Weergave van De geschiedenis van een herenhuis te Beverwijk

De geschiedenis van een herenhuis te Beverwijk

Karianne Vozza-Vandenbroucke

Het huis o p Breestraat 101 te Beverwijk is een van de weini­

ge panden aan de hoofdstraat met een intacte woonhuisgevel (afb. 1). Het hoekhuis lijkt zich met haar strakke achttiende - e e u w s e uiterlijk afzijdig te houden van de w i n k e l d r u k t e en het straatlawaai. Deze ' h o u d i n g ' sluit aan bij de functie die het pand de afgelopen 80 j a a r heeft gehad: de pastorie van de in de achtertuin gelegen St. Agathakerk. In enkele decennia is

het strenge pastoorshuis veranderd in een levendig centrum, waar vooral parochianen aanbellen.

Breestraat 101 is een R i j k s m o n u m e n t g e w o r d e n wegens haar

"ingang met een door vazen bekroonde pilasteromlijsting. De voorgevel afgedekt door een met twee vazen bekroonde lijst o p c o n s o l e s " en een "houten dakkapel in Lodewijk XV-stijl"

. m a a r de b e s c h e r m i n g die dit statuut heeft gebracht, behelst

Afb. 1. Breestraat 101 met de St. Agathakerk op de achtergrond (foto K. Vandenbroucke)

P A G I N A ' S

68-77

ook een belangrijk interieur. Het interieur bevat verschillende a l l e d a a g s e d e t a i l s die z e l d e n o p d e z e wijze b e w a a r d zijn.

D a a r o m is het huis een b i j z o n d e r studieobject o m te leren o v e r b o u w e n en w o n e n door de g e g o e d e burgerij in een klei­

ne provinciestad in de achttiende eeuw.

Dit artikel is een synthese van de afstudeerscriptie The St. Aga- tha vicarage Beverwijk, a restoration and a renovation plan, die de auteur schreef tot het behalen van de postgraduaat M a s - ter of Conservation of Historie T o w n s and Buildings aan het R a y m o n d Lemaire International Centre for C o n s e r v a t i o n2. In het onderzoek is de bouwhistorie van het huis bestudeerd door vanuit een breed perspectief steeds verder in te zoemen.

Beverwijk

B e v e r w i j k is o n t s t a a n als o v e r s l a g p l a a t s tussen de s c h e e p ­ vaartroute via het IJ en de weg van H a a r l e m naar E g m o n d . R o n d 1276. toen Beverwijk de rechten verkreeg een interregi­

o n a l e w e e k m a r k t te h o u d e n , werd een n i e u w e en g r o t e r e marktstraat aangelegd evenwijdig aan de kust van het Wijker- meer: de B r e e s t r a a t .3

De kleine h a n d e l s n e d e r z e t t i n g bloeide in de v e e r t i e n d e en vijftiende eeuw. m a a r had het z w a a r te v o o r d u r e n in de 80 jarige oorlog, waarin ze keer op keer werd geplunderd en ver­

woest. N a de laatste v e r w o e s t i n g in 1576 stonden slechts 9 huizen, een halve kerk en de m u r e n van het g e m e e n t e h u i s en de lakenhal overeind. In de G o u d e n Eeuw van Holland was Beverwijk snel terug o p g e b o u w d . Het oorspronkelijk straten- p a t r o o n werd a a n g e h o u d e n , m a a r d o o r de snelle w e d e r o p ­ b o u w verkreeg het stadje meer orde en h a r m o n i e . Het werd een trekpleister voor rijke A m s t e r d a m s e k o o p l i e d e n , die er in de z o m e r op o n g e v e e r twee uur zeilen van de hoofdstad ver­

bleven in hun b u i t e n h u i z e n .4

G e d u r e n d e de zeventiende en de achttiende e e u w slibde het W i j k e r m e e r l a n g z a a m dicht. Toen het in het begin van d e negentiende e e u w o n b e v a a r b a a r was g e w o r d e n , d r o o g d e hier­

m e e ook de belangrijkste bronnen van inkomst van Beverwijk o p : de h a n d e l en de b u i t e n h u i z e n .5 De o p e n i n g van het N o o r d z e e k a n a a l in 1873 en de aanleg van de spoorlijn tussen H a a r l e m en Uitgeest in datzelfde jaar bracht nieuwe perspec­

t i e v e n . D o o r de o n t w i k k e l i n g van I J m u i d e n is B e v e r w i j k o p n i e u w een c e n t r u m van regionale betekenis g e w o r d e n , met een exponentiele b e v o l k i n g s g r o e i .6

Twee huizen in de zeventiende eeuw

De eerste b e t r o u w b a r e plattegrond van Beverwijk na de ver­

woesting van de stad door de Spanjaarden is getekend door Daniël van Breen in 1648 en 1649. Het is een zeer gedetail­

leerd plan waar alle huizen in vogelvlucht op s t a a n .7 Bij dit plan hoort een schetsboek waarin Daniël van Breen zijn voor­

bereidende schetsen en metingen heeft o p g e t e k e n d .8 Uit deze schetsen blijkt dat op de huidige kavel van Breestraat 101 in 1649 twee huizen stonden langs de Breestraat en een aan de Achtermeerstraat, elk met een verschillende e i g e n a a r .9 Beide huizen aan de Breestraat hebben een trapgevel aan de straat-

Afb. 2. Detail van blad 7 van schetsboek van Daniël van Breen met percelen die huidige Breestraat 101 beslaan (Van Venetien 1974, 23)

zijde en een achterbouw, dat bij het h o e k h u i s is uitgegroeid tot een achterhuis (afb. 2). Bij de kavel van het andere huis aan de Breestraat staat als n a a m van de eigenaar "Pieter van Dijck' en o p diens kavel stond een populier die, tot spijt van Daniël van Breen, in 1650 werd g e k a p t .1 0 Bij de kavel van het huis aan de Achtermeerstraat staat Pi. K., maar het is niet bekend waar dit naar v e r w i j s t .1 1

Van deze huizen is b e h a l v e d e z e schets niets b e k e n d , m a a r Daniël van Breen heeft in 1649 een ander huis van Beverwijk m e e r in detail g e t e k e n d , namelijk de Franse school aan de Meerstraat, g e b o u w d in 1609. H o e w e l dit een school is, is het g e b o u w duidelijk een c o m b i n a t i e van t w e e lange en smalle huizen met een v o o r k a m e r en een binnenhaard. O m d a t Bever­

wijk in de eerste jaren van de z e v e n t i e n d e e e u w zo snel en h a r m o n i e u s o p g e b o u w d is en o m d a t de huizen van Breestraat 101 dezelfde gevels lijken te hebben als deze school, kan m e n er van uit gaan dat de h u i z e n ook e e n dergelijk g r o n d p l a n hadden - wat overigens meer algemeen een typische platte­

grond w a s voor een w o o n h u i s aan het begin van de z e v e n ­ tiende eeuw. De v o o r k a m e r was h o o g en werd vaak gebruikt als werkplaats. Boven (een gedeelte van) de binnenhaard kon een o p k a m e r zijn, waardoor d e z e t w e e lagere leef vertrekken

70

m a k k e l i j k e r te v e r w a r m e n waren. E e n kelder d i e n d e v o o r opslag en in de uitbouw bevond zich de k e u k e n .

Als we naar het grondplan (afb. 3 A en B) kijken van het hui- dige pand Breestraat 101 vallen drie dingen op waardoor de z e v e n t i e n d e - e e u w s e o o r s p r o n g van het plan v e r m o e d kan w o r d e n : Ten eerste zijn er t w e e e v e n w i j d i g e gangen in het achterste g e d e e l t e van het huis. w a a r v a n er een o v e r b o d i g lijkt; ten tweede is de voordeur niet precies in het midden van de voorgevel; ten derde heeft het huis drie achteringangen - een aan elk uiteinde van een evenwijdige gang en een voor de keuken. Als het huidige pand in de achttiende e e u w g e b o u w d

Afb. 3. A. Begane grond. Naar Braaksma&Roos 1997: B. Verdieping.

Naar Braaksma&Roos 1997.

was op een lege kavel, zou een centrale voordeur leiden naar een enkele, centrale gang en zouden er - afgezien van de keu- kendeur - een centrale of t w e e symmetrisch geplaatste ach- t e r d e u r e n zijn. E n k e l kijkend naar het g r o n d p l a n kan al g e c o n c l u d e e r d w o r d e n dat er e n k e l e z e v e n t i e n d e - e e u w s e b o u w d e l e n g e ï n c o r p o r e e r d k u n n e n zijn in het a c h t t i e n d e - e e u w s e huis.

De b o u w s p o r e n in het huis laten echter m e e r zien. Het tegel- werk en de inrichting van de k e l d e r van Breestraat 101 in de huidige staat (afb. 4) komen bijvoorbeeld sterk overeen met dat van de kelder van het p o p p e n h u i s van Petronella Oortman

Afb. 4. De inrichting van de kelder met tegelvloer lijkt op de kelder van het poppenhuis van Petronella Oortman (foto K. Vandenbroucke)

Afb. 5. Kelder van het poppenhuis van Petronella Oortman. f afbeelding poppenhuis Fock 2001, fig. 121)

uit 1686-1690 (afb. 5). Dit hoeft geen onmiddellijke a a n w i j ­ zing te zijn dat de kelder ook werkelijk uit de z e v e n t i e n d e e e u w stamt, o m d a t er w e i n i g b e k e n d is o v e r de u i t v o e r i n g van e e n v o u d i g e kelders in latere tijden. B o v e n de kelder is een o p k a m e r ( k a m e r 4, zie afb. 3 A en B plus afb. 7), die a a n ­ sluit bij het niveau van de vijfde traptrede van de hoofdtrap.

In de kelder is de onderkant van een t w e e d e , kleinere trap te

Afb. 6. Trapje in Je kelder, schijnbaar van voorkamer naar opkamer, maar in beide kamers geen aansluiting (foto K. Vandenbroucke)

' o v e r h a n g e n d e k a s t '

Afb. 8. Binnenkant van 'overhangendekast'tussen opkamer en tuinkamer (foto 's K. Vandenbroucke)

zien (afb. 6 ) . die vanaf de v o o r k a m e r ( k a m e r 3) naar de opka­

m e r leidt, maar w a a r v a n noch in de voorkamer, noch in de o p k a m e r sporen van a a n s l u i t i n g of t o e g a n g zijn. Vanuit de o p k a m e r was misschien ook een verbinding naar de tuinka­

mer ( k a m e r 5): Tussen de o p k a m e r en de t u i n k a m e r is een ruimte waar nu een kluis in staat en die is afgetimmerd aan voor- en achterzijde. D o o r een c a m e r a tussen de w a n d en de kluis te plaatsen, k o n d e n enkele foto's g e n o m e n worden die een b e s c h i l d e r d b a l k e n p l a f o n d laten zien en e e n m o d e r n e b e t i m m e r i n g aan de zijde van d e tuin (afb. 8). O p een balk staan ook enkele e i g e n n a m e n en de jaartallen 1892, 1901 en 1924 geschreven. Het meest interessante van deze ruimte is echter haar positie: Als een soort o v e r h a n g e n d e kast was er via d e z e ruimte c o n t a c t mogelijk tussen de o p k a m e r en de tuinkamer. Wellicht waren er in het verleden luiken tussen de twee k a m e r s en w a s er o n d e r d e z e o v e r h a n g e n d e kast in de t u i n k a m e r een bedstee.

b e t o n n e n b a s i s

Afb. 7. Schematische doorsnede kamers 3 (voorkamer/. 4 /opkamer), 5 (tuinkamer) en kelder

Afb. 9. Hypothese mogelijke indeling van de twee zeventiende-eeuwse huizen (tek. auteur)

7 2 B U L L E T I N K N O B 2 0 0 7 - 2

D e inrichting van de kelder, de o p k a m e r - met trap naar de v o o r k a m e r en o v e r h a n g e n d naar de t u i n k a m e r -, en de m o g e - lijke bedstee in de t u i n k a m e r zijn b o u w s p o r e n die aantonen dat er i n d e r d a a d n o g z e v e n t i e n d e - e e u w s e b o u w e l e m e n t e n a a n w e z i g zijn in het a c h t t i e n d e - e e u w s e huis. G e b a s e e r d o p het iconografisch onderzoek en de b o u w s p o r e n is een schets g e m a a k t van een mogelijke indeling van de twee z e v e n t i e n - d e - e e u w s e h u i z e n die o p de plek h e b b e n g e s t a a n w a a r nu Breestraat 101 staat (afb. 9).

Gegoede achttiende-eeuwse burgerij

In het b e g i n van de a c h t t i e n d e e e u w w a s B e v e r w i j k een b l o e i e n d e r e g i o n a l e h a n d e l s s t a d met e i g e n n i j v e r h e i d . Z o b e g o n ene P i e t e r L a u r e n s z Stelt in die p e r i o d e een s u c c e s - volle a z i j n m a k e r i j aan het S l a n g e n w e g j e . Zijn zoon L o u r e n s J o a n n e s S t e l t , g e b o r e n in 1 7 3 61 3. heeft op e e n g e g e v e n m o m e n t v o l d o e n d e fortuin vergaard o m d e t w e e p e r c e l e n te k o p e n op de h o e k van de B r e e s t r a a t en de B l o k s t e e g en er zijn huis te b o u w e n . Het is z e k e r dat het a c h t t i e n d e - e e u w s e huis n a 1729 g e b o u w d is, w a n t o p de kaart in het Z e g e n p r a - lent K e n n e m e r l a n t uit dat j a a r staan nog t w e e s m a l l e huizen g e t e k e n d o p die p l e k .1 4 L o u r e n s stierf in 1784 e e n p a a r m a a n d e n v o o r zijn zoon Pieter Stelt 18 j a a r w e r d , die d a a r n a s a m e n met zijn m o e d e r d e a z i j n m a k e r i j v o o r t z e t t e . P i e t e r Stelt werd e e n van de rijkste i n w o n e r s van Beverijk en was van j o n g s af aan g e ï n t e r e s s e e r d in politiek. In 1811 werd hij a a n g e s t e l d als b u r g e m e e s t e r en had als een van zijn e e r s t e t a k e n N a p o l e o n w e l k o m te heten toen d e z e d o o r B e v e r w i j k reisde. Hij bleef b u r g e m e e s t e r tot zijn dood in 1 8 2 3 .1 3 Waar- schijnlijk w a s het Pieter Stelt die Breestraat 101 s p o e d i g na de b o u w geheel heeft ingericht en het de allure en aanzien gaf van de g e g o e d e a c h t t i e n d e - e e u w s e b u r g e r i j .

H e t huis geeft aan de b u i t e n g e v e l s een statige a c h t t i e n d e - e e u w s e indruk d o o r de met vazen b e k r o o n d e pilasteromlijs- ting van ingang en voorgevel en de Lodewijk XV-dakkapel.

Ook verschillende achttiende-eeuwse interieur-elementen zijn n o g overduidelijk a a n w e z i g . Het meest i n d r u k w e k k e n d zijn de hal (ruimte 1), de gang (ruimte 6 en 7) en de v o o r k a m e r aan de rechter zijde ( k a m e r 15). De hal en de g a n g h e b b e n g e d e c o r e e r d e s t u c w e r k plafonds met een patroon van b l o e - m e n en s t r i k k e n (afb. 10). H e t rechte lijstwerk heeft een a s y m m e t r i s c h beëindigend o r n a m e n t en rijk g e o r n a m e n t e e r d e k o p s t u k k e n . Boven alle deuren, die s y m m e t r i s c h aan w e e r s - zijde van de gang liggen, en op het w a n d v l a k t e g e n o v e r de trap zijn gestuukte b o v e n d e u r s t u k k e n met o r n a m e n t e n in de v o r m van b l o e m e n , fruit, strikken, schalen, m u z i e k i n s t r u m e n - ten, t u i n g e r e e d s c h a p en urnen.

D e z e s i m p e l e R o c o c o , die het n e o c l a s s i c i s m e v o o r a f g i n g . vindt men ook terug in het plafond van de v o o r k a m e r ( k a m e r 15, afb. 11), dat w e l i s w a a r z w a a r d e r lijstwerk heeft en rijker g e d e c o r e e r d e h o e k s t u k k e n met symbolen voor Recht, Handel.

G o d s d i e n s t en O o r l o g . In d e z e v o o r k a m e r wordt de aandacht echter getrokken door de beschilderde b e h a n g s e l s die in h o u - ten lijstwerk en lambrisering zijn gezet (afb. 12). Vijf grote

Afb. 10. Decoratief stucwerk in de hal (RDMZ 1957)

s c h i l d e r i n g e n tonen g e ï d e a l i s e e r d e N e d e r l a n d s e l a n d s c h a p - pen. O p s o m m i g e is in d e achtergrond een kerktoren zicht- baar, die lijkt op de kerktoren van de Grote Kerk te Bever- wijk. Tussen en naast d e vensters zijn zes smalle doeken aan- gebracht met guirlandes, bloemen en andere voorwerpen met een v e r s c h i l l e n d t h e m a p e r d o e k : P o ë z i e en S c h i l d e r k u n s t , M u z i e k . B o u w k u n s t , B e e l d h o u w k u n s t en W e t e n s c h a p of Industrie. S o m m i g e van de panelen van de lambrisering zijn niet van hout m a a r van doek. De reden h i e r v o o r is o n d u i d e - lijk, maar het is mogelijk dat deze ook g e d e c o r e e r d waren en later zijn o v e r g e s c h i l d e r d in dezelfde kleur als het t i m m e r - w e r k .1 6 De lambrisering en het overig t i m m e r w e r k is nu roze, m a a r onder afschilferende verf en l o s g e k o m e n latten is een m i n t g r o e n e verf te zien. Z o n d e r verder kleurhistorisch onder- zoek is het niet te zeggen w a n n e e r het t i m m e r w e r k is over- s c h i l d e r d . De k w a l i t e i t van de b e s c h i l d e r d e b e h a n g s e l s is hoog, m a a r de conditie van het doek zelf is slecht. Het doek is o p verschillende plaatsen gescheurd, o m d a t de o p s p a n n i n g niet meer goed is. D o o r het verlies aan spanning - of juist als oorzaak hiervan - komt het doek o p v e r s c h i l l e n d e plaatsen los in de h o e k e n . H e t s c h i l d e r w e r k zelf v e r t o o n t c r a q u e l é . verfverlies en het vernis is verkleurd.

B o v e n de vijf d e u r e n b e v i n d e n zich g r i s a i l l e s w a a r v a n de t w e e b o v e n d e kasten B a c c h u s en C e r e s afbeelden en de

Afb. 11. Decoratief stucwerk in rechter voorkamer, symbolen voor Godsdienst (foto K. Vandenbroucke)

a n d e r e drie putti, die verschillende objecten v a s t h o u d e n en d a a r m e e s y m b o o l staan v o o r Vrede. Handel en Voorspoed.

Twee van de grisailles zijn gesigneerd met J.L. Augustini met daarbij op de ene "pincit" en op de a n d e r e ' f e c i t ' . J a c o b u s Luberti Augustini ( 1 7 4 8 - 1 8 2 2 ) was een leerling in de studio van zijn vader. Jan A u g u s t i n i ( 1 7 2 5 - 1 7 7 3 ) . die o n d e r m e e r b e h a n g s e l s heeft v e r v a a r d i g d voor kasteel A s s e m b u r g nabij Beverwijk in 1767 en voor het landgoed O u d - A m e l i s w e e r d nabij Utrecht, die gedateerd zijn tussen 1770 en 1780. M o g e ­ lijk hebben vader en zoon s a m e n g e w e r k t voor de behangsels van Breestraat 1 0 1 .1 7

Naast deze in het o o g springende overblijfselen van de acht­

tiende e e u w . zijn er ook b o u w s p o r e n w a a r v o o r m e n langer moet kijken of. s o m s letterlijk, een kast voor moet o p e n e n . Dit laatste geldt voor de inbouwkasten in de muren tussen de m o o i e v o o r k a m e r en de gang (ruimtes 6 en 7). Uit de detail­

lering van het h a n g - en sluitwerk en de brede houten delen

blijkt dat deze kasten uit de achttiende eeuw s t a m m e n en d u s tegelijk g e m a a k t zijn met de k a m e r en de gang en zich nog steeds in de originele staat bevinden. De binnenkant van de i n b o u w k a s t e n o n d e r de s c h u i n t e van het dak in de k a m e r boven de keuken ( k a m e r 1-11) toont dezelfde detaillering en d e z e zijn dus waarschijnlijk uit dezelfde periode.

In de o p k a m e r h a l v e r w e g e de trap ( k a m e r 4) b e v i n d t zich een i n g e b o u w d e s e c r e t a i r e met o p s t a n d (afb. 13). De d e c o ­ ratie van d e z e b i j z o n d e r e kast is m i n i e m , m a a r dit versterkt j u i s t het beeld van functionaliteit van dit g e b r u i k s v o o r w e r p . De kast sluit q u a m a a t en u i t v o e r i n g aan bij de houten lam­

brisering en luiken van d e z e kamer. D e z e l f d e u i t v o e r i n g van luiken en l a m b r i s e r i n g is te vinden in de m o o i e v o o r k a m e r en bij de r a m e n van de g a n g e n o p de b e g a n e g r o n d ( r u i m t e 7) en op de e e r s t e v e r d i e p i n g ( r u i m t e 1-1). die d u s allemaal nog in de o r i g i n e l e staat van de a c h t t i e n d e eeuw zijn. Het is interessant dat d e z e b o u w s p o r e n terug te vinden zijn o p z e e r

7 4 B U L L E T I N K N O B 2 0 0 7 - 2

Afb. 12 Wand rechter voorkamer mei beschilderde behangsels, lambrisering en grisailles (foto's K. Vandenbroucke)

v e r s c h i l l e n d e p l e k k e n in het huis: vooral het feit dat de lui­

ken en de l a m b r i s e r i n g bij het raam o p de e e r s t e v e r d i e p i n g niet zijn v e r a n d e r d sinds de a c h t t i e n d e e e u w is v e r b a z i n g ­ w e k k e n d als m e n b e d e n k t h o e z e e r d e z e v e r d i e p i n g ver­

b o u w d is g e w e e s t in latere b o u w f a s e n .

H e t zijn in de e e r s t e plaats de v o l u m e t r i van het pand en de i n d e l i n g en de d e c o r a t i e van de g e v e l s die verwijzen naar de a c h t t i e n d e - e e u w s e a r c h i t e c t u u r . B e h a l v e de g r o t e d a k k a p e l aan de a c h t e r g e v e l zijn er geen sporen g e v o n d e n die er op w i j z e n dat het v o l u m e van het huis is a a n g e p a s t s i n d s de b o u w t i j d . D e ramen zelf zijn o p drie e x e m p l a r e n na allemaal al e e n s v e r v a n g e n , m a a r de p l a a t s i n g van de r a m e n en d e u ­ ren is niet v e r a n d e r d . De v o o r g e v e l met o m l i j s t e v o o r d e u r en kroonlijst o p de g e v e l , b e i d e b e k r o o n d met v a z e n , geeft een wat s t r e n g e indruk en neemt afstand van de straat. De b r e d e r e a c h t e r d e u r d a a r e n t e g e n is o v e r d a d i g g e d e c o r e e r d met R o c o c o d e t a i l s en heeft b i n n e n d e u r e n achter de glazen p a n e l e n . De vraag rijst w a a r o m juist de a c h t e r d e u r een rij­

k e r e , en d a a r d o o r belangrijkere indruk m a a k t dan de voor­

deur. M e n m o e t e c h t e r b e d e n k e n dat d e z e zijde n a a r de h a v e n g e k e e r d w a s , d u s w a a r de rijke A m s t e r d a m s e k o o p l i e ­ d e n en f a m i l i e s a a n k w a m e n , en o o k n a a r de a z i j n m a k e r i j van de familie Stelt - w a a r d o o r het huis de c o n n o t a t i e krijgt van een d i r e c t e u r s w o n i n g .

Magere jaren in de negentiende eeuw

Pieter Stelt stierf kinderloos in 1823 en het huis en de azijn­

makerij k w a m e n in het bezit van de Van Waterschoot van der Gracht familie. Hoewel er tijdens dit o n d e r z o e k geen d o c u ­ m e n t e n g e v o n d e n zijn die e e n d u i d i g a a n g e v e n op welke m a n ­ nier het huis van de ene familie naar de andere overging, zijn er wel aanwijzingen: ene J o a n n a Stelt van Lidt, azijnmaak- ster, t r o u w d e in 1818 met J o a n n i s Petrus A n d r e a s van Water­

s c h o o t van d e r G r a c h t . N a d a t J o a n n i s in 1820 stierf, her­

t r o u w d e J o a n n a in 1826 met zijn j o n g e r e b r o e r W i l h e l m u s J o a n n e s C o r n e l i u s van W a t e r s c h o o t van d e r G r a c h t , m a a r stierf j o n g en kinderloos in 1 8 3 7 .1 8 Het is waarschijnlijk dat J o a n n a Stelt van Lidt een nicht w a s van Pieter Stelt, de azijn­

makerij van h e m heeft geërfd en dat d e z e d o o r haar huwelijk in het bezit k w a m van de Van W a t e r s c h o o t van der Gracht familie. W i l h e l m u s ' z o o n J a c o b u s J o s e p h u s W i l h e l m u s - geboren in 1841, uit het t w e e d e huwelijk van W i l h e l m u s met Antonia Henrica S c h e r m e r in 1839 - erfde het huis in 1 8 7 91 9

en verkocht het in 1920 aan de St. A g a t h a p a r o c h i e .2"

In het huis b e v i n d e n zich w e i n i g resten van de Van Water­

schoot van der Gracht periode. De e c o n o m i e was algemeen ongunstig in Holland en in Beverwijk in het bijzonder door het dichtslibben van het Wijkermeer. D a a r d o o r werd er w e i -

Afb. 13. Secretaire in opkamer (foto K. Vandenbroucke)

nig g e b o u w d of verbouwd, maar paste m e n eerder de decora­

tie van het interieur aan aan de laatste m o d e of er w e r d e n n i e u w e m e u b e l s g e k o c h t .2 1 In de twintigste eeuw is de eerste v e r d i e p i n g v e r s c h i l l e n d e m a l e n v e r b o u w d , d u s sporen van e v e n t u e l e a a n p a s s i n g e n van de n e g e n t i e n d e e e u w aan de s l a a p v e r d i e p i n g - b i j v o o r b e e l d voor n i e u w e n o r m e n v o o r hygiëne - zijn verloren gegaan.

Slechts t w e e o n d e r d e l e n zijn mogelijk te herleiden tot de negentiende e e u w : ten eerste zijn de deuren die uitkomen op de g a n g van de b e g a n e grond gehout aan de gangzijde (ruim­

tes 6. 7 en 9). De houtimitatie is zeer g e d e t a i l l e e r d en van hoge kwaliteit en zou van het begin van de negentiende e e u w kunnen zijn. Ten t w e e d e kan uit de indeling en detaillering

van een aantal ramen afgeleid worden dat ze uit de negen­

tiende e e u w s t a m m e n , maar om hierover uitsluitsel te hebben is meer gedetailleerd bouwhistorisch onderzoek nodig.

De meest duidelijke nalatenschap van de Van Waterschoot van der Gracht familie is echter niet in het huis te vinden, m a a r daarbuiten. Op de kadastrale kaart van Beverwijk uit 1 8 3 22 2

heeft de tuin nog dezelfde o m v a n g als de samenvoeging van de twee smalle lange kavels aan de Breestraat van de zeventiende- e e u w s e kaart van Daniël van Breen. De tuin bij het huis dat in

1920 door de Van Watersschoot van der Gracht familie is ver­

kocht, beslaat echter een veel groter stuk grond.

Huidige St. Agatha pastorie

Die g r o t e tuin w a s de r e d e n dat de St. A g a t h a p a r o c h i e Breestraat 101 heeft gekocht in 1920. De St. Agathakerk aan de Peperstraat uit 1837 was te klein geworden d o o r de e x p l o ­ sieve b e v o l k i n g s g r o e i ten g e v o l g e van de o n t w i k k e l i n g van het IJmond gebied. De parochie was op zoek naar een groot stuk grond voor een nieuwe kerk. In 1924 werd de huidige St.

A g a t h a k e r k g e b o u w d naar het o n t w e r p van J o s e p h u s en Pier- re C u y p e r s in de achtertuin van Breestraat 101. In datzelfde j a a r werd het w o o n h u i s v e r b o u w d tot pastorie. In het archief van de pastorie zijn t e k e n i n g e n t e r u g g e v o n d e n van de ver­

b o u w i n g , die ondertekend zijn met " D e Architecten. A m s t e r ­ d a m O k t o b e r 1923". H e t interessante van d e z e tekeningen is dat grafisch en met tekst is aangegeven wat de voorgestelde veranderingen waren: de plannen leveren dus ook informatie over de staat van het huis bij a a n k o o p .

De belangrijkste verandering aan het huis in 1924 w a s de toe­

voeging van een grote dakkapel in het midden van de achter­

gevel. H i e r d o o r werden de k a m e r s aan de rechterzijde van de g a n g achteraan o p de eerste verdieping groter en bruikbaarder ( k a m e r s 1-9 en 1-10). In d e z e zone is de v e r d e l i n g van de kamers uit 1924 n o g steeds dezelfde.

O p de begane grond is in 1924 structureel nauwelijks iets ver­

anderd. Het is i n t e r e s s a n t e r om na te g a a n hoe de b e g a n e grond er toen uitzag in vergelijking met de huidige situatie.

T u s s e n de twee voorste k a m e r s aan de linker zijde van de gang (kamers 2 en 3) was bijvoorbeeld een t i m m e r w e r k w a n d met schuifdeuren, w a a r nu een v e r d e e l w a n d staat. In de tuin­

k a m e r aan de linkerzijde (kamer 5) waren grote vaste kasten o n d e r de o v e r h a n g e n d e kast. die eerder besproken is. De tuin­

k a m e r in het midden van het huis ( k a m e r 8) had schuifdeuren naar een zeshoekige veranda en er w a s een open haard. Waar v a n d a a g de dag het toilet is ( r u i m t e 14). w a s in 1924 een voorhal v o o r het toilet, dat zich toen b e v o n d in de k l e i n e ruimte die nu een kast is bij de bijkeuken (ruimte 13). Dit verklaart w a a r o m in d e z e t w e e r u i m t e s dezelfde m a r m e r e n t e g e l s o p de v l o e r l i g g e n , wat v o o r een k e u k e n k a s t niet logisch is. O p de wanden van het huidige toilet, het voormali­

ge toilet en de bijkeuken (ruimte 12) zijn witjes van 13 x J3 c m . D e z e tegels dateren, evenals de m a r m e r e n vloeren, waar­

schijnlijk uit de achttiende eeuw.

Naast deze uitgebreide plannen zijn ook twee kleinere r e n o ­ vatieprojecten teruggevonden in het archief van de St. Agatha

76 B U L L E T I N K N O B 2 0 0 7 - 2

pastorie: een uitbreiding van de grote dakkapel in 1939 en de v e r b o u w i n g van de veranda in 1956. Bij het plan van 1939, g e t e k e n d d o o r de architect G.J.W. L a n g e n d i j k . zijn ook een directiebegroting en verschillende inschrijfbegrotingen terug­

g e v o n d e n . Het plan voorziet in een uitbreiding van de dakka­

pel naar b e i d e zijden, m a a r uit de d i r e c t i e b e g r o t i n g en de inschrijfbegrotingen is te begrijpen dat enkel de linker zijde van de g a n g het e c h t e project w a s ( k a m e r 1-5). D e m e e s t rechter z o l d e r k a m e r ( k a m e r 1-11) zou middels een apart con­

tract o p g e d r a g e n w o r d e n , m a a r dit is nooit gebeurd.

O p het plan voor de v e r b o u w i n g van de veranda ( k a m e r 8) uit 1956 zijn de oude en de nieuwe situatie naast elkaar g e t e k e n d en e n k e l e principedetails voor de n i e u w e structuur. In d e z e v e r b o u w i n g werd de m u u r tussen de k a m e r en de v e r a n d a d o o r g e b r o k e n en de v e r a n d a zelf vervangen d o o r een recht­

hoekig v o l u m e om zo een grotere k a m e r te verkrijgen; vol­

g e n s het opschrift op het plan om een w e r k k a m e r te m a k e n v o o r de deken. In 1991 werd in d e z e w e r k k a m e r een kapel ingericht toen de g e m e e n s c h a p te klein werd o m de kerk elke dag van de w e e k g e o p e n d te h o u d e n . O n g e v e e r tegelijk met de inrichting van de kapel werd in de kamers aan de voorzijde van de eerste verdieping ( k a m e r s 1-1 tot en met 1-4,1-13 en I- 14) een onafhankelijk appartement ingericht voor de pastoor, terwijl de rest van de pastorie (semi-) o p e n b a a r werd v o o r activiteiten van de g e m e e n s c h a p .

Conclusie

Breestraat 101 te Beverwijk w a s in oorsprong een d o o r s n e e herenhuis van een kleine regionale hoofdstad dat waarschijn­

lijk in de t w e e d e helft van de achttiende e e u w haar huidige vorm heeft gekregen. Het interessante is de staat waarin het huis aan ons is overgeleverd. Natuurlijk zijn de decoraties in de g a n g en de m o o i e v o o r k a m e r w a a r d e v o l , m a a r het zijn j u i s t de g e w o n e , a l l e d a a g s e d e t a i l s die zelden in o r i g i n e l e staat worden aangetroffen, zoals de i n b o u w k a s t e n . de vaste secretaire in de o p k a m e r en de manier w a a r o p de overblijfse­

len van de t w e e z e v e n t i e n d e - e e u w s e h u i z e n g e c o m b i n e e r d zijn tot een a c h t t i e n d e - e e u w s huis.

Bijlage

Inventaris van deurklinken

Een van de onderdelen van het bouwhistorisch o n d e r z o e k was het inventariseren van b e p a a l d e b o u w k u n d i g e e l e m e n t e n en details. Z o zijn bijvoorbeeld alle deurklinken gefotografeerd, g e g r o e p e e r d per type en is o p de plattegronden a a n g e g e v e n welke types deurklinken o p welke deuren v o o r k o m e n . H o e ­ wel een d e u r k l i n k een e l e m e n t is dat makkelijk v e r v a n g e n kan w o r d e n , blijkt d e z e inventarisering toch een instrument te zijn voor het groeperen van ingrepen.

O p de plattegronden is te zien dat de deurklinken van de keu­

ken op de begane grond alle drie tegelijk vervangen zijn. waar-

l a 1b

1a 2a

schijnlijk bij een uitgebreide opknapbeurt van de keuken. Ook bijna alle deurklinken van het zelfstandige appartement op de eerste verdieping zijn van hetzelfde type, dus vervangen op het moment dat deze kamers verbouwd werden tot appartement.

Het is i n t e r e s s a n t dat de v o o r k a m e r s op de b e g a n e g r o n d ( k a m e r s 2, 3 en 15) nog alle originele deurklinken h e b b e n , h o e w e l de v o o r k a m e r s aan de linker zijde ( k a m e r s 2 en 3) voor de rest geen originele details meer bezitten. De d e u r k l i n ­ ken van type 2 waren niet onmiddellijk te dateren, maar blij­

ken g e c o n c e n t r e e r d in de k a m e r s op de verdieping die in 1924 v e r b o u w d zijn. Het ligt d u s voor de h a n d aan te n e m e n dat ook de kamers op de b e g a n e grond die dit type deurklinken hebben in 1924 opgeknapt zijn. De kastdeur en het dichtzet- ten van de o v e r h a n g e n d e kast in de o p k a m e r ( k a m e r 4) zou­

den bijvoorbeeld t o e v o e g i n g e n kunnen zijn uit 1924.

Begane grond Verdieping

-» = positie foto

Noten

Redengevende omschrijving. Object-gegevens objecten databank Rijksdienst voor de M o n u m e n t e n z o r g . R i j k s m o n u m e n t n u m m e r 9445. 10 mei 2005.

Academiejaar 2004-2005 met als promotoren Barbara van der Wee en Eloy Koldeweij.

Paragraaf gebaseerd op: G.P. Alders e.a., Het ontstaan van Bever­

wijk als stedelijke nederzetting. Hilversum 1998. 15, 36.

Paragraaf gebaseerd op: H.J.J. Scholtens. Uit het verleden van Mid­

den-Kennemerland, Den Haag 1947. 37-38. 54-62. 122-125. 156- 165. 206. 243-255: en: J. van Venetien en R.M.T. Verwer. De Stede Beverwijck. affghetekent door Daniël van Breen 1648-1649. Bever­

wijk 1974. 6-7 (Kennemer Oudheidkamer».

Scholtens 1947. 47 en 257.

Paragraaf gebaseerd op: J. van Venetien. Hart van Kennenierland.

Album van leven en werken in Midden-Kennemerland door de eeu­

wen heen. gepubliceerd ter ere van het 50 jarig jubileum van de Koninklijke Nederlandse Hoogovens en Staalfabriek NV te Ymui- den 1918-1968. Ymuiden 1968. 50-62: en: van Venetien en Verwer

1974. 13: en: Scholtens 1947. 29-30 en 59: en: •Stadsontwikkeling van Beverwijk' in: Ledenbulletin Historisch Genootschap Midden- Kennemerland 22(1998). 3-7.

Het enige exemplaar van deze kaart maakt deel uit van de Bodel Nijenhuis collectie in de Universiteitsbilbiotheek te Leiden.

Het schetsboek bevindt zich in het familie archief Heshuysen dat bewaard wordt in het Gemeente Archief van Amsterdam.

De 'Achtermeerstraat' heet tegenwoordig 'Slangenwegje'.

Van Venetien en Verwer 1974. 22: Deze poppelireboom is int voor- jaer Ao 1650 afgehouwen, na dat hij over hondert jaar gestaen heft.

De stam van de boom was in de ronde 11 voeten dick 4 V2 v. <f>

Paragraaf gebaseerd op: Van Venetien en Verwer 1974. 5. 22.

C.W. Fock. ' 1 6 0 0 - 1 6 5 0 ' in: C.W. Fock (red.). Het Nederlandse Inte­

rieur in beeld 1600-1900. Zwolle 2 0 0 1 . 21-35.

Doop en trouw Beverwijk 1680-1776: home.wanadoo.nl/klpjble-

;ndaal/Doop%20en%2()TroLiw%20Beverwiik%20l 680-1776.htm.

Llill 13-11-2005.

H. De Leth. Zegenpralent Kennemerlant. Amsterdam 1729. Andries en Hendrik de Leth. prent 20

J. van der Linden, "Pieter Stelt een vergeten burgervader'. Leden- bulletin Historisch Genootschap Midden-Kennemerland 20(1995).

12-21.

R. Crevecoeur, brief aan dhr A n n e Paupit. ref.nr. 9 7 / 8 7 9 8 / R C - VF/07.2.1. Centraal Laboratorium voor Onderzoek van Voorwerpen van Kunst en Wetenschap (momenteel onderdeel van het ICN). Alk­

maar. 6 februari 1997; en: Stichting voor Kerkelijk Kunstbezit Nederland. Registratie van de St. Agatha pastorie Beverwijk, bis­

dom Haarlem. 6 november 1974. met bijlagen van september 1986 en april 1999.

P.A. Scheen. Lexicon Nederlandse beeldende kunstenaars 1750- 1880. Den Haag 1981. 190-192: en Beeldbank RKD: www.rkd.nl.

9-5-2005.

Noordhollandse huwelijken: genea.pedete.net/bever/193.htm. 13- 11-2005.

Van Waterschoot van der Gracht stamboom: www.iaehv.nl/users/

harryw/faml.htm. 3-12-1998.

E.R.T. Jongerden en J.Th. Leeuw. De Agathakerk een levend monu­

ment, uitgegeven bij het 75 jaar bestaan van de Wijkparochie H.

Agatha, Beverwijk 1999. 27.

T.M. Eliëns. ' 1 8 0 0 - 1 8 5 0 ' in: C.W. Fock (red.). Het Nederlandse Interieur in beeld 1600-1900. Zwolle 2 0 0 1 . 343-348. 364.

Alders 1998. 33.