tijdschrift voor liefhebbers en kenners van oude kunst en kuns tnijverheid Overdrukuit l~ jaargang, nr. S, p.~~'2 t/m t..~5" fv11l {U/l4/ I (/ 8.

1

I

Overdrukuit

l~

jaargang, nr.

S ,p.~~'2

t/m

t..~5"

8.3

tijdschrift voor

liefhebbers en kenners

van oude kunst en

kuns tnijverheid

Tinnen souvenirs aan Nederlandse zeehelden

~~~~~~~~~~---I

B. DUBBE

In Nederland is de belangstelling voor de zeehelden uit de Gouden Eeuwen hun daden altijd heel groot geweest. Deze interesse in hun per- soon vloeide eensdeels voort uit een economisch belang. Immers zij be- schermden met de vloot de handel en visserij, levensaders van de Repu- bliek. Andersdeels spraken hun acties tot de verbeelding van het volk, mede voortvloeiend uit de valse romantiek van het krijgsbedrijf. Bij een neder- laag zat men in zak en as, maar bij een overwinning werd er feestgevierd en werden de klokken geluid. Dit ge:"

beurde niet alleen in de meer bij de gebeurtenissen betrokken Hollandse provincies en Zeeland, maar bijvoor- beeld ook in het Oosten van het land.

Zo ontving de klokkeluider van de Deventer Bergkerk in 1667 een be- drag van 4 gulden en 15 stuiver 'voor twe maal de klokken te luiden, so over de victorie tot Chattam bevog- ten (21-24 juni 1667) als ook de ver- kregen vrede met Engeland' ^{(25 juli} 1667) 1. Maar ook in de daarop vol- gende eeuwen werden de admiraals niet vergeten. Dat tonen de talrijke geschriften aan, die zelfs kort na hun dood verschenen en waarin zijzelf en hun ondernemingen werden verheer- lijkt 2. Vooral in de perioden, waarin de grote daden van weleer geen ver- volg kenden werden zij de exponen- ten van onze nationale trots.

Behalve in geschriften kwam de ver- ering o.m. tot uiting in de prentkunst en ook in allerhande souvenirs, bij- voorbeeld in de vorm van penningen.

452

Aanleiding tot het slaan ervan was meestal een bepaalde gebeurtenis. Zo kreeg Maerten Harpertszoon Tromp (1598-1653) van de staten van Zee- land een gouden keten met penning, waard twee duizend gulden, nadat hij bij Duinkerken slag had geleverd met de daar gelegen vloot van Duinkerker kapers en Spanjaarden. Op 18 februa-

ri 1639 bracht hij hen een gevoelige nederlaag toe en vervolgens kwam hij twee dagen daarna met twee verover- de schepen te Hellevoetsluis aan. De Zeeuwse Staten schonken de admiraal als dank voor het behalen van deze overwinning op hun aartsvijanden de hiervoor genoemde ketting met pen- ning 3. Vier dagen later volgden de Hollandse staten dit voorbeeld. Ook zij hadden alle redenen de admiraal te belonen, daar de Duinkerker kapers al jaren lang grote schade toebrachten aan de handel. Tromp werd door hen geëerd met een kennelijk wat minder zware gouden keten eveneens met penning ter waarde van duizend gul- den 4. De beeldenaar van deze pen- ning toont een gekroonde Hollandse leeuw met een roosje boven zijn kop.

Het omschrift luidt: 'HOLLAN- DIA'. De keerzijde draagt onder een roosje met links en rechts een blad- rankje, een gedicht:

DE FELLE ZEE

EN VLAEMSCHE REE EN AL HAER WESEN DIE IS HERSTELT

DOOR TROMP DEN HELT GODT SY GEPRESEN 18 FEBR. 1639

Met hetzelfde of in ieder geval gelijke

Afb. I. Tinnen penning, diam. 5.52 em, gesla- gen te,' herinnering aan de overwinning va"n Maaien Harpertszoon Tromp op de Dllikerke,' kapers en de Spaanse vloot, Coll. Patriek Relj- gersberg, Haa,.{em.

Afb. 2. De keerZijde van de penning van afb. I.

stempels werden ook penningen ge- slagen in zilver en koper. Het Ko- ninklijk Kabinet van Munten, Pen- ningen en Gesneden Stenen te Leiden

bezit een exemplaar van deze penning in zilver en een in koper 5. De kope- ren penning heeft echter als jaartal niet 1639 maar 1634. Dit laatste jaar- tal moet op een vergissing van de stempelmaker berusten. Tromp leef- de namelijk gedurende de jaren 1634-

. 5 aan de wal.

I'hans blijkt er ook een tinnen afslag

van deze penning te bestaan, aange- troffen in en meegebracht uit Praag met een diam. van 5,52 cm (afb. 1 en 2), die eveneens het foutieve jaartal 1634 draagt. Deze tinnen penning, die gelet op het vrij zachte metaal gemakkelijk is te vervaardigen, is wel- :icht met hetzelfde stempel gemaakt waarmee ook het koperen exemplaar werd geslagen. De mogelijkheid moet echter niet uitgesloten worden dat het stuk later, bijvoorbeeld in de acht- tiende eeuw, in opdracht van een ver- zamelaar werd gemaakt 6.

Een ander tinnen souvenir aan twee Nederlandse admiraals is een bekertje (h. 8,9 cm). Het heeft een vrij dikke wand (ca. 2,5 mm) en werd te Delft opgegraven. In ovale medaillons op de bekerwand zijn, blijkens de om de hoofden aangebrachte namen, de por- tretten van 'MICHYEL DE RUY- TER' (1607-1676) (afb. 3) en 'COR- NEUS TROMP' (1629-1691) (afb. 4)

langebracht. Deze beeltenissen date- . en blijkens de lange haardracht uit de tijd dat zij reeds op een gevorderde leeftijd waren.

Onder de gladde bovenrand staat de volgende tekst: 'DOOR GODES SEEGEN EN ONS HELDEN KRACHT IS ONSEN VY AND OP

Afb. 3. Tinnen bekertje, b. 8,9 cm, diam. boven 7,7 cm, met portret van M. A. de Ruyter, collo Patriek Reijgenberg, Haar/em.

Afb. 5. Tinnell bekertje 'V<l1I afb. 3 lIIet oor/og- bodems.

Afb. 4. Tinnen bekertje ',hln afb. 3 met pOI"tret van Comelis Tromp.

Afb. 6. TinlJclI bckertje V.11J .,jb. J IIlct oor/Ilg- bodems.

DE VLUCHT GEBRACHT'. Tus- sen de beide portretten zijn in laag rel iëf afbeeldingen van zeeslagen te zien, die waarschijnlijk ontleend zijn aan een van de vele in die tijd versche- nen prenten.

Zowel onder de woorden GE- BRACHT als DOOR GODES is een driemaster te onderscheiden met bol- le zeilen en een sloep op de voor- grond (afb. 5), terwijl onder het woord KRACHT twee driemasters kunnen worden waargenomen en on- der ONSEN twee driemasters met volle zeilen (afb. 6). Vogels in de lucht verlevendigen de voorstelling.

Het staat wel vast dat het hier om oorlogsschepen, waarschijnlijk fre- gatten, gaat (afb. 7). Door de aantas- ting van het tin in de bodem heeft het reliëf nogal wat geleden.

Ten aanzien van de techniek kan wor- den opgemerkt dat de beker uit twee

454

Afb. 7. Reinier Naams, Vascheijde Schepen en Gesichten van Amsteh-edam, 1, nr. 3 (reprint Alphen aid Rijn, 1970).

Afb. 8. Prenlmel een afbeelding van de slag bij"

Kijkdllin in /673.

verticale helften is samengesteld, een voor die tijd voor dit soort voorwer- pen niet meer gebruikelijke wijze van vervaardigen. De verticale gietbra- men zijn nog duidelijk waar te ne- men. Daarom moet worden aangeno-

n1en dat de tinnegieter deze beker

I' ar een bestaand, mogelijk zilveren

l' cmplaar heeft vervaardigd, waarvan hij een lemen gietvorm heeft gemaakt waarin vervolgens werd gegoten. Het is derhalve aan te nemen dat deze beker geen massaprod uct is geweest.

Het bekertje is gemerkt met een ge- kroond roosje met in de band van de kroon de initialen van de tot nu toe

"nbekende tinnegieter W.G.

'at de datering betreft bestaat er enig Ilouvast. Spreuk en afbeeldingen van de beide zeehelden maken duidelijk dat er sprake is van een herinnering aan een zeeslag waarin beide admi- raals gezamenlijk en met succes aan het gevecht deel hadden. In aanmer- king komen dan de slagen bij Schoo- neveld (7-14 juni 1673) en in het bij-

onder bij Kijkduin (21 augustus

Afb. 9. Schotel, diam. 37 cm, met voorstellingen lIit het leven van de jeugdige M. A. de Ru)'te/", Part. Col!.

1673) (afb. 8). Mede op grond hier- van en gelet op de vorm van het tin- merk moet worden verondersteld dat het beket:tje uit het vierde kwart van de zeventiende eeuw stamt.

Ten slotte moet de aandacht gevestigd worden op een kleine tinnen schotel (diam. 37 cm) uit de achttiende eeuw met geëtste deels gegraveerde voor- stellingen uit het leven van Michiel Adriaenszoon de Ruyter (afb. 9). De schotel werd gegoten door de Am- sterdamse tinnegieter Jan de Koning (gehuwd 1723, overleden ná 1748 maar vóór 1758). De rand van het bord is versierd met drie palmetten en ee;1 portretmedaillon, De Ruyter voorstellend . Tussen deze motieven zijn voluutvormige versieringen aan- gebracht. Op het plat is in het cen- trum een gevecht weergegeven tussen twee oorlogsbodems. Daarboven be- vindt zich een wapenschild met een vierpuntige ster in het hoofdpunt van

het schild met daaronder een omge- keerde keper. In de linker en rechter benedenhoek is een onduidelijk fi- guurtje te zien. Onder het wapen- schild prijkt een M. Links en rechts hiervan en onder de oorlogsschepen zijn drie liggende ovale medaillons geëtst met bekende scènes uit het le- ven van de jeugdige Michiel. Links de toren van Vlissingen met daar boven- op de toekomstige zeeman. Rechts de lijnbaan van de reders en kooplieden de gebroeders Adriaan en Cornelis Lampsens, alwaar hij aan het veel be- zongen touwslagerswiel draaide. De onderste voorstelling heeft wellicht betrekking op de gebeurtenissen rondom het beleg door Spinoza van Bergen op Zoom. Al deze scènes zijn zeker geënt op het werk van de eerste biograaf van de Ruyter, de remon- strantse predikant Gerard Brand 7.

Bij tinwerk wordt meestal en terecht gedacht aan huishoudelijk gerei.

Maar ook in de 'souvenir-industrie' heeft het een rol gespeeld. Dat bewij- zen niet alleen de middeleeuwse pel- grimstekens e.d., maar ook de hier besproken voorwerpen, die de herin- nering aan onze zeventiende-eeuwse zeehelden mede levendig houden.

Noten

1 G.A. Deventer, Rekeningen Bergkerk 1635- 1715,5-9-1667.

2 Zie:]. C. M. Warnsinck, Twaalf Doorluchti- ge Zeehelden, Amsterdam 1941 en de daar aangehaalde literatuur.

3 Mr. Gerard van Loon, Beschrijving der Ne- derlandsche Historiepennillgen, Il, 's-Graven- hage 1726, p. 247.

4 Ibidem, p. 248.

5 H.]. de Dompierre de Chanfepié, Cat. der Nederlandsche en op Nederland betrekking hebbende Gedenkpenningen, Koninklijk Kabi- net van Munten, Penningen en Gesneden Steen en, 's-Gravenhage 1903, p. 91, nrs. 660 en 661.

(, Vr. med. mevr. Scharloo van het Kon. Pen- ningkabinet te Leiden.

7 Gerard Brand, Het leven en bedrijf van de Heere Michiel Adriaanszoon de Ruyter, Am- sterdam 1687, P. J. Blok, Michicl Adriaans- zoon de Ruyter, 's-Gravenhage 1928.

C. R. Boxer, De Ruyter en de Engelse Oor- logen in de Gouden Eeuw, Bussum, 1976, p. 121-124.

THE EUROPEAN FINE ART FAIR, MAASTRICHT 11-19 March 1989

Please return to:

g;aihi.dt ~~"9

Anriqua"

Inkoop- Verkoop-Taxaties Damstraar 27 .(N~sr de W_ag)

2011 H~ H4_rlèm-Holanrl Tel.02.i-1161111

PantaCom International B.V.

Harderwijkweg 4

NL-2803 PW GOUDA rl~ VVL""~~LJ

Tel.: 01820 - 70035 ;x\~ ^.l

^{\.v\. L}

r6

N9 • •••••••••

s···~ïi~rt#JO(aaf

~ FOTO MODERN

@ H.

ArentI8n • L.achIm, Tel. 067»&1882

, Bij publlc8tle nIIIftIV8rIIIIlng verplicht.

F oi.o 1 en 2: BckeA.. en

p~:

ten: ^{1.tMen: 6ekeA. uli:. !tei. !te /wXvd, van} de 17e eeuw o[ll)et}/taven ie De1f.:t fI:/mei:.iJtl): 8,9 cm !tool) mei. beelien.i.A van frli_ch.i.eL de 'RUijteA. en

COIU1.~

l/l.OfTlp.

é énm'ah.<;t.

l)~i.eJ'}

ex.empi.aa.A., l)ema.ahi ieA. !teA.i..nn.eA..i.Itg. aan. de

~l)

bij Du.i..n4 ClP 21"()(J-1673.

(~e

énl)eMe oodofj)

I

~i.

op bekeA.: 'DOO/l çod.€4 5 ee9-en en OM 11

e1d~ch.i:.

iA OMen V!fl1l'd op de V l.u.dti:. l)eb/lach.i:."

ij) . .

(fJ~:ook ^{iLn. IJ 5,5} cm. <}eda:teeA.Ci 1639. 24 l)emaaJd ieA.. 1teA.i.nn.~ ^aan.

de kl) bij Dui.JIJ?eMen op 1 8• 02• 1639.

De~e ~9-

weM. l)evoeM onde/l le.i..d.i..ruj.

van (fJalvd.en

1laAfJ.~~oon

l/lOmpo

De

p~

hee.f-Z. oM 0P4cNu..f-Z.

aart

ene_#-e: "De Felle Zee en Vl.aem4dz.e Ree

iJt 'al.. haeA..

W~en

dLe iA

!t~i.el..i

doo/l l/lOmp den 11 el..i çodi. ^4!f

f}ep/l~en"

De andeA..e #.,e vemne1di 4e I

~i.:

"lIol.l.o.ndf.a"

en

Itee/.i._de beélJ:.€I1i..4 Val1- de .di:.a..ande 4Vfijd.ende leeuw. r ^WeA..d dOO/l OM aqJU}ekoch.i:.

iJL 14dz.edz.0~~e)

N .B. De beke/l iA een van de

~eeA..

wei.Jti..l) b eh. ende

-di:uJJ?en

N

ed~

/leLi...ë/-iLn

Zi...e: ij)ubl..i..cai:..i..e doo/l W.Dubbe i...n !tel:. InQándbl..ad Ani.i..ek rna.aA.i. 1989.

, .

Foio 1 en 2: Bek.e/l. en

p~:

.

ten

1iJ'ü'leJi

6eP.e/l. uLt. Ae:t !te kuX:vd van de 17e eeuw

0p.r;;e~ven

ie De1/-i qjJTle:Li.n.r;;: 8,9 cm Aoor;; me:t beelieni.A van 1ni..cÁ.Le1 de j{uifi.eA. en

COIU1.~

l/Wmp.

é énm'aJ.i...9:. ç;.egyieI} exemp1cuvz., r;;emaaJd) ieA. AeAi.Jtn.eA.iJu;j

^a.aIl.

de ~r;; bij Du.i.n4

~p

21"'()?5-1673. (3"e énCjeMe ooM.oÇf.

I eP.-ói op beP.eA.: '[)OO/l. yode-ó 5 eer;;en en OM 11 eLde.nkAach.i:. 1..4 OMen V y.ani:. op de V luch.i:. Cjeb /W.ch.i:. "

P en.ni..nCj:

In ai:.eA.i...'á.o.J: ook ii.n.. IJ 5, 5 cm. ç;.edai:.eeA.ti. 1639. J

⁴

r;;emaakt. ieA. AeAi.Jtn.~k

^aaIt

de 4.1aCj bij DuiJ1ft.eMen op 18.02. 1639. DeJe kr;; w'éA.d.. CjevoeAd. ondeA..1 . . r;;

van lnaëA1.en

1IG./lfJ.~Joon

I/l.OInpo

De peTll1.iJLCj h.èept

~

0P4clvti..f-Z. aan ene_#e: "De Felle Zee en Vla.em4di.e Ree i..n 'al.. MeA.

W~en

di..e 1..4 AeA1.ieli doo/l. IltOI7lp den 11 eli yodi:. 4f/ fjep/l.e-óen"

De andeA.e p,p'e

Ve/ll7le1d.i:. ~e

I elv.d: "lIol.1.andf.a." en Aee(.i:._de beêfleni.A

Val}

de 4iaande 44Jjden:J.e leeuw. (weAd. doo/l. ~~ aqJU)eP.oclz.i i..n 14ch.ech.o~oWÇJkje) ." . N .B. De b eP.eA...Ló een van de JeeA. weuu..r;; b eh. ende 4t:.u.AAen N

ed~

/l.elle/h-n- Zi.e: Pub1i..cal:J..e doo/l.

{/.J.

Dubbe i..n Ae:t lna'ándb1ad Ani:J...ek ma.aA.i:. .1989.

Cj>~~

Antiqua"

"1

Inkoop- Verko . Damstra"lt 27 IN op-TaxJoes

2011 HA ^{LJ . .} aast de Waag) .-.-rlem-HoJand Tel. (l1J-Jló118

- 0 1 FOTO MODERN

@·H. Aren1l8n - Lochem, Tel.

~18B2

. Bij publicatie naamsvarmeldlng varpDcht.

11-19 March 1989

Please return to:

PantaCO m International

B.V.

Harderwijkweg

4

n _{( Le} / '

k<_vUL

~ ^{"'v 1}

^{t( [v?}

^{!vûc! J}

~~j

^/)M.

^2- ,6

NL-280 3 PW GOUDA

Tel.:

01820 - 70035

THE EUROPEAN FINE ART FAIR, MAASTRICHT

_ . _ - - - -