Het leven in de Rusland onder leiding van Vladimir Poetin
De Human Security van het Russische volk, 1999-‐2008
Masterscriptie
Naam: Brechtje van der Feltz Studentnummer: 1617885
Adres: Frankenstraat 14, 2582 SK, Den Haag Tel.: 0644235339
Email adres: a.p.m.van.der.feltz@student.rug.nl Aantal woorden:
Datum: 15/8/2012
Inhoudsopgave Inleiding 4 1. Human Security 7 1.1 De ontstaansgeschiedenis 7 1.2 Het rapport van het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties, 1994 9
1.2.1 De economische zekerheid
1.2.2. De voedselzekerheid
1.2.3 De gezondheidszekerheid
1.2.4 De persoonlijke zekerheid
1.2.5 De gemeenschapszekerheid
1.2.6 De politieke zekerheid
1.3 De kritiek op het concept Human Security 17 1.4 Operationalisering 20
2. Human Security in Rusland 1999 24
2.1 Economische zekerheid 24
2.1.1 De werkloosheid
2.1.2 Het Nationaal Inkomen
2.1.3 Het netto inkomen 2.1.4 De mate van inflatie
2.1.5 Het verschil tussen de rijken en de armen
2.2 Gezondheidszekerheid 29
2.2.1 De gemiddelde levensverwachting
2.2.2 De natuurlijke bevolkingsgroei
2.2.3 Het gezondheidszorgstelsel
2.3 Politieke zekerheid 33
2.3.1 Politieke gevangenzettingen, martelingen en verdwijningen
2.3.2 De mate van censuur
2.3.3 Andere mensenrechtenschendingen
2.4 Conclusie 41
3. Human Security in Rusland in 2008 43 3.1 Economische zekerheid 43
3.1.1 De werkloosheid
3.1.2 Het Nationaal Inkomen
3.1.3 Het netto inkomen 3.1.4 De mate van inflatie
3.1.5 Het verschil tussen de rijken en de armen
3.2 Gezondheidszekerheid 48
3.2.1. De gemiddelde levensverwachting
3.2.1. De natuurlijke bevolkingsgroei
3.3.1. Het gezondheidszorgstelsel
3.3 De politieke zekerheid 52
3.3.1 Politieke gevangenzettingen, martelingen, verdwijningen
3.3.2 De mate van censuur
3.3.3. Andere mensenrechtenschendingen
3.3.4 Het niveau van uitgaven aan het leger
3.4 Conclusie 59
Conclusie 61
Bronnen-‐ en literatuurlijst 64
Inleiding
Toen in 1991 de Sovjet-‐Unie uiteen viel brak er in Rusland een moeilijke periode aan. In het land, dat tot voor kort de kern vormde van één van de grootste en machtigste landen ter wereld, heerste chaos en verslagenheid. Het communisme had gefaald en de Russische Federatie werd een kapitalistische democratie met een gekozen president, vrije parlementsverkiezingen en een meerpartijenstelsel. In eerste instantie verwachtte het Russische volk zeer veel van deze nieuwe staatsvorm. Naar westers voorbeeld zou ook Rusland nu een vrij en welvarend land worden.
Dit bleek echter een illusie te zijn. Het ging steeds slechter met de Russische economie en ook op militair gebied leek Rusland al zijn daadkracht te zijn kwijt geraakt. Ook de democratisering verliep niet zoals men had gehoopt. Zoals vaker in de Russische geschiedenis was er een groot verschil tussen wat de leiders van het land beloofde en wat hier in werkelijkheid van terecht kwam. Dit werd duidelijk door de manier waarop Boris Jeltsin omging met de onafhankelijkheidsverklaring van de grotendeels Islamitische deelrepubliek Tsjetsjenië in 1991. Rusland erkende deze onafhankelijkheid niet en in 1994 viel het Russische leger Tsjetsjenië binnen om het gebied weer onder controle te krijgen. De twee jaar durende oorlog die hierop volgde bracht veel mensenrechtenschendingen met zich mee en eindigde in een nederlaag voor het Russische leger en de de facto onafhankelijkheid van Tsjetsjenië.1
Het zelfvertrouwen van de Russen was diep geschaad en Boris Jeltsin liet bij de Russen het schaamrood op de kaken lopen door de manier waarop hij de vroegere wereldmacht vertegenwoordigde. Toen was daar Vladimir Poetin, een jonge, sportieve, sterke ex-‐KGB agent die vanaf augustus 1999 de positie van eerste minister bekleedde. Poetin’s populariteit groeide snel doordat hij deed wat Boris Jeltsin een aantal jaar daarvoor niet gelukt was: keihard optreden tegen de rebellen in Tsjetsjenië. Terwijl de rest van de wereld met argusogen toekeek hoe het Russische leger in 1999 wederom Tsjetsjenië binnenviel en tienduizenden burgerslachtoffers maakten, juichten het Russische volk de man die hier verantwoordelijk voor was toe. In 2000 werd Vladimir Poetin verkozen tot nieuwe Russische president.
Sindsdien is er in Rusland veel veranderd. Het was Poetin’s taak om orde te brengen in de chaos die in Rusland was ontstaan in de jaren negentig en dit heeft hij op
1 John Everett-‐Heath ‘Chechnya’ in: Concise Dictionary of World Place-‐Names, (Oxford, 2008) geraadpleegd op
geheel eigen wijze gedaan. Als leider van het Russische volk begon hij al snel met de re-‐ centralisering van de macht in de handen van het Kremlin. De media kwamen weer onder streng toezicht van de overheid en ook begon Poetin met de ontmanteling van de jonge democratische organen die in de jaren negentig voorzichtig op waren gekomen. Hoewel er vanuit het Westen veel kritiek kwam op de nieuwe Russische president groeide Poetin’s populariteit onder het Russische volk gestaag en werd hij in 2004 herkozen. De Russen, die nog steeds zwaar gebukt gingen onder de veranderingen die het uiteenvallen van de Sovjet-‐Unie voor hen teweeg hadden gebracht, leken behoefte te hebben aan de retoriek en de vorm van leiderschap die Poetin uitdroeg.
Begin 2012, twaalf jaar nadat Poetin voor het eerst het Kremlin betrad, liepen de spanningen naar aanloop van de presidentsverkiezingen hoog op. Grootschalige protesten lieten zien dat het Russische volk niet meer unaniem achter de grote leider Poetin stond. Ondanks alle kritiek van uit het binnen-‐ en buitenland is hij echter ook dit jaar met meer dan vijftig procent van de stemmen herkozen. Hoewel er twijfel is over de legitimiteit van de verkiezingen blijkt hier toch uit dat Poetin’s achterban nog groot is. Een aanzienlijk deel van de Russen is er blijkbaar van overtuigd dat Poetin’s beleid tussen 2000 en 2008 goed is geweest voor het land en wil meer zien van deze leider.
Waar Poetin’s tegenstanders wijzen op de mensenrechtenschendingen die Poetin met zich mee heeft gebracht en de autoritaire trekken van Poetins beleid, wijzen zijn aanhangers op de economische vooruitgang in deze jaren en op het feit dat Rusland’s rol op het wereldtoneel weer aanmerkelijk gegroeid is. Maar wie hebben er nu gelijk? Is de herverkiezing van Poetin goed, of slecht voor het Russische volk? Om een antwoord op deze vraag te vinden zal in deze scriptie onderzocht worden wat de invloed is geweest van de regeerperiode van Poetin op het algemene welzijn van het Russische volk. Dit onderzoek zal uitgevoerd worden met behulp van het concept Human Security. De hoofdvraag die gesteld wordt luidt als volgt: In hoeverre heeft het beleid van Vladimir Poetin bijgedragen aan de verandering in de Human Security in Rusland, tussen 1999 en 2008?
want’.2 Het is een zeer breed concept dat gaat over de economische zekerheid, de
milieuzekerheid, de persoonlijke zekerheid, gemeenschapszekerheid, de
gezondheidszekerheid, de politieke zekerheid en voedsel zekerheid van de mens. 3
Hoewel dit concept door zijn brede strekking omstreden is, wordt het veel gehanteerd binnen de Leer der Internationale Betrekkingen en gebruiken veel landen en
organisaties waaronder Canada, de Europese Unie, Unesco, de
Wereldgezondheidsorganisatie, UNICEF en de Verenigde Naties4, het concept als
‘gereedschap’ voor beleidsvorming of onderzoek, zoals ook in deze scriptie gedaan zal worden.
Allereerst zal het concept Human Security en de kritieken op dit concept worden besproken. Het zal duidelijk worden in welke context het concept in 1994 tot stand is gekomen en op welke manier het hierna geïmplementeerd is. Ook zal de manier waarop het concept in dit onderzoek wordt gebruikt, worden verduidelijkt. De verschillende categorieën van Human Security en de indicatoren hiervoor zullen worden toegelicht en er zal worden verantwoord waarom er in deze scriptie voor is gekozen om slechts een selectie van deze categorieën te onderzoeken.
In het tweede deel van deze scriptie zal er een vergelijking plaatsvinden. Er zal worden gekeken naar de veranderingen in de Human Security tijdens de regeerperiode van Poetin in Rusland door eerst de Human Security in Rusland in 1999 te meten, voordat Poetin aan de macht kwam en vervolgens de Human Security in 2008 te meten, toen er een gedwongen eind kwam aan zijn presidentschap. Vervolgens zal gekeken worden in hoeverre Poetin’s beleid nu verantwoordelijk was voor de veranderingen in de Human Security van het Russische volk.
2 Human Security Unit Office for the Coordination of Humanitarian Affairs United Nations, Human Security in Theory and Practice, Application of the Human Security Concept and the United Nations Trust Fund for Human Security (New York, 2009) 56.
3 Nicholas Thomas, William T. Tow ‘Sovereignty and Humanitarian Intervention’ Security Dialogue vol. 33, no. 2,
(2002) 178.
1. Human Security
Zoals in de inleiding al is aangegeven zal in deze scriptie gebruik worden gemaakt van het concept Human Security. Aangezien dit een relatief nieuw en omstreden concept is, zal in dit hoofdstuk het ontstaan van het concept, de implementatie van het concept, de kritiek op het concept en de manier waarop het concept in deze scriptie zal worden toegepast uiteengezet worden. Er zal veel aandacht worden besteed aan de definitie van Human Security zoals deze voor het eerst in het rapport van het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties van 1994 geformuleerd werd. De zeven categorieën van zekerheid die ook in de inleiding genoemd zijn, zullen één voor één worden toegelicht, zodat duidelijk wordt op welke punten er bij de vergelijking tussen de Human Security in Rusland 1999 en 2008 gelet moet worden. Allereerst zal de historische en wetenschappelijke context geschetst worden waarbinnen het concept ontstaan is.
1.1 De ontstaansgeschiedenis
Het concept Human Security is ontstaan binnen de veiligheidsstudies, een onderzoeksgebied dan op haar beurt een sub-‐discipline is van de Leer der Internationale Betrekkingen. De veiligheidsstudies ontwikkelde zich als onderzoeksgebied na de Tweede Wereldoorlog, toen gewone burgers meer betrokken raakten bij de militaire planning van de staat.5 In de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog richtte de
meeste literatuur binnen de veiligheidsstudies zich op de veiligheid van de staat, de bescherming van de nationale belangen, de verdeling van militaire macht, nucleaire wapens en de bipolariteit van de wereld, in zowel ideologische als materialistische zin.6
Al sinds de jaren zestig werd er kritiek uitgeoefend op deze eenzijdige focus binnen de veiligheidsstudies, maar deze kritiek kreeg binnen de context van de Koude Oorlog geen breed gehoor.7
Dit veranderde echter na het plotselinge uiteenvallen van de Sovjet-‐Unie in 1991, een gebeurtenis die de traditionele denkbeelden binnen de veiligheidsstudies ernstig deed wankelen. Omdat de vreedzame ontmanteling van de Sovjet-‐Unie en hiermee het
5 Stephen M. Walt, ‘The Renaissance of Security’ International Studies Quarterly, Vol. 35, No. 2 (1991) 212. 6 Barry Buzan, Lene Hansen, The evolution of security studies (Cambridge, 2009) 158.
eind van de bipolaire wereld, moeilijk verklaard kon worden binnen de traditionele theorieën kwam er ruimte en aandacht voor nieuwe theorieën. De wetenschappers die zich bezig hielden met veiligheidsstudies probeerden op nieuwe wijze verklaringen te vinden voor de gebeurtenissen die binnen de traditionele theorieën niet verklaard konden worden en er ontstond een debat over wat nu precies de definitie en het onderzoeksgebied van de veiligheidsstudies was.8
Er kwamen stemmen op van de zogenaamde ‘wideners’ en ‘deepeners’ die pleitten voor een verbreding en verdieping van de veiligheidsstudies. Volgens hen zou in het onderzoek naar veiligheid niet de staat, maar de mens centraal moeten staan.9 Naast
het uiteenvallen van de Sovjet-‐Unie toonden ook de toename van interne conflicten in staten, de immigratieproblematiek, de toenemende milieuproblemen en de snelle verspreiding van de HIV/Aids epidemie volgens deze wetenschappers aan dat veiligheid meer was dan militaire, territoriale veiligheid.10 De veiligheidsstudies moest zich
volgens hen richten op meer universele vraagstukken en problemen zoals het voorkomen van conflicten en het terugdringen van armoede en onderontwikkeling.11
Deze wetenschappers waren dus of voorstanders van een verdieping van de veiligheidsstudies, door de mens als hoofdrolspeler te nemen of van een verbreding van de veiligheidsstudies, door naar meer te kijken dan enkel militaire vraagstukken.
Volgens tegenstanders van deze stroming, de zogenaamde traditionalisten, zou het ook na de Koude Oorlog binnen de veiligheidsstudies altijd in eerste instantie moeten gaan om “the threat, use and control of military force”12 en de veiligheid van de
staat. Een van de meest vooraanstaande voorstanders van deze traditionele definitie van de veiligheidsstudies is de realist Stephen Walt. 13 Een verbreding van de
veiligheidsstudies zou volgens hem leiden tot een verzwakking van de intellectuele samenhang binnen het onderzoeksgebied, waardoor er voor geen enkel probleem meer een oplossing gevonden zou worden. 14 Te midden van dit debat bracht het
Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties in 1994 een rapport uit waarin de term Human Security werd geïntroduceerd.
8 Gary King, Christopher J. L. Murray, ‘Rethinking Security Studies’ Political Science Quarterly vol. 166 no. 4
(2001-‐2002), 588.
9 Jaap de Wilde, Monica den Boer, The Vialibility of Security Studies, (Amsterdam, 2008) 10. 10 Buzan, Hansen, The evolution of security studies, 187.
11 Ibidem.
12 Walt, ‘The Renaissance of Security’, 97. 13 Ibidem, 214.
1.2 Het rapport van het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties, 1994
Het rapport van het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties uit 1994 (1994 OVN rapport) werd geschreven door een team van wetenschappers, onder leiding van de Pakistaanse wetenschapper Mahbub al Haq, één van de grootste denkers op het gebied van Human Development.15 Aangezien de definitie van Human Security zoals in
dit rapport gegeven, de basis vormt voor alle theorieën over Human Security is het zaak dit rapport uitvoerig te bespreken.
Allereerst stelden de schrijvers van het rapport dat een verandering van het concept ‘veiligheid’ onvermijdelijk was als men keek naar de veranderingen binnen de internationale betrekkingen die in de afgelopen vijftig jaar hadden plaatsgevonden. In het rapport werd beargumenteerd dat de essentie van veiligheidsstudies, de veiligheid van de gewone mens, naar de achtergrond was geraakt omdat alle aandacht ging naar de strijd tussen de Sovjet-‐Unie en de Verenigde Staten en de nucleaire dreiging die daarmee gepaard ging. Hierdoor was er in de afgelopen decennia te weinig aandacht geweest voor veiligheid in de vorm van bescherming tegen ziekten, honger, werkloosheid, misdaad, sociale conflicten, politieke onderdrukking en natuurrampen, veiligheid van de mens, tezamen: Human Security.16
Volgens het rapport heeft Human Security twee hoofdaspecten: “It means, first, safety from such chronic threats as hunger, disease and repression. And second, it means protection from sudden and hurtful disruptions in the patterns of daily life-‐whether in homes, in jobs or in communities.”17 Dus Human Security betekent zowel bescherming
tegen gevaren als honger, ziekte en onderdrukking, als bescherming tegen plotselinge, schadelijke onderbrekingen van het dagelijks leven, thuis, op het werk of in een gemeenschap. Uit deze twee aspecten vloeien vier belangrijke eigenschappen voort: 1) Human Security is een universele aangelegenheid, belangrijk voor alle mensen, rijk of arm. Ook rijke mensen kunnen zich onzeker voelen door bijvoorbeeld angst om hun baan te verliezen. 2) de verschillende aspecten van Human Security zijn van elkaar afhankelijk en grensoverschrijdend, een dreiging als een HIV/Aids epidemie laat zich
15 Des Gasper, ‘Securing Humanity: Situating ‘Human Security’ as Concept and Discourse’, Journal of Human Development Vol. 6, No. 2 (2005), 223.
16 United Nations Development Program ‘New Dimensions of Human Security’, United Nations Human
Development Report (Oxford, 1994) 22.
niet stoppen door een landsgrens 3) Human Security is beter te bewerkstelligen door preventieve maatregelen dan door interventie achteraf 4) in Human Security staat de mens centraal.18
Het rapport benadrukt het belang van het formuleren van een aantal graadmeters voor Human Security, omdat hiermee een Human Security crisis in een land zou kunnen worden voorkomen.19 Volgens het rapport kan HS worden opgedeeld
in zeven categorieën waarin de mens zekerheid moet hebben. Deze categorieën hebben elk hun eigen graadmeters of indicatoren die gebruikt kunnen worden om de mate van HS in die categorie te meten. Human Security hang af van economische zekerheid, voedselzekerheid, gezondheidszekerheid, milieuzekerheid, persoonlijke zekerheid, gemeenschapszekerheid en politieke zekerheid.20 Wat er precies bedoeld wordt met
deze categorieën, wat de bijbehorende graadmeters zijn, waarom deze categorieën universeel zijn en waarom deze categorieën volgens het rapport samen Human Security vormen zal hieronder uiteengezet worden.
1.2.1 Economische zekerheid
Met economische zekerheid wordt bedoeld dat men verzekerd is van een basisinkomen of tenminste een soort financieel vangnet heeft (financiële steun van bijvoorbeeld de staat, de gemeenschap of familie). Op dit moment geldt dit voor slechts een kwart van de wereldbevolking. Niet alleen in Derde Wereldlanden, maar ook in de Westerse wereld voelen veel mensen zich onzeker omdat ze bang zijn om geen werk te kunnen vinden of te worden ontslagen. Werkloosheid is vaak groter onder jongeren dan ouderen en verschilt vaak per etnische groep. Naast werkloosheid is ook een economische crisis een grote bedreiging voor de economische zekerheid van mensen.21
In veel geïndustrialiseerde landen is er een zekere mate van steun van de overheid beschikbaar voor mensen die niet kunnen werken door ziekte, ouderdom of bijvoorbeeld zwangerschap. De sociale zekerheidsnetwerken die in de tweede helft van de 20ste eeuw zijn opgezet, worden echter in veel landen weer langzaam afgebouwd
omdat ze uiteindelijk toch te duur blijken. In ontwikkelingslanden is er van deze vorm
van sociale zekerheid geen sprake, hier leeft meer dan een derde van de mensen onder de armoedegrens. Wel krijgen de mensen daar vaker steun van de familie of gemeenschap dan in de geïndustrialiseerde landen.22 De indicatoren die in het 1994
OVN rapport genoemd worden voor het meten van de economische zekerheid zijn het aantal werklozen, het nationaal inkomen, de netto lonen, de mate van inflatie en het verschil tussen de rijken en de armen in een land.23
1.2.2 Voedselzekerheid
Met voedselzekerheid wordt bedoeld dat mensen te alle tijde zowel fysiek als economisch toegang hebben tot genoeg voedingsmiddelen om te overleven. Om voedselzekerheid te hebben moeten mensen of de mogelijkheid hebben om eten zelf te verbouwen en het ook zelf te nuttigen, of de mogelijkheid hebben om eten te kopen van anderen. Het aanwezig zijn van genoeg voedsel voor iedereen is dus geen garantie voor de voedselveiligheid van mensen. Er moet ook sprake zijn van een eerlijke distributie van het voedsel. Vaak verhongeren mensen niet omdat het eten er niet is, maar omdat ze het simpelweg niet kunnen betalen.24
In ontwikkelingslanden is de voedselproductie in de jaren tachtig met achttien procent gestegen en als we kijken naar de voedselproductie over hele wereld, zou er genoeg eten beschikbaar moeten zijn om iedereen te voeden. Helaas betekent dit niet dat iedereen ook echt genoeg te eten heeft. In 1994 leden pakweg 800.000.000 mensen in de wereld honger. Het ontbreken van voedselzekerheid is voornamelijk een probleem in ontwikkelingslanden, dertig procent van de mensen die honger lijden woont in Sub-‐ Sahara Afrika. Overheden en internationale organisaties hebben op verschillende manieren geprobeerd om de voedselzekerheid in de wereld te verbeteren. De impact hiervan is echter beperkt geweest, aangezien toegang tot voedsel afhankelijk is van het hebben van eigendom, werk en een inkomen.25 Indicatoren voor de voedselzekerheid in
een land zijn volgens het 1994 OVN rapport het aantal calorieën dat dagelijks
beschikbaar is als percentage van de menselijke basisbehoefte, de index van de voedselproductie per capita en de voedselimport afhankelijkheidsratio.26
1.2.3 Gezondheidszekerheid
Over het algemeen zijn bedreiging voor de gezondheidszekerheid het grootst voor arme mensen die wonen op het platteland en dan voornamelijk de kinderen. Een belangrijk onderdeel van gezondheidszekerheid is bescherming tegen ziektes. In ontwikkelingslanden zijn infectieziektes en parasieten, vaak veroorzaakt door slechte voeding of slechte leefomstandigheden, de belangrijkste doodsoorzaak. In geïndustrialiseerde landen overlijden de meeste mensen door ziektes aan het hart en vaatstelsel, vaak veroorzaakt door een slecht dieet en een ongezonde levensstijl. Op de tweede plek staat kanker, een ziekte waarvan de oorzaak vaak ligt in het milieu waar de mensen in leven. Een andere bron die een ernstige bedreiging vormt voor de gezondheidszekerheid overal ter wereld is de verspreiding van HIV en Aids.27
Gezondheidszekerheid betekent echter ook dat men toegang moet hebben tot de gezondheidszorg. Het gaat dan om de beschikbaarheid en betaalbaarheid van dokters en medicijnen. Ook op dit gebied zijn de verschillen tussen de geïndustrialiseerde landen en ontwikkelingslanden groot. Waar in de geïndustrialiseerde landen gemiddeld één arts beschikbaar is per vierhonderd mensen, is dit aantal in ontwikkelingslanden gemiddeld slechts één arts per zevenduizend mensen. Hoewel er over het algemeen dus beduidend meer toegang is tot de gezondheidszorg in geïndustrialiseerde landen, zijn goede medische hulp en goede medicijnen ook in deze landen lang niet voor iedereen beschikbaar. In de Verenigde Staten is het aantal mensen zonder ziektekostenverzekering bijvoorbeeld tussen 1989 en 1992 toegenomen van vijfendertig naar negenendertig miljoen.28
In het 1994 OVN rapport worden geen duidelijke indicatoren genoemd voor de gezondheidszekerheid. Om de gezondheidszekerheid te meten, moet ten eerste gekeken worden naar de natuurlijke bevolkingsgroei, dus het geboorte-‐ en sterftecijfer in een land. Hoewel een afname van de natuurlijke bevolkingsgroei niet per definitie duidt op een lage gezondheidszekerheid (in veel geïndustrialiseerde landen waaronder Duitsland
en Japan is de bevolking de afgelopen decennia afgenomen terwijl de volksgezondheid juist opliep)29, is uit de balans tussen het geboorte-‐ en sterftecijfer in een land veel te op
te maken over de volksgezondheid. Andere belangrijke indicatoren voor de
gezondheidszekerheid zijn de gemiddelde levensverwachting en het
gezondheidszorgstelsel, dus de beschikbaarheid van de zorg.
1.2.4 Milieuzekerheid
Met milieuzekerheid wordt bedoeld dat mensen bescherming genieten tegen gevaren als milieuvervuiling en de gevolgen van de uitputting van de aarde. Dat de mens afhankelijk is van de natuur en een gezond milieu is bekend. Toch zijn de negatieve gevolgen van de manier waarop de mens met de aarde om is gegaan lange tijd genegeerd. De snelle bevolkingstoename en de industrialisatie in de afgelopen eeuwen hebben gezorgd voor een snelle verslechtering van de lokale en mondiale ecosystemen. Een ernstig tekort aan schoon water en vruchtbare grond en een hoge mate van luchtvervuiling, vormen nu overal ter wereld een bedreiging voor de mens.30
Hoewel er een verschil is in de aard van de milieuproblemen in geïndustrialiseerde landen en de ontwikkelingslanden, zijn de problemen overal vergelijkbaar. Zowel in de Verenigde Staten als in Afrika is sprake van verzilting van de grond en ook luchtvervuiling is zowel in Bangkok als in Los Angeles een groot probleem. Door ontbossing is het aantal droogteperioden en overstromingen toegenomen en door overbevolking zijn mensen genoodzaakt te leven in gebieden waar de kans op aardbevingen, overstromingen, orkanen en andere natuurrampen erg groot is. Ook onze eigen ontdekkingen zoals kernenergie, hebben de afgelopen decennia grote natuurrampen veroorzaakt.31
Overheden en internationale organisaties proberen oplossingen te bedenken voor de achteruitgang van het milieu en de bijbehorende problemen, maar aangezien deze oplossingen vaak ingaan tegen economische belangen zijn ze tot nog toe nog niet veel opgeschoten. Als een land door een natuurramp getroffen wordt komt er vaak hulp uit het buitenland van humanitaire organisaties. Helaas komt deze hulp voor de meest
29 Nicholas Eberstadt, Russia’s Peacetime Demographic Crisis: Dimensions, Causes, Implications (Washington,
2010) 281.
kwetsbare mensen vaak te laat.32 Ook voor de milieuzekerheid worden in het rapport
geen indicatoren gegeven. Logischerwijze kan de milieuzekerheid gemeten worden door te kijken naar de mate van milieuvervuiling, en dan met name water-‐ en luchtvervuiling en het aantal natuurrampen in het onderzochte land of gebied.
1.2.5 Persoonlijke zekerheid
Met persoonlijke zekerheid wordt gedoeld op de mate van bescherming tegen fysiek geweld. Dit is misschien wel de belangrijkste en de meest algemene vorm van zekerheid. Bedreigingen voor de persoonlijke zekerheid kunnen van verschillende kanten komen: van de staat (marteling), van andere staten (oorlog), van andere groepen (etnische spanningen), van individuen of gangs tegen individuen of gangs (misdaad, geweld op straat), van volwassenen tegen kinderen (kindermisbruik) en vanuit jezelf (zelfmoord, drugsgebruik). Bedreigingen voor de persoonlijke zekerheid zijn universeel en van alle tijden, in een groot deel van zowel geïndustrialiseerde landen als ontwikkelingslanden is bijvoorbeeld de misdaad de afgelopen jaren toegenomen. 33
Bij persoonlijke zekerheid speelt gender een grote rol. Over het algemeen krijgen vrouwen krijgen in hun leven vaker te maken met bedreigingen voor hun persoonlijke zekerheid. In veel samenlevingen is de vrouw ondergeschikt aan de man. Vrouwen zijn kwetsbaarder en worden vaker dan mannen mishandeld, misbruikt en verkracht. Ook kinderen hebben vanzelfsprekend meer bescherming nodig tegen fysiek geweld omdat ze vaak nog niet voor zichzelf kunnen opkomen. Overal ter wereld worden kinderen misbruikt of verwaarloosd. In ontwikkelingslanden worden kinderen gedwongen tot zware arbeid of kinderprostitutie.34 Hoewel dit niet expliciet in het 1994 OVN rapport
wordt beschreven kan de persoonlijke zekerheid in een land of gebied gemeten worden door te kijken naar in welke mate de verschillende bedreiging voor de persoonlijke zekerheid voorkomen. Indicatoren voor de persoonlijke zekerheid zijn dus het voorkomen van marteling, oorlog, etnische spanningen, misdaad, geweld op straat, kindermisbruik, zelfmoord en drugsgebruik.
1.2.6 Gemeenschapszekerheid
Er zijn twee aspecten van gemeenschapszekerheid. Het gaat ten eerste om het voortbestaan van traditionele culturen en etnische groepen en ten tweede om de fysieke veiligheid van deze groepen.35 Mensen ontlenen zekerheid en steun aan het feit dat ze
onderdeel zijn van een gemeenschap, een organisatie of een etnische groep die hun een identiteit en waarden en normen geeft. Binnen een dergelijke gemeenschap, bijvoorbeeld een stam of een familie, worden de zwakkeren vaak opgevangen en beschermd en wordt er bijvoorbeeld gezorgd voor een gelijke distributie van land of inkomsten. De andere kant van de medaille is echter dat dergelijke traditionele gemeenschappen ook tradities kunnen hebben die in de ogen van de Westerse wereld gevaarlijk en onmenselijk zijn, zoals vrouwenbesnijdenis.36
Of de invloed van deze gemeenschappen nu goed of slecht is, een feit is dat gemeenschappen van allerlei kanten onder druk staan. De globalisering en individualisering als gevolg van de opkomst van de massamedia en modernisering zorgen er voor dat traditionele gemeenschappen, talen en culturen langzaam verdwijnen. Ook worden traditionele gemeenschappen waar tradities de norm zijn die door het Westen als onderdrukkend gezien worden, aangevochten door mensenrechtenorganisaties.37
De grootste bedreiging voor de gemeenschapszekerheid, voornamelijk voor etnische groepen, is echter vaak een andere etnische groep. In meer dan veertig procent van alle landen ter wereld wonen meer dan vijf grote etnische groepen en discriminatie en etnische spanning zorgen overal, op een zekere schaal, voor problemen. De geschiedenis heeft ons geleerd dat als etnische spanningen uitlopen op een conflict dit vaak desastreuze gevolgen heeft. Vaak vallen er bij deze conflicten duizenden doden en worden daarbij zware oorlogsmisdaden begaan zoals genocide en etnische zuiveringen. Ook als er echter geen sprake is van een direct conflict zorgt discriminatie van bepaalde etnische groepen in veel landen voor een leven vol onzekerheid, armoede en geweld.38
Volgens het 1994 OVN rapport kan de gemeenschapszekerheid gemeten worden door te kijken naar hoeveel mensen er in een land betrokken zijn bij een etnisch of religieus
35 Roland Paris, ‘Human Security, Paradigm Shift or Hot Air?’ International Security, Vol. 26, No. 2 (2001), 90. 36 Ibidem’, 31.
conflict en door te kijken naar het verschil in de Human Development Index tussen verschillende bevolkingsgroepen.39
1.2.7 Politieke zekerheid
Met politieke zekerheid wordt bedoeld dat mensen in een samenleving moeten kunnen leven waar hun fundamentele mensenrechten gerespecteerd worden. Hoewel het aantal staten waarin politieke onderdrukking plaatsvindt sinds de jaren tachtig sterk is afgenomen is politieke zekerheid nog lang niet voor iedereen vanzelfsprekend. Volgens een onderzoek van Amnesty International kwam politieke onderdrukking, systematische marteling, mishandeling en verdwijning in 1993 nog in zeker 110 landen voor. In veel landen oefent de overheid nog sterke controle uit over de media en informatie die de burgers te weten krijgen.
De geschiedenis leert dat mensenrechtenschendingen vooral voorkomen in perioden van politieke onrust. Als een machthebber vreest zijn macht kwijt te raken worden mensenrechten vaak snel naar de achtergrond geschoven. Volgens het 1994 OVN rapport is de sterkste graadmeter voor politieke zekerheid het niveau van uitgaven aan het leger vergeleken met de besteding aan gezondheid en educatie.40 Als een
overheid een sterk leger belangrijker vind dan haar eigen volk is dat vaak een teken dat het slecht gaat met de politieke zekerheid in dat land en vaak wordt het leger dan gebruikt om het volk te onderdrukken. Een goed voorbeeld hiervan is Irak waar de militaire uitgaven in 1980 acht keer zo hoog waren als de sociale uitgaven.41 Andere
indicatoren voor de politieke zekerheid zijn het aantal politieke gevangenzettingen,
martelingen en verdwijningen, de mate van censuur en andere
mensenrechtenschendingen.
Dit zijn de zeven categorieën waar het volgens het rapport van het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties van 1994 om draait binnen HS. De schrijvers van het rapport erkennen dat er vaak overlap is tussen de verschillende categorieën en benadrukken dat als het slecht gaat binnen één categorie, dit vaak grote
invloed heeft op de andere categorieën van Human Security. 42 Een lage
voedselzekerheid en dus een tekort aan voedsel, leidt bijvoorbeeld per definitie tot een verslechtering in de gezondheidszekerheid, want als mensen niet genoeg voedsel krijgen is de kans dat ze ziek worden groter dan als ze wel voldoende calorieën binnen krijgen. Ook kunnen mensen, als ze ernstig ziek of ondervoed zijn, vaak niet werken. Een lage voedselzekerheid kan dus ook weer invloed hebben op het aantal werklozen in een land en dus op de economische zekerheid. Op deze manier staan alle categorieën van Human Security met elkaar in verbinding.
1.3 De kritiek op het concept Human Security
De zwaarste kritiek op het concept van Human Security, zoals geformuleerd in het rapport van het 1994 OVN rapport, is dat het concept te breed en te vaag is om én voor wetenschappelijk onderzoek binnen de veiligheidsstudies én als politiek middel bruikbaar te zijn. De Canadese professor Roland Paris, expert op het gebied van internationale veiligheid, schreef in zijn artikel over Human Security het volgende: “Human Security is like ‘sustainable development’— everyone is for it, but few people have a clear idea of what it means.”43 Doordat de zeven categorieën van Human Security
eigenlijk alles omvatten, geeft het concept volgens Paris beleidsmakers te weinig sturing om prioriteiten te stellen tussen verschillende beleidsdoelen en is het voor academici te moeilijk om te kiezen wat er nu precies onderzocht moet worden.44 Ook merkt Paris op
dat het concept door de onbepaaldheid ervan kan worden gebruikt als voor-‐ of tegenargument bij bijna elke stelling, afhankelijk van de vooroordelen en belangen van de schrijver. 45
Het tweede argument dat Paris aanvoert tegen Human Security ligt in dezelfde lijn. Hij stelt dat het concept voornamelijk wordt gebruikt (of misbruikt) door staten en organisaties die de aandacht en middelen binnen de veiligheidsstudies willen verschuiven van de conventionele veiligheidskwesties naar kwesties die eerst onderdeel waren van het gebied van de ontwikkelingssamenwerking. Deze staten en organisaties vormen volgens hem een coalitie met Human Security als algemene deler en Paris denkt
42 Ibidem’, 33.
43 Paris, ‘Human Security, Paradigm Shift or Hot Air?’, 88. 44 Ibidem.
dat de leden van deze coalitie de term met opzet breed houden zodat ze Human Security allemaal kunnen inzetten ter verantwoording van hun eigen behoeftes en doelen.46
Waar het dus op neerkomt is dat het idee Human Security in de praktijk ten prooi valt aan machtspolitiek. Hierdoor is de bruikbaarheid van het concept als politiek middel of als steun voor beleidsmakers te betwijfelen.
Het grootste probleem van Human Security als politiek middel is dus het ontbreken van consensus over de definitie van het concept. Paris heeft op dit gebied gelijk: hoewel verschillende staten, met als voorttrekkers Noorwegen, Japan en Canada, Human Security hebben aangenomen als richtsnoer voor hun buitenlandse beleid, omschrijven zij Human Security allemaal anders. Volgens Japan gaat het bij Human Security om“…all the measures that threaten human survival, daily life and dignity, for example: environmental degradation, violations of human rights, transnational organized crime, illicit drugs, refugees, poverty, anti-‐personnel landmines and... infectious diseases such as AIDS, and strengthens efforts to confront these threats."….” Volgens Canada is Human Security echter beperkter, het gaat om “freedom from pervasive threats to people's rights, safety or lives.”47
Ook verschillende academici, waaronder Jorge Nef, Laura Reed and Majid Tehranian hebben zich gebogen over het relatief nieuwe concept Human Security en ook zij zijn met verschillende definities gekomen.48 Jorge Nef is hoogleraar aan de
Universiteit van Guelph in Canada en expert op het gebied van Human Security, voornamelijk met betrekking tot Zuid Amerika.49 Volgens hem bestaat Human Security
bijvoorbeeld uit vijf categorieën zijnde: 1) milieu, persoonlijke en lichamelijke zekerheid, 2) economische zekerheid, 3) sociale zekerheid, waaronder vrijheid van discriminatie op basis van leeftijd, gender, etniciteit of sociale status, 4) politieke zekerheid, en 5) culturele zekerheid.50 Ook wetenschappers Laura Reed en Majid
Tehranian hebben een eigen lijst met tien categorieën gemaakt waar Human Security volgens hen uit bestaat. Deze lijst bevat onder andere psychologische zekerheid en
46 Ibidem 89.
47 Paris, ‘Human Security, Paradigm Shift or Hot Air?’, 90. 48 Ibidem.
49 http://us.macmillan.com/author/jorgenef
communicatie zekerheid.51 Majid Theranian en Laura Reed zijn hoofdredacteur en
medeauteur van het boek “Worlds apart: Human Security and Global Governance”.52
Volgens een artikel in opdracht van UNESCO kunnen de verschillende definities van Human Security in drie categorieën verdeeld worden: “1) those for whom Human Security represents an attractive idea but one that lacks analytical rigor; 2) those who, while accepting the term, insist on limiting it to a narrowly conceived definition 3) those for whom a broad definition of the Human Security concept is an essential tool for understanding contemporary challenges to everyday well-‐being and dignity.”53 Volgens
Roland Paris lopen de mensen die deze definities gebruiken echter allemaal tegen hetzelfde probleem aan: ze stellen dat sommige categorieën binnen Human Security belangrijker zijn dan andere, zonder dat ze hiervoor een duidelijke verklaring of rechtvaardiging geven.54
Door de grote hoeveelheid kritiek en scepsis die volgden op de introductie van Human Security in 1994 had het concept in eerst instantie weinig impact. Wat echter interessant is aan Human Security is dat het toch een veel gebruikt concept is geworden voor internationale organisaties en staten, ter promotie van ontwikkelingshulp en humanitaire buitenlandse politiek.55 In 1999 werd bijvoorbeeld door een groep
gelijkgezinde staten het Human Security Netwerk opgericht ter promotie van Human Security. 56
Toenemende interesse voor het concept ontstond tussen 2001 en 2003 door de debatten over ‘responsibility to protect’ en ‘responsibility for development’. Het initiatief voor de eerstgenoemde discussie kwam van de ‘Canadian International Commission on Intervention and State Sovereignty (ICISS)’, geleid en gefinancierd door de Canadese overheid. In de tweede discussie kwam het initiatief van de Commission on Human Security (CHS), opgericht en gefinancierd door de Japanse overheid in
51 Ibidem.
52 Majid Theranian ed. Worlds apart: Human Security and Global Governance (Londen, 1999)
53 Shahrbanou, Tadjbakhsh, ‘Human Security : The Seven Challenges of Operationalizing the Concept’ Unesco
(Parijs, 2005), 1.
54 Paris, ‘Human Security, Paradigm Shift or Hot Air?’ 95, 96. 55 Buzan, Hansen, The evolution of security studies, 205.
56 Ban Ki-‐Moon, Human security Report, Integrated and coordinated implementation of and follow-‐up to the outcomes of the major United Nations conferences and summits in the economic, social and related fields, follow -‐up to the outcome of the Millennium Summit (New York, 2010), 2. Onder anderen Oostenrijk, Canada,
