Toespraak n.a.v. de Dag van de Technologie

Toespraak n.a.v. de Dag van de Technologie

Academische Zitting Zaterdag 29 maart 2003 H. Consciencegebouw Brussel

Prof. Dr. Ir. Bart De Moor

ESAT-SCD

Katholieke Universiteit Leuven Kasteelpark Arenberg 10

B-3001 Leuven T: +32-(0)16321709 M: +32-(0)475287052 F: +32-(0)16321970

E: bart.demoor@esat.kuleuven.ac.be

W: www.esat.kuleuven.ac.be/~demoor

Mijnheer de minister-president, Mijnheer de Europees commissaris, Mevrouw en heren minister,

Waarde collega’s, Dames en Heren,

Voor deze Dag van de Technologie werd ik door de minister-president gevraagd om U een academische visie te geven op de rol van technologie in ons economisch en maatschappelijk bestel, en ook om een toekomstvisie. Voorwaar geen gemakkelijke opgave ! Maar, in de tien minuten die mijn zijn toebedeeld, wil ik toch een poging wagen.

Technologie – van het Grieks ‘techne logos’, de leer van de kunde – wordt soms wel eens omschreven als ‘de transbiologische evolutie in het verlengde van de biologische evolutie’. Spontaan denk ik dan aan de magistrale openingssequentie in Kubrick’s film ‘A space odyssee 2001’, waarin de primitieve mens een been omhoogslingert, dat dan draaiend verandert in een traag roterend ruimtestation.

De impact van technologie vandaag de dag is dermate groot, dat hedendaagse wetenschapsfilosofen spreken over het trans-humanisme.

Technologie wordt in zowat alles geïntegreerd om een stadium te bereiken, voorbij de mens en het humanisme. Denken we maar aan artificiële ledematen, een kunsthart, bionische implantbare chips, of de talloze elektriciteits-, communicatie- en computernetwerken, waarin wij mensen slechts knooppunten zijn in een allesomvattende cyberspace.

Hoewel sommige primaten ook gebruik maken van werktuigen om te overleven, toch is het precies het systematisch gebruik van technologie, waarin de homo sapiens zich onderscheidt van alle andere soorten.

Dames en Heren,

De helft van alle wetenschappers ooit is vandaag de dag nog in leven. Het

begin van deze exponentiële versnelling in de ontwikkeling van

wetenschap en technologie, kan gesitueerd worden in de 17

eeuw,

waarin Isaac Newton zijn beroemde bewegings- en gravitatiewetten

formuleerde. Het is het begin van de mechanisering van ons

wereldbeeld, zoals Dijksterhuis het treffend omschreef, het begin van een tijdperk waarin we alles zijn gaan meten, kwantificeren en rationaliseren.

De daaropvolgende Eerste Industriële Revolutie werd gecatalyseerd door de stoommachine van James Watt, de massale ontginning van steenkool als nieuwe energiebron, de mechanisatie van de textielindustrie, en grote infrastructuurwerken zoals de aanleg van spoorwegen en kanalen. Op sociaal-economische gebied was de impact enorm: De samenleving veranderde van feodaal, ruraal, agrarisch naar industrieel.

De Tweede Industriële Revolutie, te situeren rond 1870, is deze van de grootschalige massaproductie en –consumptie, de massale ontginning van delfstoffen, het gebruik op grote schaal van energie en petroleum als energiebron en het ontstaan van de chemische industrie, waarvan de producten niet meer weg te denken zijn uit ons dagelijks leven. Het is ook de tijd van Karl Marx, met de dualiteit van Arbeid en Kapitaal, de tijd ook van de Onzichtbare Hand van Adam Smith, waarin de overheid steeds meer een nieuwe rol opneemt van regulator en facilitator.

Merkwaardig genoeg heerste er op het einde van de 19

eeuw een soort defaitistisch fin-de-siècle gevoel bij de meeste wetenschappers: Zij gingen ervan uit dat alle belangrijke zaken in de biologie, fysica en scheikunde waren uitgevonden en ontdekt en dat de wetenschappen voortaan zouden gereduceerd worden tot wat gemorrel in de marge.

En toen kwam de Derde Industriële Revolutie, die van de quantummechanica, de transistor, de micro- en nano-electronica, de moleculaire biologie van het DNA met de dubbele helix van Crick en Watson als elementaire bouwblok van het leven. Het is het tijdperk van de computer in al zijn verschijningsvormen van gsm tot gps, van pacemaker tot satelliet, van dvd tot protonkaart. Naast steenkool en petroleum, ontstaat ook kernenergie als één van de belangrijkste energiebronnen. De Oostenrijkse economist Schumpeter identificeert technologie, en meer bepaald ook onderzoek en ontwikkeling, of vandaag ook gevat in de omschrijving technologische innovatie, als dé drijvende kracht achter succesvolle bedrijven en hun producten en diensten. De Nobelprijs economie van 1987 wordt toegekend aan Robert Sohow, die in wezen aantoonde dat niet alleen Arbeid en Kapitaal, maar vooral ook Kennis en Innovatie essentieel zijn in een moderne en competitieve economie.

Maar ergens in die Derde Revolutie, in het begin van de jaren 70, worden

we ons ook bewust van de Grenzen aan de groei. Tot dan toe had de

mens eindige behoeften met schier oneindige middelen. De Club van

Rome maakte duidelijk dat de mens schier oneindige behoeften heeft, maar slechts middelen die eindig zijn. Dit inzicht culmineerde uiteindelijk in de notie van duurzame ontwikkeling. Antoine de Saint-Exupéry was Brundtlandt vele jaren voor toen hij zei dat we de natuur niet van onze voorouders erven, maar aan onze kinderen ontlenen.

Wellicht verwacht U dat ik hic et nunc de Vierde Industriële Revolutie zou afkondigen. Dát zou pas een primeur zijn voor de Dag van de Technologie !

Wat zich vandaag afspeelt op het gebied van Wetenschap en Technologie, zou ik echter omschrijven als een Evolutie, eerder dan een revolutie. Kenmerkend zijn de talloze convergentieprocessen die zich afspelen op verschillende niveaus: Grenzen tussen wetenschap en technologie vervagen, bijna elke wetenschap leidt tot technologie en omgekeerd. Ook grenzen tussen wetenschapsdomeinen vervagen:

Biotechnologie en informatie-technologie ontmoeten mekaar in bio- informatica; Biologie, materiaalkunde, scheikunde en electronica evolueren samen in de richting van nano-wetenschappen;

Ingenieurswetenschappen zijn onmisbaar geworden in de geneeskunde, en zo zijn er nog talloze voorbeelden.

Onze leefwereld evolueert van een biotoop naar wat ik zou noemen, een technotoop.

De pervasiviteit, de alomtegenwoordigheid van wetenschap en technologie in ons dagelijks leven, is één van de belangrijkste kenmerken van de technotoop. Technologie zit in onze voeding, ons milieu, in onze gezondheidszorg, in de communicatie, de mobiliteit, en jammer genoeg ook in oorlog en vrede; Van de meeste van deze technologieën was vijftig jaar geleden geen sprake. Deze impact manifesteert zich op alle vlakken van menselijke intercommunicatie, ethiek, verantwoordelijkheid, realiteit, democratie, gemeenschap, politiek, cultuur, kunst, criminaliteit en legaliteit.

Een andere kenmerk van de technotoop is de globalisering, gecatalyseerd door de toenemende verwebbing, de talloze netwerken van elektriciteit, telecommunicatie, internet, GPS, enz… die ons met elkaar verbinden.

Deze verbondenheid – waar sommige politieke partijen een

verkiezingsthema van maken – is in de wereld van de technologie een

verworvenheid. Ze leidt tot een mondiale uniformisering en

standaardisering van technologische protocols, globale trends in mode,

film, muziek, en taal in de lingua franca van vandaag, het Engels.

Om Leonarda Da Vinci te citeren, wanneer hij sprak over techniek: Hoe hard wij ook strijden tegen dit razend monster, elk verweer is nutteloos ! De technotoop vertoont ook vele deficiënties en verschillende deficits op technologisch, juridisch, ethisch en democratisch vlak.

Vooreerst zijn er verschillende technologische deficits. Hieronder vallen het chronisch gebrek aan technisch geschoolden en wetenschappers; De laatste 10 jaar is het aantal ingenieursstudenten in Vlaanderen gehalveerd, niettegenstaande het feit dat ons wiskunde- en wetenschappen-onderwijs aantoonbaar tot het beste ter wereld behoort ! Er is het probleem dat niet genoeg meisjes technische studies aanvatten; In mijn eigen faculteit zijn slechts 20 % van de studenten meisjes, daar waar dat voor de hele universiteit meer dan 50 % is !

T.o.v. de VS en Japan, is er de minder goede penetratiegraad van nieuwe technologieën bij bedrijven en gezinnen.

Er is de door commissaris Busquin vaak geciteerde Europese paradox:

We zijn leidingggevend op het gebied van onderzoek, maar in Europa verloopt de valorisatie daarvan nog niet vlot genoeg. Nochtans zijn de signalen voor Vlaanderen hoopgevend: In een recent artikel in ‘The Economist’ prijkt België op de veertiende plaats in de wereldrangschikking in wat genoemd wordt ‘the Entrepreneurial Framework Index’. De eerste 5 plaatsen worden ingenomen door Nederland, Denemarken, UK, de VS en Zwitserland.

Er is een juridisch deficit, in die zin dat de wetgeving achter-ijlt op de exponentiële ontwikkeling van wetenschap en technologie; Denken we maar aan therapeutisch klonen, euthanasie, embryonale stamcellen, inbreuken op de privacy d.m.v. informatietechnologie enz… Experten zeggen mij ietwat cynisch dat we ons hierover geen zorgen hoeven te maken, want dat goede wetgeving altijd gebaseerd is op slechte ervaringen, en in die zin altijd te laat komt !

Er zijn grote ethische deficits, omdat zowat alles vandaag de dag technologisch realiseerbaar is. De vraag is dus niet langer hoe we iets moeten doen, maar wel wat we moeten doen en waarom. Deze keuzevrijheid is een nieuw element in het politiek discours. Temeer ook omdat wetenschap niet waardenvrij is: Science sans conscience n’est que ruine de l’ậme !

Tenslotte is er ook een belangrijk democratisch deficit, omdat steeds

minder mensen in staat zijn te verstaan waar wetenschap en technologie

om draait. En omdat men iets wat men niet verstaat, maar best kan geloven, zijn we in een grote paradox beland: In onze uiterst vertechnologiseerde wereld, moeten we beslissen over zaken die we niet zo goed verstaan, en vraagt men ons geloof en vertrouwen te hebben in iets wat we niet goed begrijpen: de diagnose van een therapie voorgesteld door een dokter, de onfeilbaarheid van een piloot of treinbestuurder, de garantie dat ons drinkwater niet giftig is, het feit dat genetisch gemodificeerd voedsel ongevaarlijk is, de vaststelling dat kernenergie veiliger is dan met een vliegtuig reizen, enz….

Vanzelfsprekend wordt dergelijk geloof zwaar op de proef gesteld, wanneer technologisch dan toch iets misloopt, wat nooit volledig kan worden uitgesloten.

Eén en ander leidt dan ook al vlug tot technofobie, waardoor soms, zonder al teveel kennis van zaken, alles wat met technologie te maken heeft, wordt verworpen. Concepten zoals het voorzorgsprincipe, of ook het technologisch aspectenonderzoek, zijn hiervan illustere voorbeelden.

Eén van de meer gevaarlijke excessen van technofobie is de ‘Science by democratic voting’, waarbij een democratische meerderheid zou kunnen beslissen of iets al dan niet wetenschappelijk is.

Allerlei standpunten rond Kyoto, duurzaamheid, kernenergie, broeikaseffect, vermeende klimaatseffecten, … zijn in vele gevallen wetenschappelijk niet onderbouwd, ja zelfs foutief, omdat ze bestaand wetenschappelijk materiaal ignoreren. Wetenschappers die correcte, soms tegen-intuïtieve, maar wetenschappelijk onderbouwde standpunten vertolken worden steeds meer verguisd, vanwege niet populair en daarom politiek-niet-correct. We zitten ook steeds meer gevangen in de media- paradox: Wat niet in 2 zinnen van 10 seconden kan worden uitgelegd, kan niet juist zijn ! Voorbeelden zijn discussies rond genetische modificatie van planten (door allerlei populisten betiteld als Frankenstein voedsel), of ook in de politiek, waar men in het - overigens onwereldse - besluit tot terugschroeven van de kernenergie, de conclusies van de Ampère- commissie, straal heeft genegeerd.

Mijnheer de minister-president,

Mijn korte analyse van de technotoop waarin we leven, maakt meteen

ook duidelijk dat het voeren van een goed beleid inzake wetenschap,

technologie, economie en ecologie, voorwaar geen sinecure is.

Ik wil van het aangeboden Forum nog even gebruik maken om enkele beleidsadviezen te formuleren:

Zet de inhaalbeweging voor Wetenschap en Technologie onverminderd door ! De 60 miljoen Euro extra per jaar, het Vlaamse antwoord op de afspraken van de regeringsleiders in Lissabon in maart 2000, zal voor de komende 10 jaar in ons collectief geheugen gegrift zijn! Het is niet het soort beslissingen waarmee U op korte termijn meer stemmen haalt, maar het is er wel één die voor ons allen op lange termijn rendeert.

Stimuleer verder de vroege belangstelling voor wetenschap en technologie bij de Vlaamse jeugd, en zeker ook bij meisjes !

Mevrouw de minister, ik wil hier verwijzen naar een recent beleidsadvies van de Koning Boudewijnstichting, ‘Accent op Talent’, van november 2002, rond een nieuw perspectief voor technische en technologische beroepen en opleidingen, waarin verregaande maar noodzakelijke beleidsvoorstellen worden geformuleerd, die momenteel op uitvoering wachten.

Bouw voort aan een ondernemingsklimaat, waarbij bedrijven, KMO’s, procesindustrieën zich niet langer permanent geviseerd voelen door een steeds sterkere regeldrift en toenemende heffingen, maar waarin ze wel op een constructieve manier geresponsabiliseerd worden.

Mijnheer de minister-president, U betitelde de recente reactie van sommige Vlaamse industriëlen als ‘doemdenken’. En misschien hadden zij bij hun interventie iets meer moeten refereren naar het op de sporen staande beleid van de Vlaamse regering inzake lastenverlagingen, administratieve vereenvoudigingen en innovatiebeleid. Maar naar eigen zeggen voelen ze zich als kikkers in een pan, en besloten ze dan ook om een steen in de kikkerpoel te gooien ! Niet helemaal onterecht, zo blijkt uit recente uitspraken van Europees commissaris Erkki Liikanen; Die stelde onlangs onomwonden dat Europa zijn industrie moet koesteren en het industriebeleid nieuw leven moet inblazen. Andere beleidsgebieden dreigen immers de industriesector over te nemen. Milieuministers komen met metersdikke regelgevingen, zich stoelend op Kyoto, er is de steeds maar groeiende regelgeving op de ruimtelijke ordening, consumentenzaken worden steeds belangrijker en aspecten van fiscaliteit, loonlasten en heffingen allerhande genereren een waar keurslijf.

Bovendien alluderen recente persberichten op het feit dat de industriële R&D migreert naar andere werelddelen.

Niemand komt nog op voor de concurrentiekracht van onze industrie,

omdat het niet politiek correct is. Dat de industrie onmisbaar is voor onze

welvaart, is als het ware uit het politieke discours verdwenen. We moeten weer zonder complexen over industrie leren praten.

Dames en Heren,

Wetenschap en technologie zijn instrumenten waarmee het leven van de mensen kan verbeterd worden. Vlaanderen heeft hierin al honderden jaren een relatief belangrijke rol gespeeld, zodat we – in de woorden van de minister-president zelf – één van de rijkste regio’s in de wereld zijn, met een riante ‘pole-position’. Terzake aan de spits blijven, door nog meer te investeren in onze succesformule van de afgelopen decennia, is daarom een maatschappelijke opdracht van eerste orde.

Deze Dag van de Technologie – met de ondertekening van het

Innovatiepact - kan tot veel van de hier geformuleerde voorstellen,

misschien een eerste aanzet zijn.