12/01 2021/22
Leeuw & Lam
illustratie Anna-Marije de Boer (spinsels.info@gmail.com)
4 Weten dat je nooit vindt
Govert Buijs over een economie van agape
12 Geen vrede met vlees eten
Fulco van Hulst over collectief vegetarisch worden
18 Idyllisch Bethlehem
Hoe verzoenend is Kerst?
24 Praten met de vijand
Maaike Hoffer over Stichting come
Boek via onze website met 12% korting
·
Geniet van rust en ruimte·
Per fiets of te voet genieten van de Veluwse bossen, direct vanaf het hotelterrein·
Onder vermelding van“advertentie doopsgezind” bij het boeken, ontvangt u een voucher voor een gratis consumptie.
U kunt telefonisch reserveren via 0577 498 111, of extra voordelig met 12% korting via
www.mennorode.nl.
MENNORODE
Apeldoornseweg 185 8075 RJ Elspeet Telefoon 0577 498111 www.mennorode.nl
Prikkel uw
zintuigen bij Mennorode
Wordt wakker in de kalmte van het bos.
Geniet van een heerlijk ontbijt en trek er op uit.Ontdek de Veluwe per fiets of te voet.
Kom uzelf en uw fiets opladen terwijl u geniet van een heerlijke lunch. U wordt altijd gastvrij ontvangen bij Mennorode! Ontspan in onze gezellige bar of op het sfeervolle terras. Laat u verrassen door onze chef.
Dineren in ons a la carte restaurant betekent genieten van heerlijke gerechten veelal bereid met lokale ingrediënten.
Kortom een bezoek bij Mennorode staat garant voor een gastvrij, puur bezoek.
Midden op de Veluwe
recentelijk, onderzoek gedaan naar duurzamere oplossingen. Helaas laat de aard van het pakket verzending in bijvoorbeeld een papieren wikkel niet toe.
Weliswaar zou gekozen kunnen worden voor een seal van biologisch afbreekbaar materiaal, maar dat is onbetaalbaar. Er zijn namelijk speciale apparaten voor nodig om dat te maken en te verwerken (vanwege de aard van het materiaal), waardoor de milieubelasting groter is dan dat van gangbaarder plastic. Daarom blij� duurzaam plastic als enige serieuze optie over.
Het is een misverstand dat alle plastics erg schadelijk zijn voor het milieu. Zo is polyetheen (pe) één van de minder schadelijke plastics.
De productie ervan veroorzaakt geen tot weinig vervuiling en er is weinig energie voor nodig. Bij verbranding van pe ontstaan geen schadelijke stoffen en deze plasticsoort is recyclebaar.
Onze bladen zijn in polyetheen verpakt. Natuurlijk kan het altijd nog beter en duurzamer, maar we maken stappen in de goede richting. Op deze manier proberen we bij te dragen aan een zo klein mogelijke ecologische voetafdruk.
12
24 18
4
en verder…
2 uitgelicht
8 mensen van het boek Scheppend lezen 9 ingekomen 9 colofon
10 media & cultuur 14 vleesloos kerstafelen
Caponata van Tori Kelly 16 het object
Lammeren in Aardenburg
17 beeld 20 WereldWerk 22 bijbel
Het zal anders zijn 26 elkaar zien
Jeugdwerk in tijden van Covid-19 28 column – Essemie van Dunné
En dán…!
‘Hoe oud ben je?‘ ’Twaalf, mevrouw.’ Ze vraagt zich af waarom de jongen zoveel vertelt. Blijkbaar was het plekje naast haar in de bus aantrekkelijk. Hij praat over zich vervelen, vuurwerk a�teken voor de lol en over zijn ouders die niet gevaccineerd zijn omdat corona maar een griepje is. ‘De vaccinatiegraad is hier heel laag. Er geloven er wel meer niet in, hier.’
Al maanden wordt haar stad, een middelgrote gemeente in Noord-Holland, geteisterd door vuurwerk a�tekende hangjeugd. En er is een behoorlijke corona-uitbraak.
Ze woont er pas een paar maanden, en er is zoveel anders hier dan op haar vorige woonplek. Elke keer vraagt ze zich af wat die jeugd toch op straat doet en waarom zoveel mensen zonder mondkapje in de winkels rondlopen.
De jongen vertelt over de uren dat hij informatie verzamelt over corona. ‘Ik wil zelf snappen wat er aan de hand is en waarom je je wel of niet zou laten inenten.
Ik vind ook dat de vaccinatiegraad laag is, maar ik hoor de argumenten van mijn ouders en twijfel dan toch.’
Ze luistert aandachtig, vraagt zich weer af waarom hij tegen haar praat en is verbaasd dat hij zoveel weet. Dat hij op zijn lee�ijd al dat onderzoek doet. En dat terwijl hij eruitziet als de overlast gevende hangjongeren die elke avond vuurwerk a�teken in het parkje bij haar huis.
‘Mijn maat is zijn hand kwijtgeraakt, vorige maand met vuurwerk. Dat was wel jammer. Maar ik stop er niet mee hoor, want we hebben alleen maar categorie 1 en dat mag. De politie krijgt veel meldingen, maar ze kunnen ons niks maken. En wat moet je anders. Ik verveel me en we mogen al zo weinig. Corona hakt erin hoor, zeker omdat ik de paniek eromheen niet snap.’
‘Ik moet er hier uit, mevrouw. Ik vond het fijn met u gesproken te hebben.’ Hij staat op en verlaat de bus.
Ze blij� achter. Dagen later houdt het haar nog bezig.
Deze jongen stond in alles zo ver van haar af. Zijn wereld was niet de hare. En toch weer wel.
Ieder hee� een eigen wereld en soms, heel even, deel je die. Door alle tegenstellingen heen.
Kalle Brüsewitz Hoofdredacteur kalle.bruesewitz@ads.nl Vanaf 2022 zullen Doopsgezind NL
en Doopsgezind Plus er iets anders uitzien dan u gewend bent.
Deze vernieuwingen worden niet alleen om esthetische redenen door- gevoerd. Behalve dat het formaat iets handzamer wordt, zal ook ander papier gebruikt gaan worden. Dat gee� het geheel een wat mooier aanzicht – al is dat natuurlijk een kwestie van smaak. Van belang is dat het nieuwe papier gerecycled is en dus beter voor het milieu.
Over het plastic waar beide bladen in verpakt worden is al heel veel gezegd.
Er is in het verleden, en nogmaals uitgelicht
vooraf inhoud
duurzamer jasje
Doopsgezind NL en Doopsgezind Plus vernieuwd
advertentie
B
leeuw & lam
uijs (1964) is hoogleraar Maatschappelijke en economische vernieuwing aan de Vrije Universiteit Amsterdam en een positief mens.
Wat is het misverstand aangaande de vrije markt?
‘Er is in onze economie veel meer ‘zachtheid’ dan gedacht.
Meestal wordt gezegd dat de economie gaat om het darwinistische survival of the fittest. En dat klopt voor een groot deel ook. Dat gaat al terug tot het Oude Testament waar profeten bijvoorbeeld klagen dat de arbeider wordt uitgebuit door de grootgrondbezitter. Maar er is in de moderne economie iets interessants aan de hand. Het idee is opgekomen dat iedereen mee moet kunnen doen in de economie.’
Hoe bedoelt u?
‘Hoe langer hoe meer wordt ingezien dat economie erom draait dat iedereen kan participeren, met zijn of haar eigen talenten en mogelijkheden. Economie als samen- werkingsverband zogezegd. Dat in ogenschouw nemend is het heel vreemd dat mensen in de huidige maatschap- pij daar buiten vallen en/of buitengesloten worden. We moeten onze economie en onze maatschappij inrichten naar een economie van agape – het oude bijbelse begrip van liefde als commitment om je voor elkaars welzijn in te zetten. Dat staat tegenover hoe de samenleving millennia lang is ingericht: met een bovenlaag die de lakens uitdeelt en profiteert. Je ziet dat in het bedrij�leven hoe langer hoe meer de vraag centraal komt te staan in hoeverre een bedrijf bijdraagt aan een betere wereld. Dan gaat het om woorden als purpose en impact, of ‘betekenis’.’
Is dat niet een beetje imago oppoetsen terwijl het in werkelijkheid toch om maximale winst blij� gaan?
‘Soms is het inderdaad alleen maar buitenkant. Ik zie mensen die echt betrokken zijn bij de wereld, en mensen die betrokkenheid veinzen en dat gebruiken voor persoonlijk gewin. Maar ook in dat laatste geval zul je moeten doen wat men zegt, anders word je daar in de pers of door je klanten op afgerekend. Dus de vraag naar precieze motieven is niet het enige; wat vooral telt is de uitkomst.’
Welke maatschappelijke verandering ligt hieraan ten grondslag?
‘De milieuproblematiek speelt een steeds grotere rol, maar ook de financiële crisis van vij�ien jaar geleden.
Dat is toch een soort existentiële crisis gebleken, voor
consumenten én bedrijven. De vraag ‘Wat zijn we eigenlijk allemaal aan het doen, en waarom?’ werd belangrijk. Mensen gingen nadenken over wat ze deden;
de consument raakte het vertrouwen in instituties kwijt.’
Welke rol hebben consumenten nog meer?
‘Het merendeel van de mensen gaat nog steeds voor gemakkelijk en goedkoop. Daarom vind ik dat de consument een grotere rol zou moeten spelen. Ons voedsel is veel te goedkoop. Er is zoveel gespaard de afgelopen jaren: laat mensen normaal betalen voor hun spullen.’
Maar hoe krijgen we de mensen zover?
‘Dat is een grote vraag waar de overheid een rol in speelt.
Hoe komt het dat goede producten duurder zijn dan slechte producten? Het antwoord is niet zo moeilijk te geven, maar die situatie moet je als samenleving niet willen. Het gaat om true pricing: ervoor zorgen dat de dingen kosten wat ze daadwerkelijk kosten, want pas dan hee� de consument een echt eerlijke keuze. En dit geldt niet alleen voor voedsel, maar ook voor mobiliteit.
Aanpassingen moeten wel met beleid doorgevoerd
‘ De bijbel zie ik als protest- literatuur. Zij laat zien dat er een andere werkelijkheid is.’
tekst Kalle Brüsewitz – foto’s p. 4 Mateus Campos Felipe p. 4 portret David Meulenbeld p. 5 Yousef Salhamoud p. 6 Ehud Neuhaus
>>
Govert Buijs geloo� wel in een economie waarin agape een belangrijke rol speelt.
Weten dat
je nooit vindt
‘ Het Koninkrijk
van God is
geen sociaal
programma.’
Dan zullen zij hun zwaarden tot ploegscharen omsmeden en hun speren tot snoeimessen;
geen volk zal tegen een ander volk het zwaard opheffen, en zij zullen de oorlog niet meer leren.
Verdrietig zijn we nu mijn lieve man, onze lieve papa en opa is overleden. Na een actief en betrokken leven
is hij rustig gestopt met ademhalen.
We zijn dankbaar dat we daarbij konden zijn.
Henk Blom
Henricus Anthonius
* Leiden † Zwolle
14 oktober 1941 1 oktober 2021 gehuwd geweest met Tineke Beijer (†19 april 2000)
Coot Winkler Prins
Maaike en Maarten Jens, Siebe, Romme, Floortje Annelieke en Marco Kieran en Anna, Noura Saskia en Jeroen Sophie
Jens en Anne Olle, Revi
Het a�cheid vond plaats in de doopsgezinde kerk Zwolle en het crematorium Middelburg | kerkdienst 7-10:
https://www.youtube.com/channel/UCZ4AgY9qaGDPeUdIa7WeSUA) (Jesaja 2:4) Liefdevol, trouw, vastberaden
Hanneke
Johanna Marina Hendriks-Kamp
echtgenote van Adriaan Hendriks † 28 augustus 2021 dankbaarheid
* Amsterdam † Lage Vuursche
23 augustus 1937 12 september 2021 Anka en Koeno Jorn
Jente en Peter
Arjan en Inge Wietse en Chiara
Atze
Hidde en Lies
Correspondentie
Julianalaan 74 | 3761 dh Soest
De crematieplechtigheid hee� inmiddels plaatsgevonden.
Het leven is onsterfelijk de liefde eeuwig, de dood een horizon, en de horizon is niet anders
dan de begrenzing van ons gezichtsveld.
Bedroefd, maar ook wetend dat het zo goed is, hebben wij moeten laten gaan
onze lieve en trotse moeder, schoonmoeder, oma en omi
J.A. Monninkhof-Hagen Jansje
* 4 maart 1928 † 26 oktober 2021
Erik en Marianne Ernst en Belinda
kleinkinderen en achterkleinkinderen
Correspondentie
Rietkragge 54 | 8355 dz Giethoorn
De vrede van de aarde en de hemel zij geheel met jou (Iona) Na een rijk en bewogen leven hee� onze moeder,
schoonmoeder, oma, zus en schoonzus in alle rust a�cheid van ons genomen.
Siet Bruinsma-Kikstra
weduwe van Piet Bruinsma
* Wieringermeer † Groesbeek
4 april 1941 24 november 2021 Gerda en Atte Sanne en Guido, Margot, Minke Nynke en Arjan Lotte, Jurriaan, Casper Tjeerd † en Margreet
Minne en Gien
Correspondentie
Zonnelaan 89 | 3712 xg Huis ter Heide
De a�cheidsplechtigheid hee� plaatsgevonden op donderdag 2 december.
Onze dank gaat uit naar de medewerkers van de Eikenhorst, die de laatste jaren liefdevol voor haar gezorgd hebben.
advertenties
worden om een nog grotere tweedeling te voorkomen.
Een duurzamer economie mag geen feestje voor de rijken worden, die in hun door zonnepanelen opgeladen Tesla rond mogen rijden, terwijl de minder draagkrachtigen in hun dieseltje geen kant meer op mogen.’
Is de mens in staat tot ‘agape’?
‘Momenteel zitten we midden in coronatijd en zijn er allerlei protesten, soms zel� gewelddadig. Maar de overgrote meerderheid wil het goede, en daar tot op zekere hoogte ook energie in steken. Daarbij is het wel van belang dat je als individu niet het idee krijgt ‘gekke Henkie’ te zijn, die als enige het goede wil. Een gezamen- lijke beweging is daarom heel belangrijk. Mensen zijn in een dreigende situatie geneigd hun wereld steeds kleiner maken. Daarom is het zaak het grotere perspectief te blijven schetsen. Want de mens is in staat tot samenwer- king, in ieder geval het merendeel van de mensen.
Voor agape en samenwerking is vertrouwen nodig, en leiderschap. Beide zijn er nu niet. Er zijn geen leiders die de veranderingen neer durven te zetten, en het vertrouwen in de maatschappij, in leiders, elkaar en onszelf is laag. Dat zal moeten veranderen.’
We zitten dus in een soort vicieuze cirkel. Het vertrou- wen dat we nodig hebben om een economie van
‘agape’ op te bouwen, kan het best versterkt worden door gewoon samen te beginnen.
‘Ja, vertrouwen ‘komt te voet en gaat te paard’. Het is een stevige uitdaging, maar appelleren aan het feit dat het anders kan en inspirerende voorbeelden laten zien, zal op de lange termijn echt wel resultaat opleveren.’
U noemde eerder de bijbel als bron van voorbeelden van harde economie, maar ‘agape’ is ook een bijbels woord. Wat kunnen we uit de bijbel halen als het gaat om vertrouwen en een andere economie?
‘De bijbel zie ik als protestliteratuur. Zij laat zien dat er een andere werkelijkheid is, het Koninkrijk van God. Dat wordt geen werkelijkheid op deze wereld, maar een beetje daarvan wel. We moeten bereid zijn te streven naar iets waarvan we weten dat we het nooit zullen bereiken. Elke keer weer is er die oproep om te helpen bouwen aan dat Koninkrijk. Je helpt, en tegelijkertijd probeer je het uit te houden met het feit dat je het nooit gaat bereiken. Die andere economie komt er nooit volledig, maar je kunt wel die andere economie als uitgangspunt nemen en ernaar proberen te streven. Die tweestrijd tussen het Koninkrijk van God én weten dat dat er nooit zal komen, is de tweestrijd waar iedereen mee te maken hee�.
Het bijbelse idee is dat het Koninkrijk van God uiteindelijk wint. Misschien is dat utopisch, maar de geschiedenis hee� uitgewezen dat dingen inderdaad ten goede veranderen. Het idee van mensenrechten, vrouwen- rechten, lhbtiq+-rechten. Dat werd allemaal nooit voor mogelijk gehouden, maar het is er. Het idee dat ieder mens telt en er mag zijn, is er. Zo komen we elke keer toch een stukje dichterbij het Koninkrijk van God. En dat geldt ook voor die nieuwe economie. Het besef dat iedereen mee moet kunnen doen en dat armoede er niet hoort te zijn, is in feite geïnspireerd door het idee van het Koninkrijk van God.’
Is de mens in staat om naar iets te streven waarvan hij weet dat het nooit bereikt zal worden? Moet dat niet in kleinere stapjes?
‘Maatschappelijke verandering kan niet zonder persoon- lijke verandering. Het moet ergens beginnen. Veran- dering dient niet te ontstaan vanuit het idee dat we met zijn allen een groot project gaan neerzetten, maar vanuit het besef dat elke verandering in zichzelf waardevol is.
Het Koninkrijk van God is geen maatschappelijk program- ma waar we met z’n allen aan werken. Het is een levens- houding die gebaseerd is op het idee dat ieder mens voor zichzelf zoekt naar dingen die wezenlijk zijn. En dat wezenlijke hee� voor vrijwel iedereen níet te maken met consumptie, maar met zaken die verbonden zijn met het woord liefde. Vanuit die inspiratie kunnen we aan bedrijven en overheden de vraag richten om bepaalde zaken anders, beter, meer inclusief en duurzaam, in te richten.
Het persoonlijke, het politieke en het economische zijn voor mij nauw verbonden.’
<<
‘ De mens is in staat tot samenwerking’
leeuw & lam
Yko van der Goot is emeritus predikant
column ingekomen
dieren in de bijbel gesignaleerd, te weten vijf vogels en een kameelachtige. Nu is vertalen verraderlijk werk, maar er is goed over nagedacht. Dankzij experts werd de visuil een aalscholver, de zwarte gier werd een monniksgier, de katuil een kerkuil. Voortaan zijn er een rode én een zwarte wouw. Een stekelvarken veranderde in een roerdomp en de kameel kreeg er een dromedaris bij.
Volgens Genesis 2:19 is God benieuwd welke namen de mens aan vogels en dieren gee�. Dat is geen vergis- sing. Het is een aansporing om aandachtig te blijven kijken naar de vogels en de dieren. Het is vooral ook een aanmoediging om te blijven zoeken naar de plaats van de mens te midden van de andere schepselen. En daar taal voor te vinden.
<<
Jodendom, christendom en islam staan bekend als religies van het boek. In de rubriek Mensen van het boek zoekt Yko van der Goot naar woorden voor gedeeld geloof.
mensen van het boek
es nieuwe dieren in vergelijking met de vertaling van 2004. Daar keek ik even van op.
Zou God zich vergist hebben?
De redacteuren die meewerkten aan de herziene vertaling hebben meer dan 12.000 verbeteringen doorgevoerd. Daarbij hebben ze gebruik gemaakt van reacties van predikanten, wetenschappers en ‘gewone’
bijbellezers. In een voorpublicatie stond: ‘De vertaling van 2004 wàs al een prachtige vertaling. Dat is zo en dat en blij� zo. Maar het open einde is nu afgehecht. De vertaling is beproefd en alle respons is benut. Met deze nieuwe en verbeterde versie is de cirkel rond.’ En in een krant werd opgetekend dat dit dé vertaling van de 21ste eeuw moest worden.
Het klinkt allemaal behoorlijk definitief. Eindelijk klaar.
Toch lijkt mij dit juist het begin van een volgende fase.
Het boek kan nooit dicht. Je weet immers nooit wat wetenschappers gaan ontdekken en ook ‘gewone’ lezers moet je niet onderschatten. Lezen is een scheppend gebeuren. Vroeg of laat zullen er weer andere vertalingen komen, op basis van voortschrijdend wetenschappelijk inzicht en veranderd levensgevoel. Dat hoop ik tenminste, want als dat niet gebeurt is er iets goed misgegaan.
Elke nieuwe vertaling is een bewijs van beweging en uitdrukking van een voortgaande schepping. Daar komt pas een einde aan als de leeuw niet meer te onderschei- den is van het lam. Deze keer zijn er dus zes nieuwe
Z
Er staan zes nieuwe dieren in de
pas verschenen Nieuwe Bijbelvertaling, de nbv21.
Scheppend
lezen
tekst Yko van der Goot – foto Rocio Guillencolofon
Doopsgezind NL is een uitgave van de Algemene Doopsgezinde Sociëteit (ads) en verschijnt zes keer per jaar.
Het blad wordt tegen een vrijwillige bijdrage toegezonden aan alle leden van doopsgezinde gemeenten.
Vrienden en belangstellenden die het blad willen ontvangen, betalen
€ 40,– per jaar. U kunt zich opgeven via de contactgegevens in dit colofon.
U kunt uw bijdrage overmaken op iban nl19 abna 0243 4938 86 t.n.v. Algemene Doopsgezinde Sociëteit onder vermelding van
‘dnl 2022’.
Hoofdredactie Kalle Brüsewitz Eindredactie Marijke van Duin Redactie Carolien Cornelissen, Yko van der Goot, André Maris en Franka Riesmeijer
Ontwerp & opmaak Susan de Loor, Kantoordeloor, Haarlem Druk gbu media, Urk
Advertenties Saskia Meerts Oplage 5.275
Papier G-Print 115 grams, Papyrus, fsc-gecertificeerd
Contact redactie & advertenties Singel 454 | 1017 aw Amsterdam t 020 623 09 14 | dn@doopsgezind.nl www.doopsgezind.nl
Abonnement Groot letter cbb 0341 56 54 99 of info@cbb.nl Het volgend nummer van Doopsgezind NL verschijnt begin februari 2022. Reacties voor
‘ingekomen’ uiterlijk inleveren vóór 10 januari 2022 .
Brieven dienen kort en zaakgericht te zijn. De redactie behoudt zich het recht voor om bijdragen in te korten of niet op te nemen.
© ads 2021
nieuwe website
Commissie Doopsgezinden-Jodendom. Dat is de nieuwe naam van de ads-commissie, voorheen bekend als
‘Commissie inzake de Verhouding Joden-Christenen’.
De commissie neemt u graag mee op haar ontdekkings- tocht door de veelkleurige wereld van Tenach (Oude Testament) en rabbijnse traditie. Deze wereld bevat een schat aan persoonlijke en maatschappelijke inzichten, en brengt ons bovendien tot een beter begrip van onze eigen christelijke traditie. Met dit werk hoopt de commissie ook bij te dragen aan het verminderen van misverstanden en vooroordelen over joden en jodendom.
<<
De nieuwe website is te bereiken via www.doopsgezinden-jodendom.nl
doopsgezinde leiders
Bijeen in Europa
Van 29 t/m 31 oktober is in Dopersduin de jaarlijkse European Mennonite Leaders Conference gehouden.
Sommige deelnemers deden via Zoom mee. Gesproken werd onder meer over de moeilijke coronatijd. Net als in Nederland zijn overal nieuwe (digitale) vormen van samenzijn ontstaan.
Vanuit Cyprus en Jordanië kwam bericht over de hulp door mcc, Waldemar Epp vertelde over Doopsgezind WereldWerk, en de missieorganisatie van de Mennonite Brethren belichtte de inspanningen in Oekraïne, Kirgizië en Estland.
In Frankrijk is het poject Transmission opgestart met als doel de jongere generatie te bereiken via films van tien minuten. En in het Verenigd Koninkrijk werkt het Anabaptist Mennonite Network aan de vorming van nieuwe gemeenten.
Ook kwamen de wereldconferentie in Indonesië (2022) en het 500-jarig jubileum in 2025 aan de orde. Jantine Huisman vertelde over de Young Anabaptists (yabs).
Op zaterdagmiddag was er een excursie naar de doops- gezinde gemeente Haarlem.
Duidelijk werd hoeveel studenten in allerlei landen geïnteresseerd zijn in de doperse geschiedenis en in werken aan de wereld, en hoe jong de andere Europese geloo�gemeenschappen zijn. Het is fijn te beseffen dat de doopsgezinde beweging groter is dan onze eigen kring.
<<
tekst & foto Miekje Hoffscholte-Spoelder, voorzitter ads
boeken
slavernijverleden
Nuances gevraagd
Waar tot eind vorige eeuw het Neder- landse slavernijverleden voornamelijk de aandacht trok van wetenschappers, lijkt tegenwoordig iedereen er een mening over te hebben. Er is een hef- tig debat gaande. Dat debat beperkt zich niet tot de slavernij an sich: het is gaandeweg verknoopt geraakt met de kwestie van alledaags racisme.
Henk den Heijer, emeritus hoogleraar zeegeschiedenis, wijdt daar een heel hoofdstuk aan in zijn studie over het Nederlandse slavernijverleden.
Hij constateert dat het debat is uit- gegroeid van een kleine rimpeling in de historische vijver tot een felle strijd tussen activisten. Den Heijer
schroomt niet – en dat voor een wetenschapper! – stevige statements te poneren: ‘Uitwisseling van stand- punten is verworden tot een woor- denstrijd van kleine groepen die ziende blind en horende doof lijken te zijn’. Met ‘onsmakelijke scheld- partijen in de riolen van Twitter’.
Kennis over het slavernijverleden is belangrijk, maar verklaart niet primair
Zo onvoorstelbaar raak als het boek Alles wat was (over de dood en af- scheid nemen) was, is dit boek niet.
Maar toch kan ik Alles over wie ik ben zeker aanraden voor kinderen van 8 t/m 12 jaar. Mede dankzij de frisse en hier en daar ontroerende tekeningen van Marijke Klompmaker, voelt het aan als een warm en toegankelijk werkboek waarin alle facetten van identiteit worden behandeld.
Wellicht vinden de (pre-)pubers in dit boek antwoorden op die ene grote levensvraag: waarom ben ik wie ik ben? Of misschien levert het juist een goed gesprek op met elkaar. Probeer in zo’n geval ook eens zélf antwoord te geven op de vragen in het boek.
Het is voor kinderen interessant om te weten wie ze zelf zijn, maar het is minstens zo interessant om te weten waarom de mensen om hen heen zijn zoals ze zijn.
Janneke Leerink
Alles over wie ik ben, Stine Jensen, uitgeverij Kluitman, € 19,99
woke?
Alles andersom
In de huidige tijd waar alles maar woke* moet zijn, bestaat het gevaar dat dat niet oprecht is of zijn doel
voorbij gaat. Woke om het woke zijn, zogezegd. Gelukkig is dat met Gender Swapped Fairy Tales niet het geval.
In dit boek wordt wel een interessant principe gehanteerd: de rol van man en vrouw wordt in een aantal sprookjes structureel omgedraaid.
Het boek is allereerst een gewoon sprookjesboek, met bekende avon- turen inclusief mooie plaatjes. Maar dan net even anders: de rijke
koopman is een vrouw, het Beest ook, Cinder hee� het zwaar te voorduren, en de prinses moet Snowdrop wakker kussen. En waarom ook niet…?
De omdraaiing is consequent doorgevoerd en werkt soms ver- vreemdend – we zijn immers zo gewend aan de traditionele verhalen.
Daardoor worden we erop geatten- deerd met welke normen voor mannen en vrouwen we zijn op- gevoed. We zijn bijvoorbeeld niet gewend te lezen dat een zoon toestemming moet vragen aan zijn zussen – terwijl we er andersom niet eens van opkijken. De omdraaiing leidt echter niet af, het verrijkt de verhalen juist. Er is wel een nadeel:
het boek is in het Engels en er is (nog) geen vertaling beschikbaar.
Charlie Philippo
Gender Swapped Fairy Tales, Karrie Fransman & Jonathan Plackett, uitgeverij Faber & Faber, € 26,95
val, triniteit, en (langdurige) uitstapjes naar boeken en gedichten. Dit boek is veel en veel te veel. Te veel van alles, behalve van Maria zelf. Die raakt voor de gewone lezer jammerlijk onder- gesneeuwd in een lawine van intelli- gente en spitsvondige, maar impli- ciete christelijk gereformeerde theologie.
Wieteke van der Molen
Maria. Icoon van genade, Arnold Huijgen, Kok Boekencentrum, € 27,99
vraag
Wie ben ik?
‘Kun je ooit écht weten wie je bent, of verandert dat steeds?’ Na de twee prijswinnende boeken Alles wat ik voel en Alles wat was, vond filosofe Stine Jensen het tijd voor een kinderboek over een vraag die groot voelt en tegelijkertijd klein kan zijn: wie ben jij?
Stine neemt je mee langs alle dingen die invloed kunnen hebben op wie je bent: gender, afkomst, karakter, familie, uiterlijk en hobby’s. Met simpele woorden legt ze van alles uit, stelt ze vragen en gee� ze opdrachten aan de lezers van het boek. Tussen- door lees je persoonlijke verhalen van andere kinderen. Het is een helder, compleet, lichtvoetig en toegankelijk boek, waar kinderen zelf mee aan de slag kunnen gaan.
De halve bladzijde over pesten is wat mij betre� een beetje kort door de bocht. Het doet geen recht aan de invloed die pesterijen kunnen hebben op het proces van identiteitsontwik- keling. Tegelijkertijd begrijp ik ook dat teveel aandacht een verkeerd signaal af zou kunnen geven aan de jonge lezers van het boek. Bepalen pesterijen je identiteit? We hopen van niet. Maar deze bladzijde is zo summier dat hij achterwege had mogen blijven.
dat in alle openheid en met enorme eruditie en betrokkenheid een haast onbespreekbaar thema bespreekt:
Maria. Bijbelse teksten, kerkgeschie- denis, moderne literatuur (Houelle- becq!), tot zel� de mogelijke rol van Maria bij het omgaan met feminisme of gender, tot de toekomst van (christelijk) Europa en de pandemie.
Baanbrekend. Vlot. Dapper.
En volstrekt onleesbaar voor mensen die niet óf tot die kring behoren, óf jaren theologie gestudeerd hebben.
Onder iedere exegese gaat een impliciete bijbelse theologie schuil die lezers buiten de christelijk gereformeerden volstrekt wezens- vreemd is. De weergave van de kerkgeschiedenis is interessant, maar wel geschreven vanuit het gelijk van de christelijk gereformeerden van nu.
Hier en daar zel� onomwonden oordelend. Opvallend is dat de
‘moderne’ theologen die worden aangehaald al tenminste vij�ig jaar dood zijn.
Het boek gaat over heel veel, maar eigenlijk niet over Maria. Maria raakt verdwaald, verloren zel�, tussen bijbelse tekstverwijzingen en inter- pretaties. Ze verdwijnt tegen lange uitweidingen over Eva en de zonde- het hedendaags racisme, aldus Den
Heijer. In zijn gedegen studie, met een veelheid aan feiten die mij tijdens het lezen weleens deed duizelen, zorgt hij volop voor die kennis- vermeerdering.
Nederlands slavernijverleden schetst op basis van de laatste inzichten een indringend beeld van de Nederlandse deelname aan de trans-Atlantische slavenhandel – helaas ontbreken hier kaartjes – en de inzet van slaven in de plantagekoloniën. Ook de op- vattingen van onze voorouders komen aan bod. Hadden zij morele bezwaren tegen de slavenhandel en slavernij, of was het business as usual?
Den Heijer laat zien dat lang niet alle slaven gewillig in hun lot berustten:
sommigen pleegden verzet op slaven- schepen, anderen kwamen in opstand tegen hun meesters. Dat verzet leidde echter niet tot een snelle a�chaffing van de slavernij.
Den Heijer maakt duidelijk dat de slavernij, ondanks de nodige nuan- ceringen, wel degelijk een zwarte bladzijde in de Nederlandse geschie- denis is.
Jehannes Regnerus
Nederlands slavernijverleden. Historische inzichten en het debat nu, Henk den Heijer, uitgeverij Walburg Pers, € 29,99
Maria
Onleesbaar
Een ka� als een plaatje. Wat zeg ik, een heerlijk gebakje. Maria. Icoon van genade van Arnold Huijgen. Zelden werd het gezegde: ‘Je moet een boek niet op de ka� beoordelen’
zo ongenadig hard waar.
Huijgen is hoogleraar systematische theologie aan de Theologische Universiteit te Apeldoorn. In alle eerlijkheid denk ik dat zijn boek voor zijn christelijke gereformeerde achterban een baanbrekend werk is,
media & cultuur De zonnetjes bij de besproken items geven de waardering van
de recensent weer. Die kan uiteenlopen van één zonnetje (niet best), tot vijf zonnetjes (uitstekend).
In de rubriek media & cultuur verschijnen besprekingen
van boeken, muziek, films, tentoonstellingen en andere culturele uitingen.
* woke is een actieterm uit Amerika die verwijst naar een groter bewust- zijn van racisme en van sociaal- en genderonrecht in de samenleving.
Tot slot weten we inmiddels heel goed welke misstan- den er zijn in de dierindustrie. Het inzicht dat ook dieren gevoel hebben en pijn kunnen lijden – en dat ze dus belangen hebben waar wij rekening mee moeten houden – treffen we reeds aan bij de achttiende-eeuwse filosoof Jeremy Bentham. De oude christelijke overtui- ging dat de mens de kroon is op de schepping, is echter nog diep geworteld in ons denken. Nog steeds trekken we een grens tussen de mens en andere schepselen, en eigenen we ons het recht toe andere schepselen te gebruiken en te doden – puur en alleen voor ons eigen genot. Dieren worden verwekt, opgefokt en vervolgens uit hun lijden verlost, enkel en alleen omwille van een portie McNuggets. Da’s toch niet normaal? Dat moeten we als vredeskerk niet willen!
Wat dan? Dan maar a�chaffen die hele vleesindus- trie? Droom lekker verder! Misschien in 2050. Dat lijkt mij een mooi streven. Maar we kunnen zelf al wel kleine stapjes nemen. Als we om te beginnen minder
vlees zouden gaan eten, dus kleinere porties (voedings- deskundigen geven als referentie 70 gram vlees per dag voor een volwassene), en bij voorkeur vlees van een dier dat is gefokt met maximale aandacht voor dierenwelzijn en milieu. Dat betekent vlees van de bioslager in plaats van een kiloknaller, of vlees van de lokale boer in plaats van uit pakweg Argentinië. En wat vaker een vegetarisch alterna- tief. Dat kan een broodje vegetarische hamburger zijn, maar ook een maaltijd met bonen en rijst.
Tegelijk mogen we als collectief, als geloo�gemeenschap, onze lat wel wat hoger leggen. Samen sta je sterker ten- slotte. Ik stel voor dat bij alle maaltijden die we in georga- niseerd doopsgezind verband aanbieden – bij vergade- ringen, feestelijke bijeenkomsten, gespreksgroepen etc. – vlees van het menu afgaat. Dat zou wat mij betre� het nieuwe normaal moeten worden. Laten we zichtbaar maken wat dat ook alweer betekent: daden gaan woorden te boven! Het lijkt een klein gebaar, een koperen schellinkje in het offerblok, maar ik zou het goud waard vinden!
<<
Dit betoog begint met een bekentenis:
ik ben flexitariër. Dat houdt in dat ik (nog steeds) meerdere keren per week vlees eet.
Dat moeten we als vredeskerk niet willen!
ik voel daar geen ‘vleesschaamte’ bij.
Nou ja, een beetje, soms. Tegelijk vind ik dat we met z’n allen aan- zienlijk minder vlees zouden moeten eten. En helemaal als doopsgezinden, die er prat op gaan een vredeskerk te zijn. We doen alsof vlees eten normaal is, maar pakweg twee generaties terug, halverwege de 20e eeuw, was dat helemaal niet zo normaal. Vlees eten was voor veel mensen een luxe. Misschien dat velen er daarom moeite mee hebben er a�tand van te doen: het wordt als een verworvenheid beschouwd en ervaren als onderdeel van
‘het goede leven’. Maar wat voor mij een goed leven is kan ten koste gaan van dat goede leven voor anderen.
En kun je het dan nog wel een goed leven noemen? Past het überhaupt in het goede leven van een kerk die zichzelf als een vredeskerk afficheert?
Om te beginnen is vlees eten een lange neus trekken naar al die gebieden in de wereld waar de meeste mensen zich die luxe nog steeds niet kunnen veroorloven. Je zou het zel� als die�tal kunnen aanmerken. Want om in onze vleesconsumptie te voorzien leggen we een groot beslag op het beschikbare landbouwareaal, waar we diervoer laten verbouwen of koeien laten grazen. Vlees eten terwijl elders in de wereld mensen honger lijden, omdat we de beschikbare landbouwgronden niet gebruiken om mensen te voeden maar om in onze bie�tuk te voorzien – da’s toch niet normaal? Dat moeten we als vredeskerk niet willen!
Fulco van Hulst is theoloog en ethicus
De vleesconsumptie in ons welvarende Westen legt sowieso een onevenredig beslag op de natuurlijke hulpbronnen. Bossen moeten plaatsmaken voor weide- gronden om het vee te laten grazen. Akkers worden gebruikt om diervoer te verbouwen. Wat die verschraling aan biodiversiteit op de langere termijn gaat betekenen, weten we eigenlijk nog steeds niet goed. In ieder geval is uit recent onderzoek gebleken dat een van de nog niet onderkende consequenties de teruggang is van
‘natuurlijke bestuivers’, onder meer bijen en vlinders.
Daarnaast wijzen alle gegevens erop dat de veeteelt een belangrijke bijdrage levert aan de opwarming van de aarde. Dat gebeurt in directe zin onder meer door de uitstoot van methaan, maar ook in indirecte zin door de kap van bossen ten behoeve van nieuwe weidegronden en landbouwareaal waarop veevoer kan worden verbouwd.
We vernietigen kortom de schepping die wij in beheer hebben gekregen, omwille van een broodje rosbief.
Da’s toch niet normaal? Dat moeten we als vredeskerk niet willen!
tekst Fulco van Hulst – foto Jo Anne McArthur
En nee,
Geen vrede
met vlees eten
duurzaam eten
Vleesloos kersttafelen
Onverwacht, gezellige gasten, veel grappen en gelach, en uitgebreid tafelen. Met als
resultaat zulke volle buiken dat de wedstrijd om het lekkerste plekje op de bank
gewonnen had kunnen worden door een slak. De tafel was altijd een toonbeeld van overvloed. De gerechten waren niet zo ingewikkeld, wel erg lekker. Smaakmakend door hun simpelheid. En gemakkelijk uit te breiden. Zeg maar Dopersduin- of akc-kamp-gerechten ten top.
Caponata is net zo. Het recept is simpel.
Makkelijk in elkaar te toveren voor onverwachte gasten, of uit te breiden voor een grotere groep, door van alles een beetje extra toe te voegen – in ieder geval een extra blik tomaten. Wel is er één onverwacht ingrediënt: chocola. Pure, om de mensen met een lactose-arm dieet te vriend te houden. Het gerecht is ook geschikt voor een veganistisch dieet. En omdat er geen vlees in zit ligt het niet zo zwaar op de maag. Je zou wellicht de wedstrijd naar de bank kunnen winnen!
Caponata is een stoof, het kan beleg zijn voor crostini of een uitstekende saus bij gegrild voedsel. Tijdens het betuursweekend van Samen Eén hebben wij het als pastaschotel gegeten. Je kan er dus alle kanten mee op.
Bereiding
Verwarm 1 eetlepel olijfolie in een koekenpan en bak de aubergineblokjes lichtbruin. Verhit de rest van de olijfolie in een pan en bak de ui, selderij en knoflook op een lage pit zo’n 10 minuten, tot alles zacht en goudkleurig is.
Voeg de tomaten toe (inclusief sap) en laat het geheel 5 minuten sudderen en indikken. Voeg nu de balsamico- azijn, suiker (rustig aan – je kunt dit er ook uit laten, want de balsamicoazijn maakt het al zoet), chocola, rozijnen, kappertjes en olijven toe. Blijf roeren en laat het geheel nog 5 minuten sudderen voordat je de aubergine toevoegt.
Breng het geheel dan weer aan de kook en laat het 10 minuten zachtjes doorkoken. Haal de pan van de warmtebron af; goed afdekken en helemaal laten afkoelen voordat je het gerecht op smaak brengt met zout en peper.
Je zou de caponata warm kunnen serveren met pasta, of op kamertemperatuur met een goede ciabatta, of als saus bij gegrilde groenten of vlees.
O ja, ik vergeet de munt bijna. Zo lekker er overheen, als je de caponata serveert. Misschien is dat de tweede verrassing bij dit recept? Want munt en chocola… klinkt dat niet meer als iets voor bij de koffie?
Eet smakelijk!
<<
Caponata
Voor 4 personen
2 aubergines (in blokjes van 1 cm) 2 eetlepels olijfolie
1 middelgrote ui 1 knoflookteen
¼ bleekselderij
6 grote romatomaten (gehakt en zonder zaadjes) of 400 g tomaten of tomatenblokjes uit blik 2 eetlepels balsamicoazijn
1 eetlepel zachte bruine suiker 1 eetlepel geraspte pure chocola 50 g rozijnen
2 eetlepels kappertjes (optioneel) 50 g groene olijven, in schij�es zout & peper
handvol munt kerstrecept
tekst & foto’s Tori Kelly
Als ik aan de feestdagen denk,
dan denk ik aan mijn jeugd
en een huis vol mensen.
ot driemaal toe is er bij de verschillende bouw- fasen van de vermaning in Aardenburg een reliëf met een lam aangebracht. Een vierde lam is op het kerkzegel te zien.
Anders dan je zou verwachten zijn de Aardenburgse lammeren oorspronke- lijk geen verwijzing naar het bijbelse Lam Gods. Ook geven ze geen uit- drukking aan een standpunt in de zogenaamde Lammerenkrijg (zie hieronder).
Vanouds heet het kerkgebouw ‘Het Lam’ omdat deze naam eenvoudig- weg is gebaseerd op de naam van het woonhuis dat voor de schuur stond die in 1636 de plaats van samenkomst werd voor de Aardenburgse doops- gezinden. In 1693 kwam ook het huis zelf in bezit van de gemeente.
In de loop van de tijd onderging de vermaning enkele belangrijke aan- passingen: in 1792-1793 werd de schuur verbouwd en verfraaid met een gewelfd plafond, en in 1885 werd het huis aan de straatkant vervangen door een neogotische gevel met torentje. De drie lammeren stammen dus uit de verschillende fasen van het gebouw.
Het oudste lam staat op een zeven- tiende-eeuwse zandstenen gevelsteen in de achtergevel van het voorhuis, maar waarschijnlijk sierde deze vroeger de oude voorgevel en is het huis daarnaar genoemd. Het lam is
onschuld van het dier te verbinden zijn met aspecten uit het doperse leven, zoals het martelaarschap van de eerste doopsgezinden en pacifisme.
Zeker is dat afbeeldingen van een lam ruimschoots aanwezig zijn in het erfgoed van de doopsgezinde kerken.
Een lam, meestal gecombineerd met een zon, komen we tegen op glas- in-loodramen, op liederenbundels, op door zusterkringen geborduurde tafelkleden, als kerklogo op aarde- werken borden en tegels, of als uithangteken aan een vermaning.
De afbeeldingen van lam en zon zijn vaak terug te voeren op de namen van de Amsterdamse kerken
‘Bij het Lam’ en ‘Bij de Zon’. Die namen hebben te maken met de Lammerenkrijg, de onderlinge strijd tussen de liberale Lamisten en de orthodoxe Zonisten in de tweede hel� van de zeventiende eeuw. In 1801 voegden deze groeperingen zich samen. Gecombineerd herinneren lam en zon zo aan overbrugde tegen- stellingen.
<<
Literatuur: André Blauwens en Estelle Slegers Helsen, Dopers leven. Vierhonderd jaar Doopsgezinde Gemeente Aardenburg, Aardenburg 2014, pp. 87-88
Hee� uw gemeente ook bijzonder erfgoed? Geef het door aan de Kunst- commissie van de ads, info@ads.nl. Wellicht kan deze rubriek er aandacht aan besteden.
zijdelings weergegeven en hee� een vacht met grote, duidelijke krullen.
Het tweede lam is onderdeel van het sierstucwerk op het gewelf van 1793, dat past in de Lodewijk xvi-stijl die toen in Nederland mode was. Terwijl op het gewelf van de kerkzaal boven de preekstoel het jaartal van de restauratie prijkt, bevindt het lam zich achterin de kerkzaal boven het orgel. Het is afgebeeld liggend op een console en omgeven door krullende bladranken.
Met de kop gedraaid naar de toe- schouwer en de rode inkleuring van de oren, neus en mond, hee� het dier – meer dan de andere twee lamme- ren – iets persoonlijks en presenteert het zich aan de kerkganger.
Het derde lam is afgebeeld op een reliëf van gips in de gang boven de toegangspoort naar de kerkzaal.
Het staat met een voorpoot op een gekruld uiteinde van een van de twee banderollen, waarop in gotisch letter- type ‘De Kerk het Lam’ en ‘Anno 1888’
staat. Qua stijl sluit dit reliëf aan bij de nieuwgebouwde gevel van 1885.
Hoewel dus niet per se zo bedoeld in bovenstaande voorbeelden, is een lam in een doopsgezinde kerk eigenlijk altijd een passend beeld, als verwijzing naar Jezus die als voorbeeld geldt. Wellicht ook omdat de eigenschappen weerloosheid en Marco Blokhuis & Hanna
Melse zijn als erfgoed- specialisten voor het protestantisme verbonden aan Museum Catharijneconvent.
beeld
T
tekst Marco Blokhuis & Hanna Melse – foto Museum CatharijneconventOp de grens tussen Mexico en de
Verenigde Staten staat de beruchte muur.
Een symbool van tegenstellingen.
Een symbool van de grens tussen arm en rijk. Twee architectuurprofessoren wilden met iets ludieks de tegen- stellingen overbruggen door de muur te gebruiken. Tegenstellingen overwinnen – of tenminste even vergeten – met een ouderwets kinderspelletje: wippen!
Ronald Rael & Virginia San Fratello Tatertotter Wall Seesaws (2019)
Juárez | Mexico El Paso | USA
het object lammeren in Aardenburg
verzoenend(?)
verzonnen nieuwe strategieën om hun macht te vergroten. Maar rond die ene stal in Betlehem was er rust en vrede.
De idylle van de kerststal en het kerstkind dat vrede en verzoening brengt, bood en biedt velen hoop en moed tot navolging. Tijdens verschil- lende oorlogen en gewelddadige conflicten werd met de feestdagen een kerstbestand gehouden. Hoewel zo’n kerstbestand – je houdt het niet voor mogelijk – ook door de leger- leiding gebruikt kon worden als strategische zet, om te hergroeperen bijvoorbeeld. Niets vrede en verzoe- ning, gewoonweg winnen en heersen.
Hoopvoller initiatieven zijn te vinden onder ‘gewone’ mensen, die vanuit oprechte motieven en ver- langens willen werken aan verzoening met Kerst. Het feest van vrede inspireert om verstoorde verhou- dingen en geschonden vertrouwen in gemeente, familie- of vriendenkring te herstellen.
Maar wens en werkelijkheid willen nogal eens uiteenlopen. Want rond- om het kerstfeest zweven hoog- gestemde verwachtingen, sterk beïnvloed door de beeldvorming in (kook)tijdschri�en en andere media.
Kerst is het feest van grote perfectie:
glamourkleding, culinaire hoogstand- jes, engelachtige kids, love and peace aan de kerstdis. Als dan de tompouce van avocado-mousse met gerookte zalm eerder lijkt op een schilderij van Karel Appel, de kids liever tafelvoetbal
S
de wind is gaan liggen, het waterspiegelglad is, de blauwe lucht tussen de wolken zichtbaar wordt en de zon weer gaat schijnen. Een zonnestraal glijdt omlaag, de hemel raakt de aarde.
Het is een mooi beeld voor Kerst:
de stilte na of middenin een storm.
Als een storm die raast, zo voelde voor velen het leven rond het jaar nul.
Een koude wind in een donkere nacht van armoede, onderdrukking, geweld en onzekerheid. Alsof het licht van God was ondergegaan. Dan, ergens op een plek achteraf in een klein stadje, in een onbeduidende pro- vincie van het grote en machtige Romeinse Rijk, breekt de zon door.
Middenin de winternacht gaat op deze plek de hemel open. De tijd staat even stil, het woeden van de wereld wordt buitengesloten. De wolken breken open, een lichtstraal
Het is een wonderlijk verhaal, kerstnacht 1914.
Over het kapotgeschoten niemandsland van
bevroren modder, met diepe kraters waar lichamen van gesneuvelde soldaten liggen, klinken vanuit de loopgraven kerstliederen.
tekst Carolien Cornelissen – foto British Library
valt uit de hemel en wordt mens.
Op deze plek, op dit moment worden hemel en aarde één.
Hoe dat was bezingen liederen en vertellen profeten, evangelisten en verhalenvertellers. Wolf en lam liggen samen. Kalf en leeuw, koe en beer grazen in dezelfde weide. Vrede is het overal, wilde dieren komen bij de schapen in de stal en spelen samen. Os en ezel aanschouwen samen het wonder. Herders en koningen knielen zij aan zij voor het kind dat vredig slaapt. Verschillen worden opgeheven, tegenstellingen verzoend. Niemand doet kwaad, niemand sticht onheil op deze heilige plaats. Voor even is het hemel op aarde.
Ondertussen raasde de storm voort over de rest van de wereld. Legers trokken verder, belastingophalers telden voort, koningen en keizers
spelen met de kerstboom van sushi dan die op te eten, en oom Henk het volume van zijn favoriete kerst- playlist nog eens omhoog schroe�, is het niet altijd eenvoudig om de vrede te bewaren, laat staan de ijzige stemming tussen gebrouilleerde familieleden te ontdooien.
Kerst mag dan hét feest van vrede en verzoening zijn, verzoening hoe� niet binnen één dag bereikt te worden, noch hoe� werken aan vrede beperkt te blijven tot deze ene dag. Het ver- haal van Jezus reikt verder dan zijn geboorte in een idyllisch Betlehem.
Een heel jaar, ja een heel leven lang, roepen de woorden en de weg van Jezus op tot navolging en is het steeds weer mogelijk een glimp van de hemel op aarde te ervaren, voor een moment, een dag... Vrede is een levenslange weg, waarop elke stap van verzoening er een is.
Verzoening met jezelf is daarbij niet de geringste stap. Wees barmhartig voor jezelf als de kerstdagen ook dit jaar weer niet lijken op de plaatjes uit de bladen. Laat je niet uit het veld slaan als je verzoeningspogingen met vrienden, familie of gemeenteleden niet (helemaal) gelukt zijn. Morgen is er weer een dag, op 2 januari is er weer een dienst, volgend jaar is het weer Kerst. En dan mogen we weer zingen van os en ezel, leeuw en lam, licht in het duister, vrede op aarde.
Want het blij� een wonderlijk verhaal.
<<
Idyllisch Bethlehem
Voor even is het hemel op aarde
tille Nacht, Heilige Nacht aan Duitse kant wordt aan Engelse kant beantwoord met The First Noel.
Hier en daar wordt een lichtje ont- stoken. Enkele dapperen klimmen uit de loopgraven en zwaaien naar de vijand. Ook aan die zijde komen soldaten tevoorschijn. Er worden handen geschud, vuurtjes gestookt, geschenken uitgewisseld. Er worden zel� kerstdiensten gehouden op de slagvelden.
Langs het hele Westfront zwijgen de wapens, voor een paar uur, een paar dagen, op sommige plaatsen zel� tot in het nieuwe jaar. Te midden van alle duisternis en dood schijnt voor even het licht van Kerstmis. Verschillen worden overbrugd, tegenstellingen verzoend. Die kerstdag zijn er geen Duitsers meer, geen Engelsen of Fransen, er zijn alleen mensen. Eén mensheid door het licht van Christus.
Daarna raast de oorlog voort over de wereld. Maar die paar kerstdagen is er rust. Zoals na een storm, wanneer
Elke stap van verzoening is er één
Carolien Cornelissen is predikant in Utrecht
te weten vluchtelingen, (modernise- ring van) kernwapens, klimaatcrisis, racisme/uitsluiting en armoede. Ze kwamen eerst aan de orde in korte plenaire inleidingen en werden vervolgens in kleine groepjes verder uitgediept.
Het ging er de groepjes in eerste instantie niet om antwoorden te zoeken, maar om vragen te formule- ren. Vragen die men aan anderen stelt, maar als het ware ook aan zich- zelf. ‘Met welke vragen loop je rond en aan wie zou je die vragen het allerlie�t stellen?’
Zo ontstonden vragen als:
> Waarom kan ik wel met de vluch- teling omgaan, maar niet met de vluchtelingenproblematiek?
> Waarom wordt er zo geappelleerd aan, en zijn we zo vatbaar voor, gevoelens van angst en onveilig- heid?
> Waarom blijven supermarkten buiten beeld als veroorzaker van de stikstofcrisis?
> Denk eens aan het verborgen racisme in vragen als:
‘Waar kom jij écht vandaan?’
> Waarom praten we niet over (her) verdeling van middelen, want er is genoeg voor iedereen?
Met een ‘vredeswip’ werd op creatieve wijze inzichtelijk gemaakt dat ver- andering mogelijk is, mits genoeg mensen prioriteit geven aan een bepaald thema. Denk bijvoorbeeld aan Urgenda, dat via een rechtszaak de regering tot klimaatmaatregelen hee� gedwongen. Of aan het abp,
dat na een actie van ‘abp fossielvrij’
haar aandelen in fossiele brandstoffen gaat a�toten.
In de tweede ronde werd ingegaan op de wijze waarop verandering op gang kan worden gebracht. Dat leverde de volgende sleutelwoorden op:
omdenken, eerlijkheid (over eigen rol), vertrouwen en een heldere strategie.
Ook de volgende ideeën kwamen ter tafel:
> Wat denk je van een echte ‘wapen- omsmederij’, een plek waar wapens letterlijk worden omgesmeed tot gebruiksvoorwerpen?
> Start een ‘klimaatmuseum’: een online actie die creatievelingen aanzet tot actie!
Bij de a�luiting van de dag gaf iedere aanwezige aan wat in de komende periode haar of zijn prioriteit zal zijn, en werd de wens uitgesproken om met elkaar in verbinding te blijven.
<<
et is alweer zo’n dertig jaar geleden dat het Conciliair Proces centraal stond in veel kerkelijke activiteiten in Nederland, maar de thema’s ervan zijn actueler dan ooit. Daarom dienden die als basis voor een brief die de voor- bereidingsgroep van deze dag naar Mariëtte Hamer, de toenmalige kabinetsinformateur, hee� gestuurd.
Voor de studiedag werden de hoofd- thema’s van het Conciliair Proces vertaald in vijf hedendaagse thema’s,
in memoriam Henk Blom
Met het overlijden van Henk Blom verliest de doops- gezinde broederschap een van zijn volhardende strijders voor een wereld van vrede en gerechtigheid. Gedurende zijn leven hee� Henk zich hiervoor ingezet, niet alleen bij de doopsgezinden maar ook in oecumenisch verband.
Hoe actief hij was bleek bij de dankdienst op 7 oktober waar vertegenwoordigers van 12 organisaties elk een kaars aanstaken en enkele woorden over Henk uitspraken.
Zelf leerde ik Henk halverwege de jaren negentig kennen.
Toen de Doopsgezinde Vredesgroep een nieuwe voorzitter zocht, viel Henks naam al snel. Henk zou voorzitter blijven tot de fusie van de Vredesgroep met Bijzondere Noden in 2006.
In Middelburg was Henk actief bij de Raad van Kerken en hij trouwde daar met Tineke. Helaas kwam zij in 2000 door ziekte te overlijden. Een paar jaar later hertrouwde Henk met Coot Winkler Prins die hij leerde kennen bij de Vredesgroep, en hij verhuisde naar Zwolle. In diezelfde tijd waren de besturen van de Vredesgroep, Bijzondere Noden en de Zending in gesprek om te komen tot een fusie. Na het afhaken van de Zending gingen de andere
twee organisaties verder. In een gezamenlijke werkgroep die de fusie voorbereidde, waar zowel Henk als ik deel van uit maakten, bleek zijn kracht als verbinder. Befaamd waren zijn lijstjes met gemaakte a�praken die elke vergadering stipt werden nagelopen om te checken of iedereen wel zijn taken had verricht.
Na de fusie tot Doopsgezind WereldWerk bleef Henk nog enkele jaren bestuurslid. Daarna bleef hij actief bij Doopsgezind WereldWerk, met name voor Honduras en Christian Peacemaker Teams. Daarnaast was hij actief bij Kerk en Vrede, waar hij vele jaren bestuurslid was en het secretariaat verder uitbouwde. Ook bezocht hij trouw de bijeenkomsten van Church and Peace, een oecume- nisch netwerk van vredesgroepen en vredesmensen. Ook daar kruisten onze wegen elkaar geregeld.
Afgelopen zomer kregen we berichten dat het niet goed ging met Henk. Op 1 oktober, twee weken voor zijn tachtigste verjaardag, is Henk in het bijzin van zijn vrouw en dochters in alle rust overleden. Ons rest nu de schone taak om zijn werk voor een wereld van vrede en gerechtig- heid voort te zetten.
<<
Roel Meihuizen
Conciliair Proces 2.0
kerstcollecte
container voor Jordanië Geef een kind een kans
Een twintigtal quakers en doopsgezinden boog zich op 2 oktober jl. in Amersfoort over de vraag: ‘Dat Conciliair Proces met z’n vrede, gerechtigheid en heelheid van de schepping, wordt dat nog wat?’
tekst Gerrit Jan RomeijnH
Er is van deze dag een uitgebreid verslag gemaakt. Dat kunt u opvragen bij secretariaat
@dgwereldwerk.nl
Dit jaar is de kerstcollecte voor alle kinderen die via WereldWerk de kans krijgen op onderwijs, eten en veilig- heid. Een aantal trouwe sponsoren zorgt er gelukkig al jaren voor dat WereldWerk kan helpen. Maar de gemeen- ten worden kleiner en de nood groter.
Door corona kunnen veel kinderen al een jaar lang niet naar hun veilige plek, school of kinderdagverblijf. De verzorgers en onderwijzers proberen contact te houden via huisbezoek of de mobiele telefoon, en waar mogelijk voedsel te brengen. Maar nog meer kinderen dan anders hebben hulp nodig.
<<
De collectebrief komt deze maand bij u binnen.
Steun WereldWerk alstublie� met een gi�. Die kunt u overmaken op nummer nl27 trio 0786 8803 33 t.n.v. Doopsgezind WereldWerk te Deventer, o.v.v. ‘kerstcollecte’.
Eindelijk. De container voor Jordanië is gevuld en gaat op weg. Wel met een jaar vertraging, maar dat maakt de vreugde dat het nu zover is er niet minder om. Een container vol met comforters en dekens, tasjes met naaispullen en tasjes met schoolspullen is onderweg naar de mensen die het nodig hebben.
Dat is allemaal mogelijk gemaakt door vrijwilligers uit Frankrijk, Duitsland en Nederland.
WereldWerk is zeer dankbaar voor al die helpende handen. Ook zijn we blij dat er alweer plannen zijn om door te gaan met dit soort acties. Zo staat er voor het najaar 2022 een nieuwe actie op het programma.
We houden jullie op de hoogte.
tekst Waldemar Epp voorzitter WereldWerk
het leven staan. Van chaos en onrecht, geweld, hoogmoed, onvermogen. Van angst en falen, twijfel, zorg, schaamte.
Van de rauwe werkelijkheid van mensen. Altijd weer. Elke keer. Hoe het altijd, altijd weer donker wordt tussen mensen. Hoe ze vergeten wie de ander is. Wie de Ander is. Met alle gevolgen van dien.
‘Zolang er sap is in een duiventros, zegt men: ‘Vernietig hem niet, er zit nog iets goeds in’.’ – Jesaja 65:8b
In het donker. In de chaos. In de nietsontziende drang tot (zelf )ver- nietiging is daar die fluistering. Een God die tegen de klippen op blij�
zien dat er iets is. De mogelijkheid van een vonkje licht. In het donker.
Hoe onvoorstelbaar ook. Vasthou- dend. Tot dat misschien wel het enige is. En zo zacht, dat je het bijna niet kunt horen te midden van de stormen die woeden, de gevolgen van mense- lijk handelen die over de wereld heen spoelen, de chaos. De vloek.
‘(…) dan zal alle ellende van vroeger vergeten zijn,
verborgen voor mijn ogen.
Zie, ik schep een nieuwe hemel en een nieuwe aarde.
Wat er vroeger was raakt in vergetelheid, het komt niemand ooit nog voor de geest.’ – Jesaja 65:16c-17
Een God die zijn handen uitgestoken houdt… wat er ook gebeurt. Wat we ook doen. Fluister. Luister. Zachtjes, zachtjes. Een tegengeluid. Dat het
donker, de kou, het gure verborgen wordt. Vergeten. Dat niemand zich nog herinnert hoe het was, hoe we hier weer gekomen zijn, hoe we tegenover elkaar staan in het donker.
Weer. Dat we dat vergeten. Dat het er nooit was. Een fluistering, een God zo zacht en teer en onvermijdelijk als ochtendschemer.
‘Wolf en lam zullen samen weiden, een leeuw en een rund eten beide stro en een slang zal zich voeden met stof.
Niemand doet kwaad, niemand sticht onheil op mijn heilige berg.’ – Jesaja 65:25 Een zacht maar volhardend vertrou- wen dat dat wat hard is en bijt, verscheurt en openrijt, zacht zal worden als dat wat kwetsbaar en onschuldig is. En daar herinnert God zich zijn eigen zachtheid weer…
Want dit zegt hij zichzelf niet voor het eerst…
‘Dan zal een wolf zich neerleggen naast een lam,
een panter vlijt zich bij een bokje neer, kalf en leeuw zullen samen weiden en een kleine jongen zal ze hoeden.
Een koe en beer grazen samen, hun jongen liggen bijeen:
Een leeuw en een rund eten beide stro.
Bij het hol van een adder speelt een zuigeling,
een kind graait met zijn hand naar het nest van een slang.
niemand doet kwaad, niemand sticht onheil
op mijn heilige berg.
Want kennis van de HEER vervult de aarde,
zoals het water de bodem van de zee bedekt.’ – Jesaja 11:6-9
Een onvoorstelbare mogelijkheid die zich opdringt. Door de eeuwen heen.
Niet te geloven. En toch niet uit te wissen, niet te vergeten, niet te ontkennen. Het fluistert zich naar binnen. Hardnekkig als God zelf.
Ieder donker weer. Iedere kou. Ieder guur uur dat mensen andere mensen naar het leven staan, onrecht doen, pijn. Volhardend. Het kan anders zijn.
Het zál anders zijn. Het ís al anders.
Iedere ademteug opnieuw.
Als we maar durven luisteren naar dat zachte. Als we die koppig uitgestoken handen maar durven zien. Als we horen wat er gefluisterd wordt, door al het onvoorstelbare geweld van eeuwen heen: ‘Hier ben ik. Hier ben ik.’ Want in dat hardnekkig aanhou- dende gefluister verraadt zich het echte geheim van deze God.
Dus - als de kou in je wereld komt en het guur wordt. Binnen en buiten. Als de dag kort en het donker te lang en te diep. Luister dan. Als je dur�.
Luister. En kijk met die ene zachte zin dwars door het donker heen. Hoor:
‘Er zit nog iets goeds in’ en zie de mensen om je heen. Steek je handen uit, open, open… en zeg heel zachtjes: ‘Hier ben ik. Hier ben ik.’
Tot dat wat tanden hee� en bijt zacht wordt en begrijpt…
<<
Als de twijfel. De zorg. De rouw. De schaamte. Als de rauwe werkelijkheid zich onzacht aan je opdringt en de wereld veel en veel te groot is en je nergens meer invloed op lijkt te hebben. Als de kou. Guur. Donker.
Als het wintert in je ziel, luister dan.
Als je dur�.
Luister. Luister naar het stamelen, stotteren en hakkelen van mensen door de eeuwen. Te midden van het woeden der gehele wereld, van al dan niet vermeend onrecht, van chaos en ongemak, van hoogmoed en hemeltergende arrogantie, te midden van angst en handenwringende besluiteloosheid. Als het donkert, luister dan. Als je kunt.
Woord voor woord, hart voor hart, ziel voor ziel. Doorgegeven van mens op mens, eeuw op eeuw. Woorden die zich verstoppen in het donker.
Woorden die heel, heel zachtjes fluisteren, in het donkerste van de mens: ‘En toch, en toch… en tóch…’
‘Al vragen ze niet naar mij, toch laat ik me raadplegen, en al zoeken ze mij niet, toch laat ik me vinden.
Al roept dit volk mijn naam niet aan, toch antwoord ik: ‘Hier ben ik, hier ben ik.’
Heel de dag sta ik met uitgestoken handen…’ – Jesaja 65:1-2a
De ontwapenende eenzaamheid van een God die zichzelf geen moment voor de gek houdt. Niet over de trouw van zijn volk, niet over zijn eigen onvermogen om los te laten.
Zachtjes, zachtjes. Eerlijk. Naakt.
Pijnlijk.
Stamelend. Fluisterend. Het verhaal van alle tijden, van alle mensen. Van kou en guur en donker. Van eigenge- rechtigheid die volkomen uit de hand loopt. Van mensen die elkaar naar
Als de kou komt. Als het guur wordt. Als de dag kort en het donker te lang en te diep. Buiten, ja, maar ook diep van binnen.
Luister dan.
Als je dur�.
Het zal anders zijn
tekst Wieteke van der Molen – foto Raychel Sanner bijbel
stichting come
Praten met de vijand
Stichting come (Communication Middle East) is een particuliere Nederlandse stichting, die al ruim veertig jaar jonge Palestijnen en Israëli’s de kans gee� elkaar te leren kennen tijdens jaarlijkse tiendaagse dialoogseminars op Cyprus. Het resultaat? Humanisering van de
‘ander’, verbreding van perspectieven en groeiende hoop. Maaike Hoffer (1977) is projectleider van come.
Kun je iets vertellen over de seminars?
‘De stichting organiseert die al meer dan veertig jaar. Er zijn niet veel plekken waar Israëli’s en Palestijnen elkaar op een gelijkwaardige manier kunnen ontmoeten. Wij proberen dat te bieden. Het seminar duurt tien dagen. Er komen dertig deelnemers uit drie verschillende groepen: joodse Israëli’s, Palestijnen uit de Westbank (’67 Palestijnen) en Palestijnen die in Israël wonen (’48 Palestijnen).’
Er zijn dus geen Palestijnen uit Gaza bij?
‘Die zijn er vroeger wel geweest, ruim tien jaar geleden. Toen hoorden ze tot de ’67 Palestijnse groep. Sinds 2007 is Gaza dicht en is het praktisch heel moeilijk geworden om mensen eruit te krijgen, vanwege de visums.
Daar komt bij dat praten met Israëli’s in de Gazastrook sociaal gezien absoluut niet geaccepteerd wordt.
Daarom denken we dat dat psychisch heel moeilijk zou zijn. Des te belang- rijker is het om deelname van die groep weer op te pakken zodra het kan. Maar momenteel is dat helaas te moeilijk.’
Waarom gaan de jongeren naar Cyprus?
‘Cyprus is neutraal terrein; iedereen is daar vreemd, en stapt daardoor uit zijn of haar dagelijks leven. Zo creëer je vanaf het begin een situatie waarin iedereen gelijkwaardig is. In Israël/
Palestina is dat niet zo. Daar is Israël
steden, politiek links/rechts georiën- teerd, religieus/niet religieus. Bijna elke stem uit de maatschappij moet tijdens het seminar te horen kunnen zijn. Een belangrijke eis is natuurlijk ook dat mensen bereid moeten zijn om met de ‘vijand’ te praten – vijand tussen aanhalingstekens dan. De deelnemers slapen bovendien in een
‘gemengde’ kamer, en dat moeten ze wel willen. Het komt weleens voor dat een deelnemer het té spannend vindt en er toch van af ziet.’
Houden de jongeren contact na het seminar?
‘Dat is heel verschillend. De sub- groepen zitten in appgroepen en houden zo contact. In de periode direct na een seminar vinden er over en weer veel bezoeken plaats tussen de verschillende groepen. Dat kan zijn in Bethlehem, Haifa of Tel Aviv.
Ik vind het belangrijk dat de deel- nemers zien dat de andere kant, die werd gezien als de vijand, ook gewoon uit mensen bestaat. Ik denk dat dát perspectief, los van of je contact houdt met iemand, blij�. En dat is heel waardevol voor de rest van je leven.’
Welk verhaal of anekdote hee� jou ontroerd en gemotiveerd?
‘Twee dingen komen direct naar boven. Ten eerste iets groots.
Een paar jaar geleden was er een Palestijnse uit Haifa. Zij wilde in eerste instantie niet meedoen met de seminars, maar haar broer was erbij betrokken. Ze zei: ‘Oké, dan ga ik
ook’. Aanvankelijk was het haar plan om naar Amerika te emigreren, daar creative writing te studeren en daarna werk te vinden. Ze wou haar leven in Israël achter zich laten, want ze dacht dat de situatie hopeloos was. Tijdens het seminar kwam ze erachter dat anderen, zowel Palestijnen als Israëli’s, dezelfde visie hadden als zij en de situatie wilden veranderen.
Ze besloot te blijven en hee� een master Diplomatie en Internationale Betrekkingen in Israël gedaan. Ze is bij de groep betrokken gebleven. Nu werkt ze voor de British Council in Israël als beleidsadviseur om de situatie voor de Palestijnen te ver- beteren. Dat was niet gebeurd als ze niet aan het seminar had meegedaan.
‘Zo ken ik een aantal deelnemers die rigoureus hun leven hebben veran- derd. Maar er zijn ook mooie kleine verhalen. Bijvoorbeeld dat van een Israëlische jongen, een kolonist, aan wie op de laatste dag van het seminar werd gevraagd wat op hem de meeste indruk had gemaakt. Hij noemde de Palestijnse culturele avond, waarop de Palestijnen een spel deden dat de Israëli’s vroeger thuis ook speelden.
Hij kende het spel dus van toen hij zelf klein was. Dan blijken er meer overeenkomsten dan verschillen tussen de groepen te zijn. Dat is heel mooi, maar wel iets kleins. De politiek is te groot, te ingewikkeld om in tien dagen te veranderen, maar op persoonlijk gebied kun je zaadjes in mensen planten en ze een ander perspectief geven.’
Hoe blijf je positief, ondanks de grote hoeveelheid slecht nieuws?
‘Inmiddels hebben we twee jaar geen seminars kunnen organiseren van- wege de coronapandemie. Maar onlangs heb ik comitéleden en oud-comitéleden bezocht en met hen gesproken. Ze vinden de seminars zó belangrijk, dat ze hun vrije tijd vrijwillig besteden aan het delen van hun ervaringen met anderen.
Dat vind ik waardevol. Niet wij, een buitenlandse groep, proberen ver- andering te bewerkstelligen, nee, zij willen zélf verandering. Dat vind ik hoopvol. Politiek gezien is de situatie de afgelopen jaren natuurlijk niet altijd hoopgevend.’
In een ideale wereld, als geld en menskracht geen begrenzing zouden vormen, welke groepen zou je dan nog meer willen samen- brengen?
‘Er zijn in Israël en Palestina nog genoeg mensen die zo’n dialoog nooit hebben ervaren. Maar in een ideale wereld zou ik veel meer mensen willen samenbrengen. Want het zou voor veel mensen nuttig zijn om een dergelijk project gezamenlijk te ondernemen. Bijvoorbeeld Neder- landers en Syriërs, of andere groepen hier in Nederland – of waar dan ook.
Maar mijn werk is in Israël en Palestina en daar is nog genoeg te doen.’
<<
‘ We ontmoeten elkaar als mensen en niet als vijanden.’
tekst Franka Riesmeijer – foto’s Stichting come
de sterke partij, de overheersende partij. Tijdens het seminar kan iedereen met iedereen praten. De deelnemers voelen zich er veilig.
Vooral Palestijnen voelen zich veiliger dan thuis om zich uit te spreken.
Deze opzet creëert dus gelijkwaardig- heid en veiligheid.’
Hoe kiezen jullie wie er deel kan nemen?
‘Ik werk samen met een comité dat bestaat uit een aantal oud-deel- nemers, uit elke groep twee. Zij zijn verantwoordelijk voor het kiezen van de deelnemers. Vaak gaat het om de broer van een vriend van een kennis die vorig jaar is meegegaan – op die manier. Via, via dus. De potentiële deelnemers hebben dan al goede dingen gehoord en willen ook mee.
De comitéleden interviewen iedereen, en op grond daarvan selecteren ze.
Meestal zijn er genoeg aanmel- dingen, zodat ze kunnen kiezen. Ze selecteren op een goede beheersing (goed genoeg) van het Engels, want dat is de voertaal. Daarnaast moet elke groep divers zijn, met leden uit verschillende achtergronden. Er wordt gelet op man/vrouw, laag/hoog opgeleid, woonachtig in dorpen of
Maaike Hoffer
‘ Er is meer begrip ontstaan, elke dag heb ik
iets nieuws geleerd, en na felle discussies ontmoetten we elkaar als mensen en niet als vijanden.’
Een Palestijnse deelnemer na afloop van een tiendaags dialoogseminar van come
