproep in die koerante en De vereeniging is die voor- gestelde byeenkoms beskryf as 'n kongres van skool-

2)

kommissielede van geaubsidieerde skole • Alle kom- missielede van gesubsidieerde skole is uitgenooi, die

teenwoordigheid van volksraadslede, veldkornette en onderwysers sou gewaardeer word, terwyl ender ,,belang-

3)

stellenden" s-pesiaal uitgenooi sou word • Onder laas- genoemde hoof is dan ook vyf afgevaardi~~es van die ,,Eendrachtelike Burgermacht" uitgenooi , 'n gebeurte- nis wat reeds gedui bet op die kerklik-politieke kleur van die kongres.

Die reelingskomitee het horn ten doel gestel om met die kongres ,,aan eene behoefte door velen gevoeld, te voldoen (en) geven aan veler uitgesproken wensch gehoor en hopen door middel van gedachtewisseling, na breedvoerige bespreking en rijpe beraedslaging tot resultaten te geraken die strekken zullen tot heil van dezen staat in het algemeen en van de jeugd in het b izonder" • 5)

De vereeniging het 'n spesiale beroep op sy lasers gedoen dat niemand moes wegbly nie. Daer was geen

gewigtiger saak waaraan die aandag gewy kon word nie, en dit was meer as tyd dat daar kragtig cpgetree moes word

m

die onderwyssake sodat aan die wense van die volk 6)

voldoen sou word •

'n Totaal van 175 persone het opgedaag, van wie

66

lede van skoolkormnissies en spesiaal uitgenooides was/ •••

1. Verrichtingen van het Onderwije-congres gehouden te Germiston op 29 en 30 Maart 15~9, 2.

2. Ibid.,

3.

De Rand post, 10 Maart 1899.

De vereeniging, 15 en 29 Maart 1899.

3.

Verrichtingen van het Onderwijs-congres gehouden te Germiston op 29 en 30 Maart 1899, 19.

4.

Ibid.,

3.

5.

Ibid.

6.

De vereeniging, 15 Maart 1899.

was, sodat skaars meer as een-derde van die kongrea- 1)

gangers werklik skoolkommissielede was •

Die

stemreg sou beperk wees tot lade van die skool- kormnissies van gesubsidieerde skole en die spesiaal uit-

2) genocides •

b. Besprekinge.

(1)

Die agenda en toespraek van Geo Hofmeyr.

Op die agenda van die kongres het die volgende besprekingspunte verskyn: Wet no.

15

van 1896 en die

skole op die goudvelde; die ui tbetaling van die regering- subsidie; die benoeming van onderwysers; inspekteurs en inspeksies; die aanvullingseksamen vir Kaaplandse onder- wysers; kindergartenskole

en

die staatsinrigtings in

3)

Pretoria , waaruit blyk dat die agenda in hoofsaak ooreengekom het met die inhoud van die memories wat in 1897 uitgegaan het van die sesde Algemene Vergadering

4) .

van die Ned. Herv. of Gere~Kerk •

Nadat Abraham Pretorius van Heidelberg tot voor- si tter gekies is, het Geo Hofmeyr die kongresgangers toegespreek en verklaar dat hulle byeengekom het om van mekaar se ondervinding te leer, om die onderwyswette beter te leer ken en om verbeteringe by die Volksraad aan te beveel. Geen politieke of kerklike partysug moes die bereadslagings be!nvloed nie. ,,Ik ga niet spreken over kerkelijke partijen en de wijze waarop,

en de redenen waarom die ~) het gebied van het onderwijs · van elkander verse hill en" •

Geo Hof'meyr/ •••

1. Verrichtingen van het Onderwijs-congres gehouden te Germiston op

29

en

30

Maart

1899,

2~

2. Ibid.,

4.

3.

Ibid.,

3.

4.

Not. sesde Algemene Kerkvergadering van die Ned.Herv.

of Geref. Kerk in die Z.A.R., 18 Nov.

1897, 44.

5.

Verrichtingen van het Onderwijs-congres gehouden te Germiston op 29 en 30 Maart 1899,

4.

Geo Hofmeyr was die tooneangewende figuur op die kongres. In sy openingstoespraek is die hele strekking van die kongres geopenbaar. Vir hom was die Afrikaner- volk van die Keep tot in Transvaal een volk, een in

• Op die Randse delwerye het die Superintendent egter 'n soort skool tot stand gebring waarin alleen Hollanders en as hoofde aangestel is en ook die kwalifikasies vir die assistentsposte onnodiglik so hoog gestel dat die

2) Afrikaners daaruit geweer is •

Op die personeel van die Departement van Onderwys 3)

is die beste betrekkinge aan uitlanders gegee • Voorts het hy die Superintendent beskuldig dst hy die Hollan- ders begunstig by die benoeming van Kuratore van die staatsinstellings in Pretoria, by die benoeming van

inspekteurs en onderwysers en dat die aanvullingseksamen

4)

vir onderwysers alleen vir die Kapenears gegeld het • Hierna het hy verwys na die skrywe van C.G.de Jonge in Het Christelijk schoolblad. De Jonge sou opgetree het as beoordelaar en veroordelaar van die TrAnsvaalse tak

5) van die oudste Hollandse kerk in Suid-Afrika •

Op die goudvelde wou Hof'meyr slegs een soort skool sien, 'n skool waarin die kinders van Afrikaanse ouers en van vreemdelinge byeengebring moes word om mekaar te

leer ken/ •••

1. Verrichtingen van het Onderwijs-congres gehouden te Germiston op

29

en

30

Maart

1899, 4.

2. Ibid.,

56.

3.

Ibid,,

6.

4.

Ibid,

5.

Ibid.,

6-7:

,,Men verkondigt een het volk dat de Vereenigde predikanten en ik zelf ook streven na ge- li jke rechten voor Engelsch en Hollandsch, dat wij zelfs vragen om meer Engelsch in de Engelsche staat- scholen op de goudvelden ••• omdat wij bet wagen eer- lijk onzen overtuiging uit te spreken dat Engelsch noodig is en dat daarom een weinig meer tijd op de scholen daaraan moet besteed worden".

>.,

1)

leer ken en weardeer . • Met algemene stemme is dan 'n mosie aangeneem dat die konnnissielede hulle meer as

ooit tevore met woord en daad vir die onderwys sou 2)

beywer •

(2) Die subsidiemoeilikhede.

Toe die kwessie van subsidie ter sprake gebring is, is vooraf presies dieselfde besluit geneem as wat in

1897

op die Algemene Vergadering van die Ned. Herv.

of Geref. Kerk geneem is, nl. dat twee-derdes van die subsidie uitbetaal moes word aan die skoolkonnnissies on-

3)

middellik nadat die kwartaalstate ingestuur is ; maar toe die saak bespreek is, was dit duidelik dat daar geen eensgesindheid by die kongresgangers hieroor bestaan het nie. Die voorsitter self het beweer dat een skool- konnnissie nege maande lank moes wag op die subsidie.

A.H.H. Sausenthaler, tweede sekretaris van die Departe- ment van Onderwys, wou sake verduidelik maar is nie toegelaat om te praat nie, waarop die vergadering so wanordelik geword het dat dit vir vyf minute moes ver- daag •

4)

Voorsitter Pretorius van Heidelberg het hierna beweer dat die werk van die skoolkonmissies vir hulle baie moeilik gemaak word deur die Departement van On- derwys. Die subsidie moes liewer gestuur word aan die rnynkommissaris of landdros, wat dit dan aan die kom-

5)

missies kon uitbetaal • Skoolkorrnnissies moes dikwels so lank wag op die subsidies dat hulle

opgeskeep/ •••

1. Verrichtingen van het Onderwijs-congres gehouden te Germiston op

29

en 30 Maart 1899, 8.

2. Ibid.,

9.

3.

Not. van die sesde Algemene Kerkvergadering van die Ned. Herv. of Geref. Kerk, 18 Nov.

1897, 44.

Verrichtingen van het Onderwijs-congres gehouden te Germiston op 29 en 30 Maart 1899,

9.

4.

Verrichtingen van het Onderwijs-congres gehouden te Germiston op 29 en 30 Maart 1899,

9.

5.

Ibid., 10.

opgeskeep was met die onderwyser omdat hulle geen geld gehad het om horn te betaal nie.

,,Schoolmeesters waren gewoonlijk

arme

menschen, afhankelijk van hun salaris, en indien een school- commissie hear subsidie niet kreeg, dan moet zij uit bear eigen zak schoolmeestera betalen totdat ^de sub- sidie ontvangen werd, went zij kon toch niet aanzien dat deze van armoede vergingen •••• Het boerenstelsel met een kaffer was, dat wanneer deze zijn werk gedaan had, hij zijn loon moest krijgen en wa~)om moest een schoolmeester slegter behandeld word?"

'n Voorstel dat alle subsidie onmiddellik uitbe- taal moes word, het min byvel gevind. Die gevaar

het

bestaen dat die onderwyser, wat gewoonlik ook die state uitmaak, met die geld kon wegloop en dat die kommissie-

2) lede die geld dan sou moes inbetaal •

D.G. Mocke van Florida het die werk van

'n

skool- kommissie beskryf as ,,een zeer moeielijke.

De

leden moesten de zaak op hun hart dregen en voor diegenen die

ver woonden was het zeer rnoeielijk naer Pretoria te moeten gaan. De commissie wijdt reeds zoveel van hear tijd, aendacht em krachten aan die zeak en rnoest niet noch verder gevaar loopen om boven op noch geld te moeten verliezen. De vergadering moest niet uit het oog verliezen dat schoolcornmissieleden hoegenaamd geene

3) betaling kregen" •

Skoolkommissies rnoes geen verdere verantwoordelik- hede op hulle heern nie. Toe J.J. Malan van Langlaagte

aan die/ •••

1. Verrichtingen van het Onderwijs-congres gehouden te Germiston op 29 en 30 Maart 1899, 10.

2. Ibid.

3.

Ibid.

aan die hand gedoen het dat die hele subsidie onmiddel- lik uitbetaal moes word en dat die konmissies dan 'n derde kon terughou totdat die state korrek bevind is, is daarteen beswaar gemaak dat die skoolkormnissies boonop nog •n gedeelte van die administratiewe werk

. 1)

van die Departement moes doen •

W. Hugo van Krugersdorp het die kwartaalstate be- skryf as ,,een Chineesche puzzle en dat bet herzens

2)

vereischte ze te kunnen verstaan" , waarop H.P. Mostert van Fordsburg ean die hand gedoen het dat dear nie kom- mi ssiel ede gekies moes word wat nie in staat is.om te

3)

sorg dat die state korrek

^is

nie • Meer ook dit sou moeilik wees, aangesien die mense op die platteland nie so geleerd was

as

op Johannesburg nie. ,,De meeste menschen daar hadden opgegroeid met de wapens in

de

hand en waaren niet in staat

de

ingewikkelde ststen recht ui t te maken" 4) •

(3)

'n Memoriefabriek.

Adv. F.P. Crots het die kongresgangers rneegedeel dat

die

kongres 'n memoriefabriek genoem word. Ter verdediging daarvan het

hy

verklear dat daar reeds in negentien distrikte memories

5

,esirkuleer word teen die Departement van Onderwys • Dieselfde spreker het die vereistes vir die aanvullingseksamen vir vreemde- ling onderwysers, die vereistes vir die tweede klas- onderwysersertifikaet behandel en toe teen die samestel-

6)

ling van die

Reed

van Eksaminators te velde getrek - almal sake waarvan die ekoolkormnissie-kongresganger

maar 'n/ •••

1.

Verrichtingen van het Onderwijs-congres ••••• ,

11.

2.

Ibid.,

^10.

3.

Ibid., 11.

4.

^Ibid.

5. Ibid. , 13.

6.

Ibid. , 12-14.

m.aar 'n vae begrip moes gehad het, sodat daar geen besprekings hiervan plaasgevind het nie.

Die brief van C.G.de Jonge in De Christelijke school-

~ was 'n aanval op die Ned. Herv. of Geref. Kerk, 'n belediging van die predikante, 'n belediging van die

1)

grootste kerk in die land • So 'n optrede van 'n

Die regering sou 2)

versoek word om De Jonge onmiddellik te ontslaan • amptenasr kon nie toegelaat word nie.

A.

Malan het egter daarop gewys dat die kongres nie 'n verdediger van die Verenigde Kerk is nie, die Kerk het genoegsame en bekwame verdedigers gehad. ,,Spreker moest ook opmerken dat men hier niets te doen had met

die politieke organisatie, de Afrikaner Bond in de Kaapkolonie" 3) •

Naaat adv. Crots die skoolkommissie-kongresgangers uitgenooi het om te vertel hoe hulle deur die Departe- ment behandel word, het die ,,memoriefabriek" in volle werking getree

4)

•

L. Botha van Marice het gekla oor die onderwys- toestande op Zeerust. Die Zeerustse publieke skool het onder leiding van ds • .A. van der Spuy gestaan. Onder leiding van Hendrik Otto is egter petisies geteken ten gunste van 'n opposisieskool onder leiding van die suster van Otto.

5)

Die mense is ,,belogen, bedrogen en onderkropen" , ten gevolge waarvan Van der Spuy en sy kornmissie ontslaan is.

T.J. Fourie van Bethel het gekla dat hulle om 'n Afrikaanse onderwyser gevra het maar dat hulle 'n

Hollander/ •••

1. Verrichtingen van het Onderwijs-congres •••••• ,15.

2. Ibid.:Voorgestel deur F.P. Crots,gesekondeer deur F. Bezuidenhout.

3.

Ibid. , 15.

4.

Ibid.: ,,Er zal zeker veel vuil linnen gewasschen worden, maar het kon nu eenmaal niet anders".

5.

Ibid., 17-18.

Hollander gekry het wat hulle nie wou he nie 2)

Standerton bet dieselfde gebeur •

1)

•

^Op

J.C. Kriegler van Heidelberg het verklaar ,,dat het zijne overtuiging was dat een schoolcommissielid in

de Transvaal bet moeielijker had den een gevangene.

Hij meende dat het de plicht van het Departement van Onderwijs was om de Schoolcommissies zooveel mogelijk

in hun werk aan te moedigen, maar het tegenovergestelde was zijn ondervinding. Er wordt altijd door het Departe- ment zooveel mogelijk struikelblokken in den weg gelegt en bet was zijne overtuiging dat dit gedean werd ten einde commissieleden te dwingen te bedanken, zoodat er

3) staatscholen opgericht konden worden" •

Op Heidelberg bet 'n skoolkommissie verskillende klagte ingedien teen die , , valsch" inspeksierapport van die inspekteur en verklaar dat hulle sulke dinge nie sou duld nie. Die antwoord van die Departement was

dat

die rapport van die inspekteur, wat 'n be~digde ampte- naar was, meer geloorwaardig was as die rapport van die skoolkommissie. ,,Is dit niet een grief tegen Hollanders van wien men niet weten uit welke achterbuurten van

Holland zij komen. Zulke teal van de Superintendent tegenover burgers van het land, die goed en bleed feil hadden er voor, mag niet geduld worden"

4)

•

In

'n

ander geval het

'n

inspekteur voor die leer- linge aan 'n onderwyseres ges@ dat sy te sleg is om skool te hou. Die inspekteur moes dieselfde aand die dorp verlaat, dear hy anders ,,door bet opgewonden

publiek/ •••

1. Verrichtingen van het Onderwijs-congres ••••• ,20.

2. Ibid.

3.

Ibid., 21.

4.

Ibid.

publiek geveerd en geteerd zou zi jn geworden ''

_•

Die betrokke skoolko:rmnissie het by die Departement van Onderwys oor die gebeure gekla, went die onderwyseres

. 2)

het 'n sertifikaat gehad • Vir die skoolkonmissie was dit blykbaar voldoende.

J.H. Cloete het gekla dat alle raise wat skool- kommissies in belang van hulle skool moes onderneem, op hulle eie koste gedoen moes word. Dit was onreg- verdig dat skoolkommissielede ,,wegens moeilikheden door betaalde ambtenaren in den weg gelegd, tot zulke

3)

kosten gedreven werden" •

Baie moeilikhedd en griewe is aan

die

adres van die inspekteurs

gel~.

,,Het is some aandoenlijk te zien hoe bekormnerd het Departement is over de na-

koming van de letter van de wet en hoe schoolcommissies wegens de grillen van inspecteurs van het Departement van onderwijs op de subsidie moeten wachten" • 4)

(4) Die beheer oor die staatskole op die goudvelde.

H.P. Mostert, wet die kongresgangers oor hierdie onderwerp toegespreek bet, het verklaar dat Wet no.15 van 1896 in stryd is met Wet no. 8 van 1892, omdat laasgenoemde wet die beginsel

neergel~

het dat die regering alleen ondersteuning gee aan skole ,,die onder toezicht staen van e5)e commissie gekozen in overleg met den kerkeraad" • Volgens artikel

l

van Wet no. 15 van 1896 kon die Uitvoerende Raad in oorleg met die Superintendent egter alles doen. Die

Superintendent/ •••

1. Verrichtingen van bet Onderwijs-congres ••••• ,21.

2 •. Ibid.

3. Ibid., 22.

4• Ibid., 23.

5• !bid., 25.

Superintendent het alleen , ,baas" geword, ,, beleng- stellenden, kerkeraad, het publiek en de ouders allen weg en niets te zeggen. Zoo wil ik het hebben, spreekt de Dr. De commissies zijn te lastig en doen mij veel moeite aan. Ik wil alleen staan, dan kan ik ze lekker rijden ••••• Doet het ons niet schrikken dat de opinies van het publiek, van de kerk en van de ouders wegvallen

1)

en in pleats daarvan de wil van een man alleen komt" •

Die staatskole bet ook 'n ender gevaar ingehou.

Die skoolkormnissies van gesubsidieerde skole moes nou na die pype van dr. Mansvelt dans, anders word hulle

Die ontslaan en tree hy alleen op met sy staatskole.

2)

publiek moes opstaan en 'n einde aan die toestand mask •

1oe daar op 10 Januarie 1899 deur dr. Mansvelt 'n vergadering op Vrededorp

bel~

is om 'n skoolraad vir die staatskool ,, aan te stellen", is aan die ,, leeraren die als leidslieden hunne menschen toch bij de aan-

3)

stelling belang hadden", nie kennis gegee nie • Dit was 'n regverdiging van die st4)d ,,door onze kerk tegen genoemd wet aangeknopen" •

Dit was vir die gesubsidieerde skole onmoontlik om steande te bly naas die staatskole, waar die

regering alles bekostig •

5)

Op die buiteskole moes die kinders in ,,blikkentrommels" sit, terwyl dear op die

6)

goudvelde geboue van duisende ponde verrys • Leasge- noemde skole, opgerig sender

dat

die ouers or die kerk

dear in geken/ •••

1. Verrichtingen van het Onderwijs-congres ••••• ,25.

2.

Ibid.

3. Ibid., 27.

4.

Ibid., 26.

5.

^Ibid.

6. Ibid., 27.

daarin geken word, moes ,,weggevee" word •

As die staat die verantwoordelikheid vir die

onderwys uit die hande van die ouers neem en ender per- sone verskaf die gebou en die meubels, den stel die ouer later geen belang meer in die onderwys van sy kinders nie. Daar bestean wel volgens Wet no.

15

van

1896

ook kommissies vir die staatskole ,,doch de commissie beteekent niets. Zij kan geen besluit nemen, ook geen onderwijzers aanstellen en ik vraag of het mogelijk is voor de Superintendent om de belangen van al de

28

scholen alleen te behartigen" • 2)

Die bestuurslede van 'n staatskool was niks anders as oppassers van die skoolgebou nie. In Vrededorp het reeds 'n geval voorgekom waar 'n dame onderwys gegee het wet die Bybel ontken het.

So

kon die grootste

3) dwalinge in die staatskole voorkom •

Die onderwys moes nie uit die hende van die kerk en die ouers geneem word nie. Daar moes oor die hele land slegs een soort skool bestaan, en dit wel skole onder bestuur van skoolkommissie saamgestel ooreen- komstig artikel 11 van Wet no.

8

van

1893 • 4)

As die

goudveldse staatskole moes bly voortbestaen, moes sulke skole ook onder die bestuur van 'n skoolkonmissie

staan wat saamgestel is volgens die prose&ure vir

ge-

subsidieerde skole • 5)

(5) Inspekteurs en inspeksies.

Dit het reeds ^vroe~r tydens die besprekinge van die kongres geblyk dat die kongresgengers die Hollander-

inspekteurs/ •••

1.

Verrichtingen van het Onderwijs-congres ••••

,27.

,,Indien men ooit iets moest wegvegen, dan was het de staatscholen "•

2.

Verrichtingen van het Onderwijs-congres ••••

,28.

Spreker: Geo Hofmeyr.

~

^{•: Ibid. Ibid.,} Ibid., 31 - 32.

^{29 - 30. 3u.}

1)

inspekteurs nie goedgesind was nie • Tydens die e.f'- sonderlike bespreking van die onderwerp is dieself'de griewe herhaal. Afrikaners moes asngestel word as inspekteurs, want ,,bijna al de moeielijkheden waar- mede schoolconmissies te kampen hadden in verband met

inspecties bestonden omdat men met Hollandsche in- specteurs te doen heeft, die niet met de Afrikaansche

2)

zeden, enz. bekend waren" •

Die regering sou die skole waar Af'rikaanse onder- wysers aan die hoof staan teenwerk en die Afrikanervolk moes die regering laet voel dat hy horn nie wil laet strem deur vreemdes nie •

3)

Die bespreking van die inspekteurs en inspeksies het egter ook 'n ander aspek van die saak geopenbaar.

4)

Volgens die onderwyswet moes die inspekteurs alle skole twee keer per jaar besoek en hulle sodanig op hoogte stel met die plaaslike toestande dat hulle ook voor- ligting kon gee

aan

die betrokke skoolkommissies.

Kongresgangers het hulle egter nou teen hierdie twee inspeksies per jaar uitgespreek aangesien dit alleen 'n verkwisting van tyd en geld was want die onderwysers

5)

het tog sertifikate van bevoegdheid besit • Vir die skoolkommissies was die besit van so 'n sertifikaat van bevoegdheid blykbaar voldoende en die inspeksies het net moeilikheid veroorsaak.

(6)

Die benoeming van

onderwys~.!:§.·

w.c. Hugo, wet die bespreking oor die benoeming van onderwysers ingelei het, het horn daarteen uitgespreek

dat as 'n/ •••

1. Verrichtingen van het Onderwijs-congres •••• ,21-23.

Spreker: Geo Hof'meyr.

2.

Ibid.,34. Spreker:

R.P •

.Uckenman.

3. Ibid. Spreker:

CoJ.

Lambrecht.

4. Wet no. 8 van 1892, art. 7.

5. Verrichtingen van het Onderwijs-congres ••• ,34.

Spreker: B. Vermaas.

dat as 'n komnissie 'n onderwyser vir 'n wykskool aan- atel, die Superintendent dit moes goedkeur, maar es die kommissie van 'n dorpskool 'n onderwyser aanstel, moes die Raad van Eksaminatore so 'n onderwyser goed- keur. Dit het beteken dat die onderwysers vir die kinders van dokters, prokureurs en advokate deur die Raad van Eksaminatore goedgekeur moes word. Vir die Boere-onderwyser was die Superintendent egter vol- doende. Dit was 'n onbillike reeling • 1)

Allerhande kleinlike moeilikhede in verband met die benoeming van onderwysers is te berde gebring, en alle moeilikhede is aan die Departement van Onderwys

2)

toegeskryf • Talle kormnissielede het beweer dat hulle groot getalle Afrikaanse applikante kry wanneer hulle

'n vakature in hulle skole adverteer. Afrikaanse onderwysers sou egter teengewerk word deur die sen- trale onderwysbeheer •

3)

(7)

Die staatsiprigtings op Pretoria.

A.H. Malan van die ,,Eendrachtelijke Burgermacht"

het die bespreking van hierdie onderwerp ingelei onder die volgende hoofde:

(a) Die koste verbonde aan die inrigtings.

(b) Die produkte wat deur die inrigtings gelewer word.

(c) Die leerplanne.

(d) Die doel van die inrigtings.

(e) 'n Universiteit in wording.

Veral die Staatsgimnasium sou nie aan sy doel

beantwoord nie en was slegs 'n na-aping van 'n dergelike instell ing/ •••

1. Verrichtinge van het Onderwijs-congres •••• ,35.

2. Vgl. wet no. 8 van 1892, art. 31.

3. Verrichtingen van het Onderwijs-congres •• ,.t35 - 36.

1) instelling in Amsterdam _•

(8) Die ontslag van die Superintendent ge~is.

Aan die einde van die kongresverrigtinge is 'n memorie goedgekeur waarin die Eerste Volksraad versoek sou word om die Superintendent van Onderwys te ont- slaan, aangesien daar sedert baie jare klagtes teen dr. Mansvelt bestaan het omdat die opvoeding bemoeilik word deur nie-Afrikaners en omdat die Staatsgimnasium

2) op Pretoria nie aan sy doel beantwoord nie •

(9)

'n Permanente waaksaamheidskomrnissie.

Deur Geo Hof'meyr is die kongresgangers meegedeel dat die re~lingskommiosie van oordeel was dat daar 'n vaste kommissie saamgestel moes word wat kon toesien dat die kongresbesluite uitgevoer word en wat sou oordeel of dit nodig sou wees om die volgende jaar weer 'n

3)

dergelike kongres te hou • Tot lede van hierdie kommissie is die volgende here gekies: A. Pretorius,

B.

Vermaas,

F.Jo

Bezuidenhout (sr.1,

F.J.

Bezuidenhout

( jr.), A.H. Malan,

r. w. c.

van Wyk, adv. F. P. Crots, C. J.

van Niekerk en Geo Hofmeyr

4)

•

c. Beskoui_!lruLQO~ die Germ,,!_s,_ton~_e kongres.

Toe die onderwysers gedurende die kongres die reg

onts~ is om die woord te voer, het hulle 'n skrift~likc

protes ingehandig waarin beweer is dat die kongres nie die onderwys as sodanig ten doel het nie maar wel

5)

,,politieke doeleinden van onnationalen aard" • Hulle het die kongres verlaat, Onderwyser

W.

Koot het horn dsarna in 'n skrywe tot De Rand post gewend. Hierin

het hy/ •••

1. Verrichtingen van het Onderwijs-congres •••••

,37.

2.

Ibid.,

40.

3.

Ibid.,

37.

4.

Ibid.,

40.

5.

De Rand post,

5

^April

1899.

het hy verklaar dat san die onderwysers die eergegunis ,.m

in. , ,

seven talen te zwijgen" • 1) Die leiers van

die kongres het volgens die briefskrywer onder die indruk verkeer dat van onderwyssake

2

^~iedereen

^ver-

stand beeft behalve de onderwijzers" •

Dieselfde koerant bet die kongres beskryf as ,,een congres het welk een vijftigtal congresleden te Germiston bouden onder leiding van die ietwat met Engelscben zuurdeezem doorstoken heeren Geo Ho.fmeyr,

3)

CI'ota e.a." • Die kongres was 'n opposisiebeweging, ,,zooals de heeren dit eerlijk erkenden: een oorlog tegen het Onderwijsdepartement, tegen de Hollandsch- Afrikaansche gezinde menscben •••• een streven om meer Engelscb onderwijs op die scholen" • 4)

In sy uitgawe van 5 April bet De Rand post die hale gebeure in oMnskou geneem. Dit was 'n kongres van ,,goudvelden-menschen" waarop andersdenkendes

nie die woord kon voer nie. • Maar achter dat congres, zit de groote beweging, zitten de velen, die met of zonder reden ontevreden zijn en de meerderen, die altijd gereed zijn om 'n verandering te steunen -

5) vooral ook daarachter zit ten de Engelschen" •

Die predikante het in die verlede veel gedoen vir die onderwys. Dit strek hulle tot eer dat hulle daar was met hulle skole toe die Onderwysdepartement, om watter oorsake ook al, hul plig versuim bet. Met die koms van die staatskole op die goudvelde het beter geboue, beter toerusting en beter onderwysers op die toneel gekom, sodat die gesubsidieerde onderwys nou

te gronde/ •••

l. De Rand post, 5 April 1899.

2.

Ibid.

3. Ibid., 30 Maart 1899.

4. Ibid.

5. Ibid., 5 April 1899.

1)

te gronde gaan •

De Rand pogt kon die stryd van die predikante teen hierdie skole, asof hulle onchristelik is, nie goed-

2)

keur nie • Omdat die regering alle verpligtinge in die staatskole dra, kon skoolkommissies dear geen mag van aanstelling van onderwysers ha nie. Waarom kon

by

sulke skole nie, soos die oorspronklike bedoeling was, kommissies van toesig bestaan wat aanbevelings kon doen nie? Sulke kommissies sou dan, soos alle kommiseies, na meer mag streef, wat weer tot moeilikheid met die Departement van Onderwys sou lei. ,,Bij de oorspronke- lijke schoolcommissies onder wet no. 15 van 1896 ging men veel te ver door reformers, verklaarde lands-

vijanden, als leden op te nemen; thens door algehele opheffing der commissies gaat men te ver ter andere zijde. Herstelt de schoolcommissies zoo goed en zoo

3)

kwaad els het kan. Ook zij zijn aan

de

wet gebonden"

Dieselfde koerant bet te velde getrek teen die strewe van die ,,Germiston-beweging" na meer Engels in die skole • 4)

Die onderwysdepartement kon die kongres klaarblyk- lik nie ignoreer nie en was tewens daarop verteenwoor-

5) dig

deur A.H.H. Sausentbaler, tweede sekretaris • Reeds op 16 Maart 1899 bet Sausenthaler aan 1nspekteur Te Boekhorst geskryf dat memories oor die ganse land

versprei/ •••

1. De Rend post, 5 April 1899.

2.

Ibid. : ,,De staatscholen zijn de middelen waardoor

de

Afrikaanscbe gist in den Engelschen meelzak wordt gebragt".

3. De Rand post, 5 April 1899.

4. ^Ibid.

5. L.A. 696: Superintendent van Onderwys aan 9e Hoofd der Telegraaf Departement, 27 Maart 1899.

•

versprei is. ,,Kunt gij niet een aantel

1

~oedgezinden

opwekken tot bijwoning van dit kongres?"

Die Superintendent self het aan J. van Bruggen geskryf: ,,Er is waarschijnlik niemand die niet

weet

of vermoedt, dat het hier een cempagne tegen mij en het door mij vertegenwoordigd stelsel geld~

menschen was door andere motieven bezielda

1 •

De Dit was 'n nuwe beweging, wat ,,even als in de dagen voor het begin van Jan.

1896°

die onderwys in die hande

3) wou kry •

Die Germistonse kongres was 'n bespotlike fiasko, ,,en ik hoop een voorboden van het succes dat den heeren predikanten wacht die ook de koppen bij elkaer ge-

stoken hebben om het Transvaalsche onderwijs in hunne handen te krijgen en alle drif'ten wijd open te zetten voor al wat ender de leus van breeder en vriend over de Vaal komt met denkbeelden en gevoelens, die niet anders

4)

dan gevaarlijk zijn voor onze onaf'hankelijkheid" • Ook in De vereeniging het die verloop van sake veel publisiteit geniet en ringsvergaderinge het op verskeie plekke besluit om die sake verder te voer.

Op 'n gemeentevergadering van die Ned.Herv. of Geref'.

Kerk van Heidelberg is 'n kommissie benoem om die 5)

regering te be!nvloed om De Jonge te ontslaan • Die Ring van Potchef'stroom het sy goedkeuring geheg aan

die ,,Germiston-beweging" en 'n kommissie benoem om die onderwyssake te behartig deur memories op te stel waarin die Volksraad versoek moes word om die staatskole

te verender/ •••

1. L•A. 696: A.H.H.

Sausentheler aan J.K. te Boekhorst,

16

Meert

1899.

2.

L.A. 696:

Superintendent van Onderwys aan J. van Bruggen, 21 Maart

1899,

3. L.A. 696:

Superintendent van Onderwysmn die Steat- sekretaris, 21 Maart

1899.

4. L.A. 696:

Superintendent van Onderwys aan W.R.

Neethling,

4

^April

^1899.

5.

De vereeniging, 26 April

1899.

te verander na gesubsidieerde skole, om te versoek dat daar meer tyd toegestaan moes werd aan Engels en dat daar subsidie vir kinders ender ses jaar betaal

1)

moes word • In ender gemeentes en ringsvergaderinge

2)

het dieselfde sake aandag geniet •

4. Die Pretoriase kongres.

a.

Re~ling

en doelstellinge.

'n Teenwig teen die Germistonse kongres het nie lank uitgebly nie. Reeds op 4 April 1899 het dr.Mansvelt in 'n skrywe verwys na 'n teenkongres wet deur 'n aantal vooraanstaande manne van die Nasionale Party

bel~

3)

sou word • Op 8 Mei 1899, dus weinig meer as 'n maand nadat die Germistonse kongres ten einde

^gelo~p

het, het 'n konmissie van 81 persone, verteenwoordigend van agttien distrikte in die Transvaal, skoolbesture en onderwysers opgeroep na 'n kongres wat op 7,

8

en 9

Junie 1899 in Pretoria gehou sou werd • 4) Dat hierdie kongres op landswye grondslag aangepak is, blyk uit die feit dat persone uit

afgele~

distrikte soos Piet Retief, Utrecht, Zoutpansberg, Lichtenburg, Wakkerst:mom, Wolmaransetad, Waterberg e.a. deelgeneem het aan die

5)

voorlopige

re~lings

• , 'n Kleiner komitee van agt lede, onder wie J.S. Smit (Regeringskonmissaris van Spoorwee), c.E. Schutte (landdros van Pretoria),

J.C. du Plessis (hoof van die Gevangeniswese) en I. van Alphen (Posmeester-Generaal), is gevorm om nadere

6)

reelings te tref •

Die doelstellinge/ •••

l. De vereeniging, 10 Mei 1899.

2. Ibid., 10 Mei 1899, 21 Junie 1899, 5 Julie 1899.

3. L.A. 696: Superintendent van Onderwys aan W.H.

Neethling, 4 April 1899.

4. De Volkstem, 18 Mei 1899.

5. Notulen en rereraten van het Onderwijs-congres te Pretoria, 7, 8 en 9 Junie 1899.

6. Ibid.

Die doelstellings van die organiseerders was om die nasionale onderwysstelsel wat gedurende die afgelope

jare heftige teenkanting naas hartlike ondersteuning ontvang het, op 'n kongres aan ernstige bespreking te onderwerp, om aan voor en teenstanders van die onder- wysbeleid die geleentheid te gee om hul opinie te l~~'

,, opdat het volk, en dus de koningsstem, besl isse" •

Elke skoolkorrnnissie van 'n gesubsidieerde of staat- skool kon twee afgevaardigdes na die kongres stuur,

hetsy twee korrnnissielede of een konnnissielid en 'n onderwyser. Alle onderwysers van gesubsidieerde of staatskole en alle belangstellendes is ook uitgenooi, maar die stemreg sou beperk wees tot die kommissielede _, wat die uitnodigings uitgestuur bet, die afgevaardigdes van die skoolkommissies van gesubsidieerde of staat- skole en die af gevaardigde onderwysers van sulke skole

2) mits hulle vooraf 'n bewys daarvan ingedien het •

Referate sou gelewer word oor die onderwysstelsel, die gevaar van meer Engels, die onderwys aan en die eindeksamen van die Staatsgimnasium, die opleiding van die landseuns en -dogters vir onderwysers en die nood- saaklike invoering van onderwysers, die subsidie, die onderwyserseksamen en oor wat gedoen kan word tot die

3) handhawing van die nasionale volksbestaan •

Toe die kongres op

7

Junie 1899 deur landdros Schutte van Pretoria met gebed geopen is; was die 81 persone van wie die reelings uitgegaan het, 390

afgevaardigdes/ •••

I. Notulen en referaten van het Onderwijs-congres te Pretoria,

7,

8 en

9

Junie 1899,

6.

2. Ibid.

3.

Ibid.,

7.

afgevaardigdes van skoolkommissies, ongeveer 100 onder-

1)

wysers en talle belangstellendes teenwoordig • Die skoolkommissielede self het dus hier die grootste aantal kongresgangers uitgemaak. Die totale aantal skole wat in 1898 gedurende 'n korter of langer

~eriode

bestaen het, was 509, waarvan 208 gedurende die hele jaar be-

2)

staan het. Einde 1898 het daar 393 skole bestaan • Die feit dat daar 390 afgevaardigdes van skoolkonmissies die kongres bygewoon het, dui dus daarop dat die liggarm goed verteenwoordig was, in elk geval beter as wat die geval op die Germistonse kongres was, waar daar s13fs

66 skoolkommissielede en spesiaal-uitgenooides was • In sy openingsrede het voorsitter J. Smit verklaar dat die kongres nie bel@ is om partyskappe te vorm of om verwydering te bring nie, ,doeh het kan niet ont- kend worden dat partijschappen bestaan tot ongeluk van ons land •••• er bestaat verdeeldheid en woeling tegen onze school" • 4) Die onderwysstelsel was nie volmaak nie, en waar foute aangetoon kon word, soos die bestaan van skole waarin byna geen godsdiens onderrig word nie, moes die

ko5~res

van skoolkormnissielede aandring op verbetering •

'n Geskrewe protes ,,niet alleen van de leden van het Germiston-congres, maar van wel minstens 200

personen, die tans ook tegenwoordig waren", is deur Geo Hofmeyr ingehandig. Dit was 'n protes teen die reglement van orde. Met die beperking van die stemreg

6)

sou die koningstem nie verneem word nie • Dear is ook beswaarl •••

1. Notulen en referaten van het Onderwijs-congres te Pretoriai 7, 8 en 9 Junie 1899,7.

2

Jaarvers ag oor 1898 20.

3: Verrichtingen van hel Onderwij§-congres gehouden te Germiston op 29 en 30 Maart

18~9,

2.

4. Notulen en referaten van het Onderwijs-congres te Pretoria, 7, 8 en 9 Junie 1899, 8.

5..

Ibid.

6 Ibid., 9.

ook beswaar gemaak teen die stemreg van die

onderwyser~

want, soos P. Viljoen dit gestel het: • In zijn oog is de onderwijzer zijn huurling" l) , en hy wou nie toelaat dat sy huurling saam met

horn

oor die onderwyssake

stem

nie.

Die verloop van sake was duidelik. Hier was

mense byeen wat, hoewel nie blind vir die gebreke in die nasionale onderwysstelsel nie, tog ander denkbeelde daarop nagehou het as die mense van die ,,Germiston- beweging".

b. Besprekinge.

( 1) Y§_rpl igt inge in die plaa sl ike onderwysbeh:ler.

In sy

re~eraat

oor die onderwysstelsel het

J. Boersma die prinsipiele beginsels van die onderwys- wet van 1892 behandel en veral breedvoerig die plek van die kerk in die onderwysbeheer behandel. Die skool- opvoeding, net socs die opvoeding tuis, was die Godge-

2) .

gewe verantwoordelikheid van die ouers • Die doop- belofte was in die onderwys van ,,ontzettend groot belang, ook om daaruit af te leiden, welke de teak is,

3)

die de kerk moet nemen in de opvoeding" • Die kerk het belang by die onderwys, maar om sender meer die hele skoolwese ,,aan zich te trekken, komt haar niet toe. Het schoolonderwijs is als zoodanig en selr-

standige kring van geestelijke werkzaamheden te noemen.

Zoo maar de baas te willen spelen over dezen taak van geestelijke werkzaamheden ligt niet op den weg de kerk ••

••• Neen, de roeping der ouders is er, eerder' geweest dan de/ •••

l. Notulen en referaten van het Onderwijs-congres te Pretoria, 7, 8 en 9 Junie 1899, 9.

2. Ibid., 19.

3.

Ibid~

dan de roeping der kerk in dezen en is dus ook veel

1)

omvangrijker" •

Wear die ouers onwil teenoor die onderwys van hulle kinders geopenbaar het, moes die kerklike be- amptes sulke ouers wys op die doopbelofte en hulle aanspoor en inspireer. Openbaar die ouers

onvermo~,

2)

dan moes die kerk help •

Deur die ouers kon die kerk waak oor die suiwer- heid van leer in

die

skool. Alleen

op

hierdie

wyse

kon

die

kerk

op

die terrein van die opvoeding

die

Woord

van God handheaf, mear ,,binnen den kring van haar bevoegdheid en onder gebruikmaking der middelen, hear deertoe van Godswege aangewezen, en dus zonder over- schrijding van grenzen wearbuiten zij geen rechtsgebied

3)

heeft" •

Net so min as wat die onderwys die alleenverant- woordelikheid van die kerk is, is

dit

die alleenver- antwoordelikheid van die staat. Die van God gegewe ouerlike gesag in die onderwys mees ook vir die staat heilig en onaantasbear

bly,

maar wat die ouers· onge- daan laat, hetsy uit onwil, hetsy uit onvermoe, en wat tog gedoen moes word om die selfstandige voortbestaan van die staat te verseker, dit moes die staat doen. So moes die staat alleen waar die inisiatief van die

burgers te kort skiet, toesien dat die nasionale onder- wys nie verwaarloos word nie • 4)

Die oprigting van 'n

sko8l

moes dus altyd uitgaan van die ouers. Dit was die ouers wat, deurdronge van

hulle plig/ •••

1.

Notulen en referaten van het Onderwijs-congres te Pretoria, 7,8 en 9 Junie 1899, 19.

2.

Ibid.,

20.

3. Ibid.

4. Ibid.

ouers uit hulle ~mgewing byeen te roep • 'n Geskikte plek moes gekies, 'n gebou opgerig en 'n onderwyser benoem word. Nou kom die staat eers op die toneel in die ondersteuning van die partikuliere inisiatief. Die skoolgelde is te min om 'n behoorlike skool op te rig, dit van toebehore te voorsien en 'n onderwyser te

besoldig. Derhalwe betaal die regering 'n milde sub- sidie en dra by tot die skoolgebou en toebehore. Maar die bydrae van die regering kan nie sender meer gedoen word nie. Die gebou moet nou voldoen ean sekere ver- eistes; die leermiddels en meubels moet goed wees, en

. 2) die onderwyser moes bekwaam wees •

Is die skool in volle gang, den is die konmissie dear om toesig te hou. Nou ontstaan egter die vraag of die kornrnissie wel bekwaam is om as deskundige te oordeel oor die werk van die onderwyser. ,,Ik spreek nu niet over den ,geest' van het onderwijs. Daarover is het oordeelen de commissie best toevertrouwd. Maar over de ,kennis', welke de onderwijzer moet aanbrengen. Zij bestaat gewoonlijk uit manne, die het dikwijls zelf betreuren dat zij in hunne jeugd niet meer hebben ge- leerd. Uit manne, die heel goed weten hunne Martini Henri te hanteeren, maar met pen en griffel maar slecht terecht kunnen. Tot zuiver oordeeS)n over het onder- wijs dikwijls niet best in steat" • Dit is hier waar

die inspekteurs/ •••

l. Notulen en referaten van bet Onderwijs-congres te Pretoria

7·,. 8

en

9

Junie 1899, 21,.

2.

Ibid.,

22:

,,want waarlijk, de tijden zijn nog niet voorbij dat menigeen zijne kinderen, zonaer nader onderzoek toevertrouwde aan den een of ender rond- looper ¹ die pas de diggerspade had neergelegd,v66r dif.m tijd els winkelklerk had gewerk, vroeger mis- schien als matroos had gevare en ndg vroeger om wie weet welke reden het land zijner geboorte den rug had toegekeera, en zich nu mear, o;n toch niet broode- loos te zijn, als onderwijzer aandient".

3.

Notulen en referaten •••• ,23. Hierdie aanmerking is die spreker later erg kwalik geneem. Vgl. Notulen en referaten •••• , 29.

die inspekteurs op die toneel kom. Enersyds moet die regering van 'n persoon van gesag verneem of sy subsidie deeglik bestee word, en andersyds moet die konnnissie deur so 'n persoon op hoogte gehou word van die werklike peil van die onderwys

1)

• Die inspekteur moes ook as

raadgewer optree by die stigting van skole. Dit sou baie plaaslike moeilikhede en twiste uit die weg ruim of voorkom. Dit sou die band versterk tussen onderwyser, skoolkonmissie en skoo~~oesig,

groot behoefte bestaan •

'n saak waaraan daar 'n

Nog 'n aanvegbare saak was die kwessie van gratis onderwys. Vir

1899

was

£40,000

op die begroting ge-

3)

plaas vir gratis losies-leerlinge • Dit het beteken dat die regering reeds

2,000

leerlinge van gratis losies voorsien •

4)

,,Zooals het nu gaat, kan het niet langer.

Niet alleen dat door allerlei slinksche middelen vaak diefstal aan de schatkist kan worden gepleegd, mask ook, en dat is veel erger, men wekt bij velen de gedachte, dat de staat verplicht is te zorgen voor het onderwijs en dit is in besliste strijd met het beginsel van ons onderwijsstelsel" • 5)

Hierdie misbruik is nie gewyt aan die kerkrade, veldkornette of skoolkonnnissies nie maar wel aan die wet, wat nie omskryf het waar die grens van behoeftig- heid getrek moes word nie. Die saak kon opgelos word

deur

'n/ •••

1. Notulen en referaten van het Onderwijs-congres te Pr.etoria,

7,8

en

9

Junie

1899, 23.

2.

Ibid.,

24.

Hierdie sorgsame uiteensetting van die plek van die inspekteurs in die onderwys, moet ge- sien word i.v.m. die beskouinge van die Germistonse kongres waar gekla is dat aan die oordeel van aange- waaide Hollanderinsp21.cteurs meer waarde geheg word as aan die oordeel van skoolkonnnissielede wat hulle bloed vir die land gegee het - vgl. De Rand post, 30 Maert

1899.

3.·

Notulen en referaten •••••

,24.

4

Ibid.,

25.

5.

Ibid.,

26.

beheer •

Onder die treurige landsomstandighede kon

die

gratis onderwys en gratis los"ies vir behoeftige kin- ders verdra word, maar ,,het priesterlijk ambt om

de

offeranden der gemeente op Godes altaar te brengen, is den diakenen geschonken. Hier is nu een groot veld voor het uitoefening van barmhartigheid vooral op de dorpen wear de kerken geed in

't

geld zitten" •

2)

Die besprekings wat na die referaat oor die on- derwysstelsel plaasgevind het, werp lig

op

die onder- wysbeskouinge van die afgevaardigde skoolkornmissielede.

Enkeles het volmondig erken dat hulle van

die

onder- wys weinig weet •

3)

Prinsipieel was hulle tevrede

met

die

onderwysstelsel, tog was die wenke

wet

aan die hand gedoen is ten opsigte van die verbetering van die stelsel, erg uiteenlopend, soos blyk uit die feit dat dear 22 voorstelle ter verbetering ingedien is. Hier- die voorstelle is later saamgevat in 'n sewetsl ver- soeke ean die regering en Volksraad. Inspeksiekringe moes verklein word, sodat inspeksies deegliker en ge- reel.der kon plaasvind ; klasregisters en state moes 4) vereenvoudig word

5)

; skoolkoJTnnissies op die dorpe

moes te groot

finansi~le

verpligtinge op hulle neem om

6)

'n skoolgebou of onderwyserswoning op

te

rig ;

die

regering moes self sulke geboue oprig en dit dan in bruikleen aan die kommiseies afstaan • 7)

In verband met/ •••

1.

Notulen en referaten van het Onderwijs-congres te Pretoria, ?, 8 en 9 Junie 1899, 26.

2.

Ibid., 27.

3. Ibid., 35.

4. Ibid., 41.

5. Ibid.

6. Ibid.

7. Ibid.

In verband met die staatskole op die goudvelde is aan die hand gedoen dat die lede van die skoolrede,'\91 wie die grootste helfte deur die regering benoem en die res deur die ouers van skoolgaande kinders gekies moes word, met dieselfde mag beklee moes wees as die

1)

kommissielede van gesubsidieerde skole • Leerplanne vir sulke skole moes opgestel wo~d in samewerking met

2) die skoolrade en onderwysers van sulke skole •

Toe die voorstelle tot stemming gebring is, het Geo Hof'meyr weer beswaar gemaak teen die stem:reg van die onderwysers, waarop al die onderwysers, op drie

3) na, vrywillig afstand gedoen het van hulle stemreg •

(2) Die gevaar van meer Engels.

Soos die geval was op die Germistonse kongres het die Pretoriase kongresgangers hulle nie alleen besig gehou met sake rakende die plaaslike onderwys-

beheer as sodanig

nie. Hulle

is byeengeroep

om

'n

standpunt in te neem teen die ~ntevredenes met die onderwysstelsel. Soos voorheen aangetoon, was die on- derwys betrek in die politieke arena, en daarin het die afgeveardigde skoolkonmissielede hulle ook nou bevind.

In sy referaat: ,,Het gevaar van meer Engels", het A.P. Roos van die Klerksdorpse Skoolraad onder andere verklaar dat meer onderrig in Engels tot nadeel van die onafhanklikheid sou strek: dit

sou

demorali- serend op die volk werk, veral op die plattelend •

4)

Dit sou· lei tot vervreemding van die godsdiens en van die/ •••

1. Notulen en referaten van het Onderwijs-congres te Pretoria,

7,

8 en

9

Junie 1899,

41.

2. Ibid.,

42.

3.

Ibid.,

43.

4.

Ibid.,

46.