Les 1 Les 1
De stad Hasselt
De stad Hasselt
In deze les ga je kennismaken met een stuk geschiedenis van de stad Hasselt. Omdat het onmogelijk is om aan alle ontwikkelingen aandacht te besteden, is er een selectie van onderwerpen gemaakt die goed aansluiten bij het project Het Genootschap van de Drij Pistolen. Al het materiaal dat bij deze les hoort, is te vinden onder het menu “bron- nen” op de website die hoort bij dit lesmateriaal. Je kunt daar ook de kaart met QR-co- des downloaden om naar de fragmenten te gaan.
Les 1 – De stad Hasselt
Hendrik en Katrien
Als sinds jaar en dag zitten op de Grote Markt in Has- selt twee statige figuren; Hendrik en Katrien. Zij zien de seizoenen aan zich voorbij trekken er merken dat de stad verandert. Talloze malen werden zij gefoto- grafeerd. De glimmende plekken op hun knieën tonen aan dat zowel jong als oud hier vereeuwigd werd.
“Dit bronzen beeldenpaar op de Grote Markt symboli- seert de Hasseltse jeugd die naar de toekomst kijkt.
In de volksmond werd de titel ‘Hendrik en Katrien’
gegeven, verwijzend naar het eerste inwonerspaar van Hasselt. Volgens de overlevering zou een zeke- re Hendrik de eerste bewoner van Hasselt geweest zijn. In de vroegste geschriften spreekt men van ‘in
‘t Henrix-dorp’ of ‘het Henrixdorp’, het domein van heer Hendrik waarschijnlijk Hendrik Tant, schepen van Hasselt die in 1295 zijn testament maakte. Dit testament is de oudste oorkonde die Hasselt bezit.
De legendarische Hendrikfiguur wordt nog om de 7 jaar bij de Virga Jessefeesten uitgebeeld in de Minderbroedersstraat.
Het beeld, onthuld op 22 december 1989, is een geschenk van het toenmalig schepencollege aan zijn ereburgemester Paul Meyers. Het beeld werd gecreëerd door Marc Cox.”
Bron: hasel.be
Vooral over de levenswandel van Hendrik doen de wildste verhalen de ronde. Maar hoe zat het precies?
Opdracht
Luister naar het twee fragmenten die betrekking hebben op de bovenstaande tekst. Luister als eerste naar Jos Sterk. Deze journalist heeft veel historisch onderzoek gedaan en vertelt wie Hendrik eigenlijk was.
Ook Hasseltkenner Karin De Greeve weet veel van de stad. Luister naar een fragment uit de interactieve wandeling die ze maakte. Vind de fragmenten via de website of scan de QR-codes op kaart.
Beantwoord de onderstaande vragen:
2
Vragen
1 Wat is de officiële naam van het beeld van Hendrik en Katrien?
2 Naar welk klinkend instrument wordt verwezen?
3 Wat wordt er bedoeld met “vereeuwigd”?
4 Leg in je eigen woorden uit wat wordt bedoeld met het begrip “Heertocht”.
5 Welke overblijfselen van Hendrik (Dorp) zijn er vandaag nog terug te vinden in Hasselt?
6 Welke veranderingen rond de Grote Markt van Hasselt beschrijft Karin De Greeve?
Het ontstaan van Hasselt
“Hasselt is gelegen in de vlakte van de Demervallei.
Omdat de zuidelijke oever van Demer te drassig was voor permanente bewoning, situeert de oudste ne- derzetting van Hasselt zich ter hoogte van de Hel- beek, een zijrivier van de Demer die dwars door de latere stad zou stromen. Door de onvruchtbare zandgrond van de bevolkingsarme Kempen, ten noorden van Hasselt, was deze streek niet ge- schikt voor landbouwdoeleinden maar werd ze gebruikt voor de veeteelt, voor turfsteken en voor de visvangst in de talrijke meren. Dit in tegenstel- ling met de, voor de landbouw aantrekkelijke, leemgrond van Haspengouw in het zuiden waar men gerst, rogge, tarwe, haver en zelfs hennep voor handelsdoeleinden teelde. Hierdoor was Hasselt,
als regionale markt, ideaal gelegen tussen deze twee verschillende geografische streken. Dit speelde wellicht een belangrijkere rol voor het ontstaan van Hasselt dan de internatio- nale handelsroutes langs de weg. Die laat- ste hebben de rol van Hasselt als regionaal marktcentrum wel versterkt maar niet tot op die hoogte dat Hasselt een stad zou worden van belangrijk internationaal belang. Door die belangrijke economische-regionale ligging, is het niet verwonderlijk dat de Graaf van Loon zich in de buurt van Hasselt kwam vestigen en in 1232 aan Hasselt zijn vrijheidsakte zou geven.”
Bron: https://adoc.pub/hasselt-in-de-middeleeuwen.
html (Geert Kooken)
vragen
7 Welke geografische factoren hebben waarschijnlijk een rol gespeeld bij het ontstaan van Hasselt?
8 Welke internationale handelsroutes liepen er door Hasselt ten tijde van het ontstaan van de stad?
9 Waar komt de naam Hasselt vandaan?
Het graafschap Loon (1031 - 1366)
De eerste contouren voor het latere Limburg
In 1031 is er voor het eerst sprake van een graaf van Loon, Giselbert. Hij bezat een burcht te Borgloon en vele domeinen in de omgeving. Hij en zijn opvolgers bouwden met de hulp van hun leenmannen tijdens de volgende eeuwen het graafschap Loon verder uit. Dit omvatte in de 14de eeuw een gebied dat grotendeels overeenkwam met het huidige Belgisch-Limburg, al behoorden ook gebieden op de rechteroever van de Maas en in Waals-Haspengouw eraan toe. Hiermee ontstonden de contouren van het huidige Limburg.
Feodale heren
Totdat het graafschap in 1366 definitief opging in het prinsbisdom Luik, was de graaf van Loon een leenman van de prins-bisschop van Luik.
Zoals alle feodale heren van hun tijd, probeerden de graven van Loon hun gebieden, inkomsten en bijgevolg dus ook hun macht steeds verder uit te breiden. Ze slaagden er in om een groot deel van het huidige Limburg in hun bezit te krijgen, er inkomsten uit te putten of er allerlei feodale rech- ten te laten gelden in hun voordeel. Dit deden ze onder meer door de welbekende huwelijkspoli- tiek,en soms zelfs door bruut geweld.
3
De kaart van het graafschap Loon was een wirwar van heerlijkheden en vrijheden. Tussenin lagen er heel wat enclaves die afhingen van de hertog van Brabant (zoals Lommel) of de prins-bisschop van Luik (zoals Alken, Hasselt, Diepenbeek en Tongeren). Andere gebieden (zoals Thorn of Rekem) waren op hun beurt dan weer rechtstreekse verantwoording verschuldigd aan de Duitse keizer.
Grafelijke ambities buiten de grenzen
De grafelijke ambities reikten evenwel verder dan het huidige Limburg. Zo wisten de graven van Loon enige tijd het Duitse graafschap Rieneck en het Waalse graafschap Chiny in te palmen. Tevergeefs tracht- ten ze ook het graafschap Moha en het graafschap Holland aan hun bezittingen toe te voegen. In realiteit bleek Loon, ondanks verwoede pogingen, toch een maatje te klein voor zijn rivalen.
De buren lagen op de loer
De graven moesten voorzichtig schipperen tus- sen hun machtige buren. Ze waren omsloten door Brabant in het westen en Luik in het zuiden. Zowel Brabant als Luik waren erop gebrand hun invloed in Loon uit te breiden. Ze wilden het graafschap maar wat graag inlijven. De Brabantse hertog had de con-
trole over de drukke handelsweg Brugge-Keulen op het oog en hoopte zo een brug te slaan naar zijn Rijnlandse bezittingen. De Luikse prins-bis- schop deed op zijn beurt al het mogelijke om dit te voorkomen.
De autonomie van Loon bereikt zijn einde In de 14de eeuw kwam er een einde aan de au- tonomie van de graven van Loon. Toen Lodewijk IV in 1336 kinderloos overleed, barstte er een erf- opvolgingstrijd los. Luik eiste Loon - dat een leen was van de Luikse kerk - op en kreeg uiteindelijk in 1366 zijn zin.
Bron: www.limburg.be
Vragen
10 Wanneer kreeg het huidige Belgisch-Limburg zijn vorm?
11 Wat wordt er bedoeld met: ”De grafelijke ambities reikten evenwel verder dan het huidige Limburg”?
In de middeleeuwen was er sprake van het zogenaamde feodale stelsel. De middeleeuwse samenleving was anders ingericht dan onze huidige. De leenheer verdeelde zijn gebieden onder de leenmannen. In ruil daarvoor werden er allerlei afspraken gemaakt tussen beide partijen.
Bekijk de korte instructievideo waarin wordt uitgelegd wat er wordt bedoeld met het feodale stelsel of feodalisme.
Je vindt het fragment op de website of op de kaart met QR-codes.
4
Vragen
12 Waarom vond de prins-bisschop van Luik het logisch om het graafschap Loon op te eisen na het overlijden van Lodewijk IV? Bij het beantwoorden moet je rekening houden met de afspraken die tussen leenman en leenheer werden gemaakt.
13 Waarom was het voor de Brabantse Graaf belangrijk om het graafschap Loon in te lijven?
14 Welke rivalen van het graafschap Loon worden in de tekst genoemd?
Hasselt is tegenwoordig onder andere bekend vanwege de jenever. Het stoken van deze drank zorgde er in de 19e eeuw voor dat er een heuse industrie ontstond in de stad. Hieronder vind je een tekst die de geschiedenis van die jeneverindustrie in het kort weergeeft.
Geschiedenis van de Hasseltse jenever
Begin 17 eeuw kwam er een verbod op de verkoop en productie van jenever. Hasselt ontsnapte aan dit ver- bod omdat het toen deel uitmaakte van het Prinsbis- dom Luik. De smaak van de Hasseltse jenever werd in dezelfde periode wellicht beïnvloed door de aanwe- zigheid van een Hollands garnizoen. Meer dan in de andere Belgische jenevers vind je in Hasseltse jene- ver het aroma van allerlei kruiden, bessen en zaden.
Eind 17e eeuw steeg de productie van de jenever.
Maar dat succes is niet in vergelijking met het feno- meen dat plaatsvond op het einde van de 19de eeuw:
goedkope jenever, bereid uit suikerbietmelasse, werd massaal gedronken. Zo veel zelfs dat de overheid de accijns verhoogde.
Het Hasseltse jenever stoken groeide in de 19de eeuw uit tot een industrie die het economische, sociale, culturele en politieke leven in de stad volledig bepaalde. De ‘Dictionnaire géographique du Lim- bourg’ van 1835 vermeldt de jeneverindustrie als be- langrijkste nijverheid, waarbij het leeuwenaandeel van de stokerijen gevestigd is in Hasselt. Hiermee werd de faam van de Hasseltse jenever en de jeneverstad bevestigd. Hoewel de productie nu maar een fractie meer bedraagt werd de naam Hasseltse graanjene-
ver in 1997 in België en later in 2007 Europees beschermd.
Na deze piek stortte het jeneververbruik in, o.a.
door goedkope industriële alcohol en het in be- slag nemen van distilleerketels door de Duitsers tijdens WOI. Hierdoor verdwenen de Hasseltse stokerijen stilaan.
Bron: https: www.streekproduct.be Beeld van het Borrelmannetje
5
H e t v e r h a a l v a n e e n H a s s e l t s e v o l k s w i j k
15 Leg in eigen woorden uit wat accijns is.
16 Waardoor kende de productie van de jenever zo’n grote groei in de 19e eeuw?
17 Waar kun je nog overblijfselen van de jeneverindustrie vinden in Hasselt?
Een levende stad
Elke stad verandert in de loop van de tijd. Dat geldt natuurlijk ook voor Hasselt. Sinds het ontstaan van de stad is het aanzien van de stad sterk gewijzigd. Van de oorspronkelijke middeleeuwse stad zijn vrijwel geen zichtbare overblijfselen meer. In het stratenpatroon van het centrum van de stad zijn zowel de mid- deleeuwen als de 17e en 18e eeuw terug te vinden. Ook de komende jaren zal de stad steeds een ander gezicht krijgen. Denk daarbij bijvoorbeeld aan Quartier Bleu dat in de afgelopen jaren de omgeving van de Kanaalkom ingrijpend heeft gewijzigd.
In de jaren zestig van de vorige eeuw verdween het Beekkwartier uit de stad en maakte plaats voor de Tweetorenwijk.
Gelegen tussen de Maastrichterstraat en wat nu de Capucienenstraat, de Guffenslaan en de Sint-Jozef- straat heet, situeerde zich nog geen halve eeuw gele- den het Beekkwartier, een achtergestelde Hasseltse volksbuurt, die in het collectief geheugen steeds geassocieerd wordt met nauwe straten, armtierige woningen en eerder lamentabele leefomstandighe- den.
Reeds vroeg was het leven in die buurt geen pretje.
De Beek vormde het laagst gelegen gedeelte van Hasselt. Bij zware regenval gebeurde het niet zelden dat de Hellebeek, de traagstromende waterloop waar- aan de buurt zijn naam ontleende, buiten zijn oevers trad en de hele wijk blank kwam te staan. Daarbij kwam nog dat de Joedenbeke – ook wel Wenterbeke of Sauwe – iets ten zuiden van de nu niet meer be- staande Berenstraat in de Hellebeek uitmondde. De Joedenbeke was een open riool. Een ruimingsdienst bestond in die tijd nog niet en de bewoners van de
6
stad loosden hun keukenwater, secreten – of hey- melijkheden – en ander afval in de stinkende beek.
Dit alles kwam in de Beek terecht, vanwaaruit het via de Hellebeek zijn weg zocht naar de Nieuwe Demer en verder. De Hasseltse stadsmagistraat besefte dat moest worden ingegrepen. Waarschijnlijk in de 16de eeuw werd ter hoogte van het Inghelandt een stenen waterkering met steunberen gebouwd in een poging de steeds weerkerende overstromingen te voorko- men. Op de Hellebeek werd een sluis gebouwd, een tiental meter voor het punt waar de Joedenbeke in de Hellebeek stroomde. Als er teveel vuiligheid via de Joedenbeke werd aangevoerd, kon de sluiswachter
beslissen de sluis even te openen, om zo het de- biet te verhogen en het afval sneller in de richting van de Nieuwe Demer te laten verdwijnen. Jaren- lang, eeuwenlang gebeurde er weinig meer dan dat. De Beek was en bleef lange tijd een weinig bevolkte buurt, waar vooral de lagere bevolking- slagen een onderkomen vonden en de weinig hygiënische situatie meer dan elders aanleiding gaf tot allerhande ziekten en sterfgevallen.
Bron: www.hasel.be
Vragen
1 Waarom was de omgeving waarin het Beekkwartier lag eigenlijk niet geschikt voor bewoning?
2 Waar is de Helbeek gebleven?
3 Welk voordeel had het bouwen van de sluis?
4 Leg in eigen woorden uit wat wordt bedoeld met: “het collectief geheugen”.
Opdracht
Je werkt in tweetallen of in groepjes van vier samen. Je bespreekt in je groepje welke stadsvernieuwing jullie zouden willen doorvoeren als je het in de stad voor het zeggen had. Beschrijf bij jullie ideeën de belangrijkste voordelen, maar beschrijf ook welke tegenargumenten jullie van andere mensen zouden kunnen krijgen.
Werk jullie ideeën in maximaal 350 woorden uit.
Tot slot
De vrijwilligers van Video Limburg brachten een aantal veranderingen in de stad op een mooie manier in beeld. Je ziet daarin onder andere hoe in relatief korte tijd de stad grote veranderingen ondergaat.
Bekijk het fragment via de link op de site of scan de QR-code op de kaart.
