VU Research Portal

(1)

Een woonplaats voor de Heilige

van den Herik, A.J.

2016

document version

Publisher's PDF, also known as Version of record

Link to publication in VU Research Portal

citation for published version (APA)

van den Herik, A. J. (2016). Een woonplaats voor de Heilige: Onderzoek naar de strekking en relevantie van

Ezechiël 40-48 vanuit een christelijk-theologische optiek.

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ? Take down policy

If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.

E-mail address:

(2)

Inhoudsopgave

Woord vooraf

13

Gebruikte afkortingen

16

DEEL 1 INLEIDING EN ONDERZOEKSGESCHIEDENIS 19

1 Introductie en probleemstelling

19

1.1 Een fascinerend visioen 19

1.2 Een eigenaardig visioen 20

1.3 Verlegenheid vanuit christelijk perspectief 22

1.4 Een marginale plaats 22

1.5 Probleem- en doelstelling 26

1.6 Opbouw van deze studie 27

2 Het onderzoek naar Ezechiël 40-48

29

2.1 Inleiding 29

2.2 Overzicht van de onderzoeksgeschiedenis 29

2.3 Drie kernthema’s 55

2.3.1 Inleiding 55

2.3.2 De literaire en conceptuele eenheid 56

2.3.3 De aard en taal van de beschrijving 57

2.3.4 De intentie van het visioen 59

2.4 Onze onderzoeksweg 61

DEEL 2 EXEGETISCH DEEL 63

3 Een exegese op hoofdlijnen van Ezechiël 40-48

63

3.1 Opening en structuur van het visioen 63

3.1.2 Inleiding tot het visioen (40:1-4) 64

3.1.3 Structuur van Ezechiël 40-48 69

3.1.4 De status van de tekst 74

3.2 Architectuur en inrichting van de tempel

(40:5-42:20; 46:19-24) 75

(3)

3.2.2 De muur (40:5) 76

3.2.3 De oostelijke buitenpoort (40:6-16) 77

3.2.4 De buitenvoorhof en bestrating (40:17-18) 81

3.2.5 De noordelijke en zuidelijke buitenpoort (40:19-27) 82

3.2.6 De zuidelijke, oostelijke en noordelijke binnenpoort

(40:28-37) 84

3.2.7 De offertafels (40:38-43) 85

3.2.8 De priestervertrekken (40:44-47) 86

3.2.9 Het eigenlijke tempelgebouw (40:48-41:4) 88

3.2.10 De ombouw (41:5-11) 89

3.2.11 Het westelijk gebouw en de totaalmaten (41:12-15a) 92

3.2.12 De inrichting en decoratie van de tempel (41:15b-20) 94

3.2.13 De grote priestersacristieën (42:1-14) 96

3.2.14 De maten van het tempelgebied en de ringmuur

(42:15-20) 99 3.2.15 De priesterkeukens (46:19-24) 102

3.2.16 Samenvatting en conclusies 103

3.3 De tempel bewoond (43:1-44:4) 105

3.3.1 Inleiding en structuur van 43:1-44:4 105

3.3.2 JHWH als Bewoner van de nieuwe tempel 106

3.3.2.1 De kābôd keert terug (43:1-5) 106

3.3.2.2 De kābôd-beschrijving bij Ezechiël 107

3.3.2.3 De achtergrond en betekenis van de kābôd-voorstelling 110 3.3.3 Geen hofkapel meer (43:6-9) 113

3.3.4 Nieuwe opdracht (43:10-12) 115

3.3.5 Het altaar (43:13-17) 117

3.3.6 Inwijding van het altaar (43:18-27) 120

3.3.7 De gesloten oostelijke buitenpoort (44:1-4) 123

3.3.8 Samenvatting en conclusies 125 3.4 De tempel in bedrijf (Ezechiël 44:5-46:18) 126

3.4.1 De tweede grote instructie – deel 1 (44:5-45:8) 126

3.4.1.1 Inleiding op de tweede grote instructie (44:5) 127

3.4.1.2 Aanklacht, straf en beloning (44:6-16) 127

3.4.1.3 Een nader onderzoek naar de tweedeling

onder de cultusdienaren 131

3.4.1.4 Voorschriften voor de zadokitische priesters (44:17-31) 137 3.4.1.5 De Heilige afdracht (45:1-8) 139

3.4.1.6 Samenvatting en conclusies 144

(4)

3.4.2.1 Opbouw van 45:9-46:18 145

3.4.2.2 De plaats van de nāśîʾ 146

3.4.2.3 Het landgebied van de nāśîʾ (45:7-8 en 46:16-18) 150

3.4.2.4 Offergaven (45:10-17) 151

3.4.2.5 De grote feesten (45:18-25) 153

3.4.2.6 Voorschriften voor hoogtijdagen en offers (45:1-16) 156

3.4.2.7 Samenvatting en conclusies 159 3.5 Het nieuwe land en de nieuwe stad (Ezechiël 47-48) 160

3.5.2 Het visioen van de tempelbeek (47:1-12) 160

3.5.2.1 Opbouw 160

3.5.2.2 Inhoud 162

3.5.2.3 Achtergronden 167

3.5.3 De verdeling en grenzen van het land (47:13-23) 168

3.5.3.1 Opbouw 168

3.5.3.2 De grenzen van het Beloofde Land (47:13-20) 169

3.5.3.3 De plaats van de vreemdeling (47:21-23) 173

3.5.4 De verdeling van de stammen over het land (48:1-29) 174

3.5.4.1 Opbouw 174

3.5.4.2 Beschrijving van het stamgebied van de twaalf stammen 175 3.5.4.3 De Heilige afdracht (48:8-22) 177

3.5.5 De poorten van de nieuwe stad (48:30-35) 179

3.5.6 Samenvatting en conclusies 182

3.6 Terugblik en conclusies 183

3.6.2 Heiligheid als kernthema van het visioen 183

3.6.3 De concretisering van de heiligheid 186

3.6.4 Ezechiël 40-48 als een structurele en conceptuele

eenheid 187

3.6.5 Voorlopige balans 189

4 De plaats van Ezechiël 40-48 binnen het geheel

van het boek Ezechiël

191

4.1 Inleiding 191

4.2 Methodologische verantwoording 192

4.3 De structuur van het boek Ezechiël 196

4.3.1 Dateringen 196

4.3.2 Markeringspunten 198

(5)

4.4 De achtergrond en inhoud van Gods oordeel over Israël

(Ezechiël 1-24 en 33) 201

4.4.2 Ezechiël 40-48 als contrast met Ezechiël 8-11 201

4.4.3 Het oordeel over tempel, stad, land, volk en vorst

(leiders) 204

4.4.4 Zonde als hoererij 206

4.4.5 Heilsgeschiedenis en onheilsgeschiedenis 209

4.4.6 Conclusie 210

4.5 Beloften van herstel 211

4.5.2 Eerdere beloften van herstel vóór Ezechiël 33 212

4.5.3 Ezechiël 34-37 als nadere uitwerking van het

beloofde herstel 214

4.5.4 Ezechiël 38-39 als de ultieme bevestiging van het

beloofde herstel 216

4.5.5 JHWH’s zorg om Zijn Naam als reden van Israëls herstel 219 4.5.6 De betekenis van het herstel voor tempel, stad, land,

volk en vorst (leiders) 223

4.6 Ezechiël 40-48 als coda en climax 225

4.6.2 Ezechiël 40-48 als nadere concretisering van de

heilsbeloften 225

4.6.3 Ezechiël 40-48 en de priesterlijk-profetische optiek

van Ezechiël 229

4.6.4 Terugblik, tussenbalans en vooruitblik 232 DEEL 3 ONDERZOEK NAAR DE INTERPRETATIE-

GESCHIEDENIS VAN EZECHIËL 40-48 235

5 Ezechiël 40-48 in de vroegjoodse literatuur en het

Nieuwe Testament

235

5.1 Inleiding: doelstelling en werkwijze 235

5.2 Ezechiël 40-48 in de vroegjoodse literatuur 236

5.2.1 Qumran 236

5.2.1.1 Het boek Ezechiël in Qumran 236

5.2.1.2 Het boek Ezechiël en de identiteit van de

(6)

5.2.1.3 De Tempelrol 240

5.2.1.4 Beschrijving van het Nieuwe Jeruzalem 246

5.2.1.5 Ezechiël 40-48 als liturgie 248

5.2.1.6 Verschillende tempels, verschillende interpretaties 250

5.2.1.7 Conclusie 251

5.2.2 De pseudepigrafische en apocriefe literatuur 253

5.2.3 LXX en Targoem 257

5.2.3.1 LXX en haar interpretatie 257

5.2.3.2 Targoem 258

5.2.3.3 Conclusie 259

5.3 Ezechiël 40-48 in het Nieuwe Testament 259

5.3.2 Ezechiël 40-48 in Openbaring 21:1-22:5 260

5.3.3 Ezechiël 40-48 en de structuur van Openbaring 268

5.3.4 Andere herinneringen aan Ezechiël 40-48 in het

Nieuwe Testament 270

5.4. Conclusie 272

6 De exegese van Ezechiël 40-48 in joodse en

christelijke tradities

275

6.1 Methodische verantwoording 275

6.2 Ezechiël 40-48 in de joodse literatuur 276

6.2.1 Misjna 276

6.2.2 De Talmoed 277

6.2.3 De Hekhalothliteratuur 280

6.2.4 Rabbijnse commentaren 281

6.3 Vroege Kerk: Hiëronymus 288

6.3.2 Kenmerken van Hiëronymus’ uitleg 289

6.4 Middeleeuwen: Richard en Andreas van Sint-Victor 296

6.4.1 Invloed van Hiëronymus en Gregorius 296

6.4.2 Richard van Sint-Victor en zijn realistische beschrijving 298 6.4.3 Bijdrage van Andreas van Sint-Victor 301

6.5 Reformatie: Johannes Calvijn 304

6.5.1 Zestien preken over Ezechiël 36-48 304

(7)

6.6 Zeventiende eeuw: Campegius Vitringa 312

6.6.1 Vitringa en Coccejus 313

6.6.2 Aanleydinge tot het rechte verstant 315

6.6.3 Terugblik en conclusie 320

6.7 De dispensationalistische uitleg: A.C. Gaebelein 322

6.7.1 Het dispensationalisme 322

6.7.2 Gaebeleins uitleg van Ezechiël 40-48 324

6.7.3 Dispensationalistische uitleg in Nederland 328

6.8 Conclusie, evaluatie en vooruitblik 330

Excurs: Ezechiël 40-48 binnen de rooms-katholieke exegese 333 DEEL 4 NAAR EEN VERANTWOORDE LEESWIJZER

VOOR EZECHIËL 40-48 337

7 Uitgangspunten en randvoorwaarden

337

7.1 Inleiding 337

7.2 Genretypering 338

7.2.2 Ezechiël 40-48 als visioensrapportage 338

7.2.3 Ezechiël 40-48 als eschatologische heilsprofetie 341

7.2.4 Kenmerken van de eschatologische profetie 343

7.2.5 Profetie: voorzegging maar vooral ook prediking 347

7.2.6 Voorlopige conclusie 349

7.3 Israël als hermeneutische sleutel, een Nederlandse

discussie 351

7.3.2 G.Ch. Aalders en S. Paas: geen blijvende betekenis

van het Joodse volk 352

7.3.3 M.J. Paul: onvervulde resten in de profetieën 354

7.3.4 De discussie op scherp: J. Hoek, W.J. Ouweneel en

Onopgeefbaar verbonden 357

7.3.5 Evaluatie van de discussie en vooruitblik 359 7.4 Bijdrage van de hedendaagse hermeneutiek 360

7.4.2 Vragen vanuit de hedendaagse hermeneutiek 361 7.4.3 De betekenis van de reader-response-methode (Talstra) 365

(8)

7.4.5 Symbooltaal als hermeneutische brug? 370

7.5 Terugblik en vooruitblik 372

8 Perspectieven vanuit de Bijbelse en systematische

theologie en de hermeneutiek

374

8.1 Inleiding 374

8.2 De thema’s van Ezechiël 40-48 in een breder Bijbels-

theologisch perpectief 374

8.2.2 De tempel 375

8.2.2.1 Tempel als woonplaats van JHWH en centrum van

eredienst 375

8.2.2.2 Tempelvoorstellingen in het Oude Nabije Oosten in

Israël 377

8.2.2.3 Tempel en JHWH’s koningschap in schepping en

eschaton 381

8.2.2.4 Tempel in nieuwtestamentisch perspectief 385

8.2.3 Heiligheid als kenmerk van JHWH en Zijn huis 389

8.2.3.1 Heiligheid in verschillende gradaties 389

8.2.3.2 Heiligheid in het Nieuwe Testament 393

8.2.4 Cultus als dienst aan en omgangsvorm met God 395

8.2.4.1 Cultus in het Oude Testament 395

8.2.4.2 Cultus in het Nieuwe Testament 398

8.2.5 De thema’s stad, land, volk en vorst 400

8.2.5.1 De nieuwe stad 400

8.2.5.2 Het nieuwe land 404

8.2.5.3 Het volk 405

8.2.5.4 De nieuwe ‘vorst’ 409

8.2.6 Terugblik en conclusie 412

8.3 Een systematisch-theologisch perspectief 415

8.3.2 De blijvende betekenis van het Oude Testament en

Israël 415

8.3.2.1 Inleiding 415

8.3.2.2 De samenhang van het Oude en het Nieuwe Testament 416 8.3.2.3 Eigenheid van het oudtestamentische spreken 419

8.3.2.4 De blijvende betekenis van Israël 421

(9)

8.3.3.1 Inleiding 423

8.3.3.2 Het tijdsaspect: reeds en nog niet 424

8.3.3.3 Het taalaspect: realisme en symboliek 425

8.3.3.4 Het retorisch aspect: de auteursintentie in breder

perspectief 428

8.4 Een hermeneutisch perspectief 432

8.4.2 Onderzoeksresultaten 433

8.4.2.1 Conclusie van ons onderzoek naar de strekking van

Ezechiël 40-48 433

8.4.2.2 Conclusies en uitwerking van ons systematisch,

Bijbels-theologisch en hermeneutisch onderzoek 434

8.4.3 De nieuwe tempel als woonplaats voor de Heilige 440

8.4.4 Stad, land, volk en vorst 445

8.4.4.1 De stad 445

8.4.4.2 Het land 446

8.4.4.3 Het volk 447

8.4.4.4 De vorst 447

8.4.5 Nogmaals de aspecten van tijd, taal en retorica 448

8.4.6 Conclusie 449 8.5 Slotconclusies 450

Samenvatting

452

Summary

464

Geraadpleegde literatuur

475

Verantwoording illustraties

493