GEOCOMmunicatie 23 over het Krijt en wat daar direct op volgde, met het vroegst bekende zoogdier met een placenta, een zaadetende vogel, een unieke pterosauriër, daglicht na de grote inslag en een weelderig woud na de inslag

65 AFZETTINGEN WTKG23(3), 2002

GEOCOMmunicatie 23

overhet_Krijt en wat daar direct op

volgde, methet_{vroegst bekende}

zoogdier meteen placenta, een

zaad-etende_vogel, een unieke

ptero-sauriër, daglicht na de grote inslag en eenweelderig woudnade inslag

A.J.+(Tom)vanLoon*

Inleiding

Zoogdieren met_placenta bestaan al sinds

Vroeg-Krijt

Op de buideldieren(Marsupialia, onder andere de

kangoeroe) ende_{eierleggende zoogdieren} (Monotre-mata,onderandere het_{vogelbekdier)} nahebben alle

zoog-diereneen_placenta. Deze_groepvanzoogdieren meteen placenta (de Eutheria) blijkenminimaal zo’n 40-50 mil-joen jaareerderte_zijnontstaan dantotnutoebekendwas.

In de Yixian Formatie(Vroeg-Krijt) in de Chinese pro-vincie_{Liaoning (waar} de laatstejaren zoveel opzienba-rende vondsten vandaankomen) is,uiteenpakketvan

on-geveer125_{miljoen jaar oud,}tenminste één_exemplaar ge-borgenvan eenzoogdiertje (het moetongeveer 20 gram hebben_gewogen) dattotdeze groep behoort. De Chinese

enAmerikaanse onderzoekers die de vondstbeschrijven

Hetwasdezomer weerwel. Veel_{gereisd (veldwerk,}

con-gres en zowaartoch ook nogwatvakantie), naaronder meer Spanje, Zuid-Affika, Engeland, Verenigde

Emira-ten,enDuitsland. En _tegende _tijddat deze_bijdrage in druk_verschijnt,zit ik alweer in Canada. Leukallemaal, interessantook,maar eenrampalsjetussendoor ook nog jeliteratuur wilt_bijhouden. Die literatuur heeftnu

een-maal de_{onhebbelijke gewoonte}om _gewoondoorte

blij-ven_verschijnen, veldseizoenof niet. En dus zit iktussen de diverse reizen in steedsweer evenachter dikkestapels tijdschriften.Je zietertelkens alsjeeraanbegintweerals

eenbergtegenop.Maargaandeweg wordt_jeer weerdoor

gegrepen:watwordtertocheenhoopleuk onderzoek ge-daan. Enwat wordter somsookleukovergeschreven (en watwordter somsookontzettenddom, ongestructureerd

enongedisciplineerd overgeschreven!). Kortom,ook

on-danks alle_reisjes heb iktochweerhetnodige bijelkaar gescharreld voor deze nieuweaflevering.Nu maarhopen dat deze_aflevering niet terecht komt op destapel litera-tuurwaarvoor de WTKG-ers_geentijdhebben omdat ze,

nahun veldwerk envakantie, als eenberg opzien tegen die_stapel literatuur die ooknu weervast op hen ligtte wachten.

AFZETTINGENWTKG 23_(3), 2002 66

hebben het dier denaamEomaia scansoria _gen. et _sp.

nov.gegeven. Zeplaatsendezesoort in het onderste ge-deeltevan de stamboomvande Eutheria. Interessant in

dit kader is dat eerdere DNA-analyses tot de conclusie hadden_{geleid dat deze groep zich pas} zo’n64-104 mil-joen Jaar geledenaftakte.

Zoals zoveel fossielen uit _Liaoning is ook dit _exemplaar

zeergoed geconserveerd. Daardoor_zijntalvandetailsvast testellen.Zo vertoonthet fossiele_exemplaarvanEomaia eendichtebeharing. Hijhadzeergoedontwikkelde grijp-klauwen en eenaantal andere kenmerken die het

waar-schijnlijk maken_{(zoals lange vingers} en tenen) dat _hij vooral_optakken thuiswas(huidige zoogdieren met ver-gelijkbarekenmerken zoeken ook vooral in takkennaar

voedselenmaken vaak in bomeneennest).Daarmoethij opjacht zijngeweestnaarinsecten,zoals uitzijnookgoed bewaarde,vanpunttanden voorzienegebit blijkt. De vondst is extra interessant omdat in dezelfde formatie al eerder drie andere_geslachten vanzoogdieren zijn ge-vonden. Die_{vertegenwoordigen} alle, in_{tegenstelling} tot

Eomaia,takken die inmiddels_{zijn uitgestorven.} De vier

nuuit deze formatie bekende_{zoogdiergeslachten,} die alle vleeseters _waren,warenaansterk uiteenlopende milieus aangepast;ookwaren zeverschillend in_grootte.Behalve Eomaia leefden zeechteralle,zoals uithun poten valt af

teleiden,op degrond.Dit_{werptde vraag op of de Eutheria}

zich wellicht beter dan de andere

groepenkonaanpassen aan_{veranderingen} in het_{milieu, bijvoorbeeld} omdat _zij in bomen voedsel konden bereiken datvoorde zoogdie-renop degrondonbereikbaar bleef. Feit is in iedergeval dateruit de 50 miljoen jaar die verstreken naEomaia

geenandere fossieleEutheria bekendzijn, endat de oudst bekende andere Eutheria aleen_rijke diversificatie

verto-nen.Indien de Eutheria zichgoed aanveranderende om-standigheden konden aanpassen,zou dat kunnen verkla-renwaaromde_zoogdieren nade_inslag

op de grensKrijt/ Tertiair_plotseling zosterk

opkwamen.

Referenties: 1,6,8

Zaden bewaard inmaag van bijzondere vogel uit hetKrijt

De fameuze_{meerafzettingen} uit het_{Vroeg-Krijtvan} de _{provincie Liaoning} in_{noordoostelijk} China, be-kend van de_{prachtig gefossiliseerde geveerde} dinosau-riërs, primitieve vogels en zoogdieren, hebben_opnieuw

een_opmerkelijke vondst_opgeleverd. Het_{gaat daarbij om}

een primitieve vogel,ieholomis_{prima gen.}et _{sp. nov.} die

afkomstig is uit de_JiufotangFormatie_(125-120 mil-joen jaar oud). De _{vogel wijkt duidelijk} vanalle andere

soorten uit het_{Vroeg-Krijt afvanwegezijn} maarliefst 42 cmlange staart,waarindelanggerekte wervels_lijkenop dievandedromeosauriërs_(opnieuweenaanwijzing voor

het verbandtussen _vogels en de_{niet-vliegende} thero-poden). VolgensLuis_Chiappe vanhet Museumvoor

Na-tuurlijke Historie in Los_Angelesis deze_{primitieve vogel} door_zijn staarteenkritische schakel tussen soorten met kenmerken die karakteristiek zijnvoor dromeosauriërs

enerzijds (ondermeerde 22 wervels in destaart)envoor

soorten metkenmerken die karakteristiek_zijnvoordemeer geavanceerde vogels (vleugels met _{veren) anderzijds.} Ondanks het in het _{algemeen primitieve} karaktervan

Jeholornis

(dieongeveerzogrootwas alseenkalkoen),

wijzendiversekenmerken _(zoalseen goed ontwikkelde schoudergordel) erop dat heteenkrachtige vliegermoet zijn geweest.

Datzelfs_{dergelijke vaardigheden}konden worden vastge-steld

opbasisvan degefossiliseerde resten, geeftalaan

dat het

gaatom eenbuitengewoon goed geconserveerd exemplaar (wat overigens geldtvoortalvanvondsten uit

de_{Jiufotang Formatie). Overigens zijn paleontologen} bui-tengewoonhuiverig geworden bij dergelijke goed be-waarde_plakken steen met een_{uitzonderlijk} fossiel sinds in 2000eenuittweefossielen_{‘samengeplakte’ primitieve} vogel (die ineersteinstantie_{Archaeoraptor}werd_gedoopt) in China werd_{aangeboden. Bij}het_{huidige exemplaar}kan

volgens detweeChinese onderzoekersvanhet Instituut voor_{Paleontologie} vanGewervelde Dieren en

Paleoan-thropologie in_Beijingechter zonder_{enige twijfel} verval-sing worden_uitgesloten.

Niet alleen is Jeholornis vanwege zowelzijn bijzondere staartals_{zijn goede conservering} van_groot

wetenschap-pelijk belang, maarook omdatzijn fraai gefossiliseerde maaginhoud bestaat uit_meerdan 50 zaden_(elkzogroot als de_pittenvan eenwatermeloen).Tot_nutoewaren

za-den onbekend als voedselvoor de _vogels uit het_Krijt (kreeftachtige diertjes envissenwarenalwelbekend als hun_voedsel).

Computeranalysesvandeze nieuwesoortenandere vroege vogels wijzen uit dat_hij, samenmetRahonavis, moet worden beschouwd als detotnutoe meest naaste

verwan-tenvan_{Archaeopteryx. Daarbij} moet_natuurlijkwel

wor-den_aangetekend dat_er

nog steedsbetrekkelijk weinig primitieve vogelsbekendzijn,endat hun_onderlinge rela-ties_bij iedere nieuwe vondstweerveranderingenkunnen ondergaan.

Referenties: 7,9

Pterosauriër scheerdeoverhet water_op jachtnaarvoedsel

Devondstvan eennieuwepterosauriërsoort, Thalas-sodromeussethi, _{geeft (eindelijk)} inzicht in de

ma-nier waarop deze dieren(althans deze_{soort) zijn}voedsel vergaarde. Dat is_{uitzonderlijk,} want_erisvanpterosauriërs

nog steeds weinigbekend. Dat komt doordater nauwe-lijks systematisch naarrestantenvandezegroepisgezocht, enomdat veelvanhetgevonden materiaal slecht gefossi-liseerd was. Het beste_en meeste pterosauriërmateriaal komt uit de Romualdo Member_vande Santana Formatie

67 AFZETTINGEN WTKG 23(3), 2002

in noordoost_Brazilië,waarook demeesteandere_(ende best _{geconserveerde)} restanten van dezediergroep zijn gevonden. Deze afzettingenuit het_Vroeg-Krijt bestaan uit lagunaire schalies, waarin kalksteenconcreties voor-komen die veel fossiel materiaalherbergen.

Vandenieuwesoortis in zo’n concretieeen ca. 110

mil-joen jaaroude schedelgevonden meteengrotekam

(sa-men met een lengte van 1420mm). De_{oorspronkelijke}

vorm is in deconcretie vrijwel zonder enigedeformatie bewaard_gebleven;welontbreken ertweekleinestukjes

uit het achterstedeelvande schedelende_onderkaak, maar

diemoetenuiteraard al verloren_{zijngegaan voordat de}

concretievorming begon.

Afgezien vande kam op de schedelbij Tapejara imperator,

is de kamvan Thalassodromeus(die de onderzoekers ook totde_{Tapejaridae rekenen) verhoudingsgewijs} de

groot-stediebekend isvanzowelrecenteals fossiele_vertebraten; hijbedekt ongeveer 75 % vande_zijkantenvande schedel. De_langere schedel vanT. sethiis,integenstelling totdie

van T. imperatorechter_volledig verbeend,enbovendien bevat_hij eenaantal donkere_{plekken die suggereren dat} de kam meteen hoomlaag was bedekt, in het_bijzonder

bovenop en aanhet achterste uiteinde.

De kamwas,zoalsblijktuitindrukken,rijkelijk voorzien

vanbloedvaten,diehetwaarschijnlijkmogelijk maakten

om de_{lichaamstemperatuur} te_{reguleren. Daarbij} zou de relatief_{grote oppervlakte}van de kam_nog veel beter dan

bijvoorbeeld de uitsteeksels _opde schedelvandinosauriërs (waarvooropbasisvangelijkeargumenten

temperatuur-regelingis_{gesuggereerd)} voordit doeleinde_{geschikt zijn} geweest.

DesnavelvanT. sethiisuniekvoordetotnutoe bekende pterosauriërs. Hijbestaat uit tweemes-achtige lamellen, waarvandepositienetis als_bijde schaarbek_{(Rynchops ),} die_over hetwater scheert en daarbij zijnsnavel in het

waterhoudt,omzozijn prooien ‘optevissen.’

Thalasso-dromeus heeft datwaarschijnlijk op dezelfdewijze ge-daan. De schaarachtige, morfologisch sterk gespeciali-seerde snavel lijktook_nauwelijks eenanderevorm van

voedsel vergarenmogelijk temaken,behalve eventueel via duiken. Degroteenbovendien dunnekam op de sche-del maakt datechter_{ergonwaarschijnlijk.} Met_zijn

span-wijdtevandie4,2-4,5mwordt_geschat, zweefde_hij waar-schijnlijk het_grootstedeelvan zijn vlucht, slechts af_en toe metzijn vleugels slaande,vooralnade vangstvan een prooi.

Referentie:3

Twijfel aan duisternisna inslagop grens

Krijt/Tertiair

De_{massa-uitsterving} die direct _{volgdeop deinslag} die de grensKrijt/Tertiair markeert,was volgens de meest_gangbaretheorie het_gevolgvande_{onmogelijkheid}

voorplantenomfotosynthese terealiseren.Plantenetende

dieren stierven uit omdat_zij geen voedselmeerkonden

vinden, envleesetende dieren stierven uit omdathun prooi-dieren uitstierven. Ditzou voor zowel het leven op het land als _voor hetleven in_{zeegelden. Fotosynthese}door planten zouonmogelijk zijn geworden doordat deinslag, meteen energie van 100 miljoen megaton TNT, zoveel

materiaal in de atmosfeer zou hebbengebracht, dat de kleinste_deeltjes(vanminder daneenduizendste millime-ter)die_langdurig doorturbulentieinde lucht bleven han-gen,voor eenzodanig groteinvang vanzonlicht zouden hebben_gezorgd dater_{bijna complete} duisternisheerste

op aarde.

Die _{hypothese blijkt}vatbaar_{voorernstige twijfel.} Kevin

Pope,vanhet Geo Eco Are Institute in_{Aquasco (Maryland,} Verenigde Staten),voertdaarvoor_duidelijkeredenenaan. Hij doet dat aan de handvan het bekendeiridiumrijke laagjedat de grensKrijt/Tertiair bijnaoveral ter wereld (maarnetniet in de_{Geulhemmerberg} in_Limburg)

mar-keert. Dat laagjeis_gemiddeld zo’n 3 mmdik. Veruit het

merendeelvanhet materiaal waaruit dat_{laagje is} opge-bouwd, bestaat echter niet uit materiaal datbijde_inslag

de lucht in werd geworpen,maar uit ‘druppels’ van

ge-condenseerd materiaal dat doorverdamping bij de_inslag ontstond. Minder dan 1%vanhet_laagjebestaat uit mate-riaal dat in vastevorm werdopgeworpen.

Dat opgeworpenvastemateriaal bestaatuitdeeltjes van

allerlei_grootte. Alleen defijnste fractie, van minder dan een micrometer, kanlangdurig in deatmosfeer zijn

blij-ven hangen; derest viel al gauw onder invloedvan de zwaartekracht_{terugop aarde.Analyse}van degrenslaag, in combinatiemetberekeningen, geeftaandaterrelatief

maarheel_{weinig (minder}dan 100miljoen ton)zeer_fijn

materiaal in deatmosfeer terechtkwam. Hoe _fijner het materiaalwas, hoehoger het in de atmosfeer terecht kon komen. Via de stratosfeer_verspreidde dat materiaal zich vanuit Amerika westwaartstot in_Europa; erwaren maar weinig deeltjes dietotverophetzuidelijkhalfrond door-drongen.

Opbasisvandeze gegevens(die natuurlijkwel deels op

aannamesberusten) moetwordenvastgesteld datergeen langdurigeduisternis kan hebben_geheerst: hetzou meer

op een_{winterdag op}gematigdebreedte kunnen hebben geleken. Om fotosynthese stop te zettenzou meer dan

honderdmaalzoveelfijnstof moetenzijnopgeworpenals

waarvan_Popeuitgaat.Datdoet uiteraardweerwel de vraag rijzenwelk proceserdan achter demassa-uitsterving zit. Dat zou eensterk verzuurde atmosfeer kunnenzijn, we-reldwijde branden, ofeen_nogniet_{herkend proces(of}een

combinatievan factoren).

AFZETTINGEN WTKG 23(3), 2002 68

Eentropisch regenwoud inhetvroegste

Tertiair

Na de_{inslagop de grensKrijt/Tertiair} verdween het

grootstedeelvandesoorten op aarde. Datgeldtvoor

zowel de dieren als de_planten. Wat deoorzaakvanhet uitstervenvan zoveel plantensoorten was, is nog steeds nietmetzekerheidbekend,maardatergeenfotosynthese

meer_mogelijk was, lijktdubieus_{(zie hierboven).} Het is daarom zondermeer verrassend dat in Colorada (Vere-nigde Staten), bij deplaatsCastle_Rock, fossiele planten-resten _{zijn gevonden} diewijzen op het bestaanvan een tropisch regenwoud, slechts 1,4 miljoen jaarnadeinslag. Het_gevonden materiaal_wijstopeengrotediversiteit in de_{flora, vergelijkbaar} met die in dehuidige tropische re-genwouden.Dit beeldvan eenweelderige begroeiing wijkt

sterk afvanwat weverderweten vandevroeg-Paleocene

flora, die elders steeds arm aan soorten _lijktte zijn ge-weest.Hetgaatdaarbijnietomgebrekaangegevens,want gedurende de laatste anderhalveeeuw zijn erhonderden

fossiele flora’s uit het Paleoceenverzameld, die alleeen monotoonbeeldopleveren. De onderzoekersvanhet Den-verMuseum of Nature& Science denkendat devrij ex-ceptionele omstandigheden terplaatse van Castle Rock een verklaringvormen.

De vindplaats, die in 1994 werd _ontdekt,bevat nauwe-lijks materiaal insitu, maarmateriaal datover minimale

afstanden is_{getransporteerd.}Het _lijkttegaanom

materi-aal dat op de bodemvan eenoerwoud is_{neergedwarreld:} hetis_rijkaansoorten(mettalvannieuwesoorten),

waar-onder

grotebladeren(meteenoppervlaktetot1280cm2). Ook_zijnerafdrukkenvantronkengevondenmeteen

door-snedetot 1,8m.Een tronk werd in situaangetroffen, met talrijke varenachtige bladerenvan ongeveereen meter lang,en eenwortelstelsel.Materiaal werd tussen 1994en

1999 in vijfgroeves verzameld, waarbij in totaal 104 morfotypen (negentig typen bladeren, zes vruchten, drie varens, drie cycaden en twee_{coniferen) werden} aange-troffen.

De ouderdomvandevindplaats (64,1 miljoen jaar)staat

nietter discussie. De_{vindplaats ligt stratigrafisch} inge-klemdtussen eenheden dieopbasis vanradiometrische

enpaleomagnetische bepalingen zijn gedateerd,enbevat

zelf_pollen vanuit zowel_{Laat-Krijt (aangevoerd} methet klastische_materiaal)als _{Vroeg-Paleoceen.} Het _gaatom een _gebied waarin sedimentatie in _een dalend bekken plaatsvond tijdenseen_{orogenetische} fase. Dat maakt de noodzakelijke aanvoervanvoldoendeklastisch materiaal begrijpelijkom depositievan de_{vindplaatsop ongeveer} 280mboven deK/T-grenste verklaren.

De onderzoekers menen dat de lokalesituatie, meteen

rijzend gebergte, incombinatiemeteengelijkmatig kli-maat,de condities heeftgeschapen waarin_mogelijkveel soorten hebben kunnen overleven die elders nadeinslag uitstierven,of die zich onder dezegunstige

omstandighe-denrelatief snelnadeinslag kondenontwikkelen.Omdat het_bij veelvan de_aangetroffen soorten_gaat om nieuwe

soorten,waarvandus geenstratigrafische verbreiding

be-kend _is, kan _geenuitspraak worden_gedaan over welke

vandetweevoomoemde_{mogelijkheden} hetmeest waar-schijnlijkis.

Referentie:2

Geraadpleegdeliteratuur

1 _{Ji, Q.,}Luo,Z,-X., Yuan, Ch.-X., Wible, J.R., Zhang, J.-P. &_Georgi,J.A.,2002. The earliest known eutherial mammal.- Nature416,

p.816-822.

2 Johnson, K.R. &_Ellis,B.,2002. A_tropicalrainforest in _{Colorado 1.4 million years after the} Cretaceous-Tertiary boundary. - Science296,

p.2379-2383. 3 Kellner, A.W.A. & De Almeida_Campos, D., 2002.

Thefunctionof thecranialcrest and_jawsofa_unique

pterosaurfrom theEarlyCretaceous of Brazil.- Science

297,p. 389-392.

4 Kerr, R.A.,2002. No ‘darkness atnoon’todo in the dinosaurs?- Science295,_p. 1445-1447.

5 _Pope, K.O., 2002.

Impact dust not thecause of the

Cretaceous-Tertiaiymassextinction.-Geology 30,

p. 99-102.

6 Stokstad, E.,2002. ‘Fantastic’ fossilhelps narrowdata gap.-Science296,_p.637-639.

7 _{Stokstad, E.,}2002. Fossil bird fromChinatumsta.il, spillsguts.- Science297,

p.495-496.

8 Weil, A.,2002._Upwardsand onwards.- Nature416,

p.798-799.

9 _Zhou, Z. &_{Zhang, F.,}2002.A_{long-tailed, seed-eating} bird from the_Early Cretaceous of China.-Nature418,

p.405-409.

*A.J. _(Tom) vanLoon, GeocomB.V., Postbus_336, 6860 AHOosterbeek, email:_{tonuvan.loon@wxs.nl}