Vakdidactiek en actieonderzoek

(1)

Vakdidactiek en actieonderzoek

p . j . n . H o o p

P . O . I . , a f d e l i n g B i o l o g i e , R . U . - U t r e c h t

Samenvatting

In dit a r t i k e l wordt een visie op vakdidactisch onderzoek gepresenteerd die nauw aansluit b i j wat door Wardekker (1981) als 'ontwikkelende onderwijskunde' is beschreven. Eerst vindt een korte verheldering plaats van het begrip 'vakdidactiek', alsmede Van haar relatie tot de lerarenopleiding enerzijds en tot de algemene didac- tiek en de onderwijskunde anderzijds. Daarna wordt ingegaan op de vraag wie dat vakdidactisch onderzoek moet uitvoeren en wordt daarvoor als ideaal gesteld: een projectteam bestaande uit leerlingen, onderwijsgevenden, vakdidactici en onderwijs- kundig onderzoekers. Deze opzet vloeit voort uit de daarna geëxpliciteerde weten- schapsopvatting, waarin onderzoek en innovatie onlosmakelijk verbonden zijn. Vanuit deze opvatting wordt kritiek geleverd op het empirisch-analytische wetenschapsbeeld en worden ook enige kanttekeningen geplaatst b i j z.g. 'naturalistisch' onderzoek.

Als methode voor vakdidactisch onderzoek wordt actieonderzoek voorgesteld, waarvan de uitgangspunten als concretiseringen van de beschreven wetenschapsopvatting kunnen worden beschouwd. Deze uitgangspunten worden tenslotte kort beschreven.

1. I n l e i d i n g

S l e c h t s w e i n i g onderwijsgevenden z u l l e n n i e t op e n i g e r l e i w i j z e i n hun beroeps- p r a k t i j k te maken hebben gekregen met onderwijsonderzoek. De manier waarop d i t g e - beurt kan v a r i ë r e n van p a s s i e f : ' t e r b e s c h i k k i n g s t e l l e n ' van (een groep) l e e r l i n g e n aan externe onderzoekers, i n v u l l e n van e n q u ê t e s , z i c h l a t e n observeren i n o n d e r w i j s - l e e r s i t u a t i e s , t o t a c t i e f : s y s t e m a t i s c h e v a l u e r e n van nieuw i n t e voeren methodes en m a t e r i a l e n , het (mede) opzetten en u i t v o e r e n van onderwijsexperimenten.

Vaak i s voor de onderwijsgevende de nasmaak van deze o n d e r z o e k s p a r t i c i p a t i e

(2)

Hoon 49 b i t t e r . Indien h i j (of z i j ) a l de c o n c l u s i e s van het onderzoek onder ogen k r i j g t i n een l e e s b a r e r a p p o r t a g e , dan nog b l i j f t d i k w i j l s de v r a a g : wat moet ik e r mee. Tot p r a c t i s c h e handreikingen o f a a n b e v e l i n g e n , t o e g e s p i t s t op s p e c i f i e k e o n d e r w i j s s i t u a - t i e s , komt het v r i j w e l n o o i t . D i t h e e f t a l l e s t e maken, met de o . i . o n t e r e c h t e s c h e i - ding d i e v a n u i t de vigerende wetenschapsopvatting gelegd wordt tussen onderwijswetenschap en o n d e r w i j s p r a k t i j k .

In het hiernavolgende z a l een v i s i e op onderwijsonderzoek, beschreven worden waarin d i t onderscheid n i e t meer e s s e n t i e e l i s , en waarmee, een onderzoeksmethode en - o p z e t samenhangt d i e g a r a n t i e s b i e d t voor o p t i m a l e inbreng van en optimaal n u t t i g e f f e c t voor de onderwijsgevende i n z i j n ( c . q . haar) s p e c i f i e k e s i t u a t i e . We gaan d a a r b i j u i t van i n t e n s i e f en k l e i n s c h a l i g onderzoek, w a a r b i j a b s t r a c t i e en r e d u c t i e t o t een minimum beperkt b l i j v e n .

Onderwijsonderzoek kan n i e t l o s gezien worden van o n d e r w i j s i n h o u d . De l e e r s t o f ( i n de ruimste z i n van het woord) i s een b e l a n g r i j k e s i t u a t i e b e p a l e n d e f a c t o r , d i e e c h t e r ten behoeve van algemeen-onderwijskundige theorievorming maar a l te vaak a l s een minder r e l e v a n t e r a n d v a r i a b e l e t e r z i j d e i s geschoven. Onderwijsonderzoek v i n d t dus a l t i j d p l a a t s i n r e l a t i e t o t een bepaald schoolvak en d i e n t z i c h daarom te v e r - staan wet dat deel van de onderwijswetenschap dat het s p e c i f i e k e schoolvak t o t o b j e c t h e e f t : de v a k d i d a c t i e k . In de volgende paragraaf gaan we e e r s t d i e p e r i n op v a k d i d a c t i e k en v a k d i d a c t i s c h onderzoek.

2. V a k d i d a c t i s c h onderzoek

De t i t e l van deze p a r a g r a a f bevat twee componenten d i e e l k een nadere o m s c h r i j - v i n g behoeven a l v o r e n s we t o t een s p e c i f i e k e b e p a l i n g kunnen komen van wat v a k d i d a c - t i s c h onderzoek i s en wat de opzet en de methoden ervan z i j n , c . q . zouden moeten z i j n . ' V a k d i d a c t i s c h ' s t a a t i n deze s a m e n s t e l l i n g voor: 'van' of ' i n ' de v a k d i d a c t i e k . Wat i s v a k d i d a c t i e k e i g e n l i j k ? Er lopen i n Nederland a l l e e n a l aan u n i v e r s i t a i r e i n s t e l - l i n g e n e n k e l e honderden personen rond d i e z i c h ' v a k d i d a c t i c u s ' noemen. Verreweg de meeste van hen z i j n werkzaam a l s l e r a r e n o p l e i d e r , welk f e i t een o n t e r e c h t e d i r e c t e k o p p e l i n g tussen v a k d i d a c t i e k en l e r a r e n o p l e i d i n g doet v e r o n d e r s t e l l e n ( F o n t a i n e , 1983).

Een k o r t e en algemene d e f i n i t i e g e e f t Roest (1980): v a k d i d a c t i e k wordt gezien a l s 'de wetenschap d i e een schoolvak t o t o b j e c t h e e f t ' en haar taak i s 'wetenschap- p e l i j k verantwoorde s t u d i e van de naar een bepaald schoolvak toe v e r b i j z o n d e r d e o n d e r w i j s p r a k t i j k ' . Hooymayers en L i j n s e (1981) noemen a l s voornaamste doel van.de

(3)

V a k d i d a c t i e k en a c t i e o n d e r z o e k v a k d i d a c t i e k het 'vakonderwijs ( t e ) o p t i m a l i s e r e n ' door ' f u n d e r i n g en v e r n i e u w i n g ' . De aangehaalde auteurs geven u i t e r a a r d v e r d e r c o n c r e t i s e r i n g e n van deze wel z e e r a l g e - mene d e f i n i t i e s . Het gaat e r ons h i e r i n de e e r s t e p l a a t s om, dat v a k d i d a c t i e k u i t - d r u k k e l i j k a l s wetenschap wordt opgevat, wat t o t u i t d r u k k i n g komt i n de nadere om- s c h r i j v i n g van haar t a k e n , z o a l s Roest ( o . c . ) d i e g e e f t :

' 1 . B e s c h r i j v i n g van de vakwetenschap(pen) naar onderwerpen, b e g i n s e l s , begrippen en methoden met het oog op hun omzetting naar het s c h o o l v a k ,

2. B e s t u d e r i n g van de h i s t o r i s c h e o n t w i k k e l i n g van de vakwetenschap(pen) en haar v e r s c h i j n i n g s v o r m e n i n een schoolvak.

3. Onderwijskundige en v a k w e t e n s c h a p p e l i j k e b e s c h r i j v i n g van de noodzaak van het schoolvak met s p e c i a l e aandacht voor de h i s t o r i s c h e o n t w i k k e l i n g en de s o c i a a l - c u l t u r e l e s i t u a t i e tegen de achtergrond van de b e t e k e n i s en de waarde van het vak voor de lerende (jonge) mens van nu en van de ( n a b i j e ) toekomst.

4. T h e o r e t i s c h e b e z i n n i n g op het schoolvak met het oog op de l e e r b a a r h e i d en de leerwaarde van de inhouden, alsmede op de b i j d r a g e n welke deze kunnen l e v e r e n aan de algemene d o e l s t e l l i n g e n van het o n d e r w i j s .

5. Onderzoek naar en b e s c h r i j v i n g van de o n t w i k k e l i n g s - en l e e r p s y c h o l o g i s c h e v o o r - waarden en v e r o n d e r s t e l l i n g e n van het s p e c i f i e k e o n d e r w i j s l e e r p r o c e s .

6. O n t w i k k e l i n g , b e s c h r i j v i n g en t o e t s i n g van de v a k s p e c i f i e k e o n d e r w i j s l e e r t h e o r i e en van de v a k s p e c i f i e k e d i d a c t i s c h e werkvormen.

7. O n t w i k k e l i n g van l e e r p l a n n e n met i n b e g r i p van s e l e c t i e - en t o e t s i n g s c r i t e r i a . 8. Onderzoek van de o n d e r w i j s p r a k t i j k .

9. O n t w i k k e l i n g en t o e t s i n g van l e e r m i d d e l e n , z o a l s leerboeken en a u d i o v i s u e l e h u l p m i d d e l e n . '

We bedienen ons h i e r van d i t v r i j u i t v o e r i g e c i t a a t omdat h e t , naast een compleet- ogende t a a k s t e l l i n g , a c t i v i t e i t e n opsomt d i e we a l s o n d e r z o e k s a c t i v i t e i t e n herkennen ( a l s zodanig v e r s t a a n we: b e s c h r i j v e n , t o e t s e n , b e z i n n e n , bestuderen en z e l f s o n t - w i k k e l e n ; op d i t punt komen we l a t e r t e r u g ) . De band met ' l e r a r e n o p l e i d i n g ' wordt h i e r n i e t gelegd. Dat deze band ook n i e t zonder meer gelegd kan worden, verwoorden

Hooymayers en L i j n s e ( o . c . ) t r e f f e n d , sprekend v a n u i t hun eigen vakwetenschap: 'Het o p l e i d e n van n a t u u r k u n d e - l e r a r e n ( . . . ) i s e c h t e r nog i e t s heel anders dan o n d e r w i j s i n de n a t u u r k u n d e - d i d a c t i e k . Het e e r s t e beginnen we te l e r e n , aan het tweede z i j n we nog n i e t t o e ' . Voor de o v e r d r a c h t van deze w e t e n s c h a p - i n - o n t w i k k e l i n g ontbreken nog de gesystematiseerde kennis en e r v a r i n g .

De p r a k t i j k van het onderwijs s p e e l t dus enkel een r o l a l s o b j e c t van de vak- d i d a c t i e k t e r o p t i m a l i s e r i n g . In d i e z i n , en daar b e s t a a t w e i n i g m e n i n g s v e r s c h i l

(4)

Hoop 51

o v e r , i s v a k d i d a c t i e k een t o e p a s s i n g s g e r i c h t e wetenschap (ook op deze term komen we l a t e r nog t e r u g ) . Z i j h a a l t haar gegevens u i t en brengt haar r e s u l t a t e n t e r u g naar de o n d e r w i j s p r a k t i j k . Haar onderzoeksmateriaal wordt gevormd door het d i d a c t i s c h handelen (de ' d i d a s c a l i e ' , Langeveld, 1959), d . w . z . het v o o r b e r e i d e n , u i t v o e r e n en e v a l u e - ren van o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n , maar ook door de ' d i d a x i s ' ( L a n g e v e l d , o . c ) , d . w . z . v o o r w e t e n s c h a p p e l i j k e , n i e t gesystematiseerde beschouwingen, i m p l i c i e t e t h e o r i e ë n van i n d i v i d u e l e l e r a r e n . Deze l a a t s t e term l a a t z i c h v e r g e l i j k e n met wat De C o r t e (1981) ' d i d a c t i e k ' noemt, opgevat a l s een l e e r , een geheel van o p v a t t i n g e n over en v u i s t r e g e l s voor het p r a c t i s c h handelen. Hiertegenover p l a a t s t De C o r t e de ' d i d a x o l o - g i e ' : ' B i j d i d a x o l o g i e gaat het erom op methodologisch verantwoorde w i j z e te komen t o t e?n c o n s i s t e n t systeem van e m p i r i s c h v e r i f i e e r b a r e , c . q . f a l s i f i e e r b a r e u i t s p r a - ken aangaande het d i d a c t i s c h handelen'. V a k d i d a c t i e k a l s wetenschap s t r e e f t ernaar een v a k - d i d a x o l o g i e t e worden, t o t d i e t i j d g e e f t de ingeburgerde term op een meer adequate w i j z e het niveau van t h e o r i e v o r m i n g aan.

Een probleempunt dat e n i g s z i n s verwant i s aan de bovengenoemde r e l a t i e tussen o n d e r w i j s p r a k t i j k en v a k d i d a c t i e k i s dat wat samenhangt met de r e l a t i e tussen vak- en algemene d i d a c t i e k . Het bovenbeschrevene met b e t r e k k i n g t o t het niveau van theorievorming g e l d t immers voor b e i d e . Wat i s dan p r e c i e s het v e r s c h i l ? E e r s t nog een b e g r i p s v e r h e l d e r i n g : (algemene) d i d a c t i e k wordt nogal eens, en zeker onder de noemer van de onderhavige p r o b l e e m s t e l l i n g , a l s synoniem voor onderwijskunde ge- b r u i k t . Volgens De Corte ( o . c . ) i s de d i d a x o l o g i e (dus: de d i d a c t i e k - a l s - w e t e n s c h a p ) een onderdeel van de onderwijskunde dat z i c h a l l e r e e r s t bezighoudt met de m i c r o - s t r u c t u u r : de o r g a n i s a t i e van o n d e r w i j s l e e r p r o c e s s e n , en met de m e s o s t r u c t u u r : de i n t e r n e o r g a n i s a t i e van een school of scholengemeenschap s l e c h t s a l s voorwaarden- scheppend kader. De m a c r o s t r u c t u u r : de o r g a n i s a t i e van het schoolwezen i n v e r s c h i l - lende o n d e r w i j s n i v e a u ' s en s c h o o l t y p e s , rekent z i j n i e t t o t haar w e r k t e r r e i n . Het l i j k t dan ook z u i v e r d e r om de s p e c i f i e k e v e r s c h i l l e n tussen v a k d i d a c t i e k en ( a l g e - mene) d i d a c t i e k t e bepalen en de onderwijskunde s l e c h t s i n dè v e r g e l i j k i n g te betrekken voorzover z i j z i c h t o t de twee eerstgenoemde s t r u c t u r e n b e p e r k t .

V a k d i d a c t i e k wordt vaak gezien a l s toegepaste onderwijskunde ( i n de bovengenoemde beperkte m i c r o s t r u c t u u r - b e t e k e n i s ) , dus: a l s p r a c t i s c h e t o e p a s s i n g van a l g e m e e n - d i d a c t i s c h e p r i n c i p e s en t h e o r i e ë n . Dat mag ten d e l e waar z i j n , maar i n onze o p t i e k gaat e r dan toch steeds i e t s aan v o o r a f . We p l a a t s e n h i e r de s t e l l i n g dat a l g e m e e n - d i d a c t i s c h e t h e o r i e ë n o n v e r m i j d e l i j k t o t stand komen v a n u i t de e m p i r i e van de vakwetenschap. Deze s t e l l i n g , d i e we nog u i t zouden w i l l e n b r e i d e n t o t de r e l a t i e : onderwijswetenschap - o n d e r w i j s p r a k t i j k neemt een k e r n p o s i t i e i n i n de r e s t

(5)

van ons betoog en h e e f t consequenties voor de opzet en methoden van o n d e r w i j s o n d e r z o e k , d i e we i n paragraaf 4 nader z u l l e n o m s c h r i j v e n . In deze v i s i e i s algemene d i d a c t i e k dus steeds g e g e n e r a l i s e e r d e v a k d i d a c t i e k , en z i j n ook de d i s c i p l i n e s waar de o n d e r w i j s - kunde z i c h a l s i n t e r d i s c i p l i n e van b e d i e n t fundamenteel gebaseerd op e m p i r i s c h e gegevens u i t ( o n d e r w i j s ) l e e r s i t u a t i e s . Deze bevatten een v a k s p e c i f i e k e inhoud, d i e d e e l s r e c h t s t r e e k s u i t de o n d e r w i j s p r a k t i j k gehaald wordt, d e e l s i n gereduceerde vorm i n g e c o n t r o l e e r d e l a b o r a t o r i u m s i t u a t i e s g e b r u i k t w o r d t , maar ook i n deze l a a t s t e s i t u a t i e b l i j f t de pendant i n de ' v o l l e ' o n d e r w i j s p r a k t i j k herkenbaar. Een v o o r b e e l d : de l e e r - p s y c h o l o g i e r i c h t z i c h op algemene kenmerken van onderwijzen en l e r e n , maar z e l f s deze n i e t - v a k s p e c i f i e k e t h e o r i e v o r m i n g d i e z i j beoogt, w o r t e l t i n v a k s p e c i f i e k e ( o n d e r w i j s ) l e e r s i t u a t i e s . Een wat extreem v o o r b e e l d : de s i t u a t i e waarin Ebbinghaus (1885) zoge- naamd z i n l o z e l e t t e r g r e p e n l i e t memoreren, d i e n t i n e s s e n t i e g e z i e n t e worden a l s een zeer gereduceerde ' t a a l o n d e r w i j s ' - l e e r s i t u a t i e . A l s zodanig zouden ook de r e s u l - t a t e n van een d e r g e l i j k onderzoek v a k s p e c i f i e k g e i n t e r p r e t e e r d moeten worden en zou de g e n e r a l i s a t i e e e r s t p l a a t s dienen te vinden na v e r g e l i j k i n g van meerdere onder- zoeken op w e z e n l i j k v e r s c h i l l e n d e vakinhouden. Dat h e t , zeker i n het e m p i r i s c h - a n a l y t i s c h v e r l e d e n , n i e t a l t i j d zo gegaan i s , leverde de onderwijskunde de veel b e k r i t i s e e r d e r o l op van c o n s t r u c t e u r van 'lege d o z e n ' , waarin de o n d e r w i j s p r a k t i j k i n g e p a s t moet worden.

Resumerend kunnen we v a k d i d a c t i e k dus o p v a t t e n a l s : de wetenschap d i e op m i c r o - s t r u c t u r e e l niveau de o p t i m a l i s e r i n g van een schoolvak ten doel h e e f t middels het door onderzoek genereren van een c o n s i s t e n t systeem van v e r i f i e e r b a r e / f a l s i f i e e r b a r e u i t s p r a k e n aangaande het d i d a c t i s c h handelen, w a a r b i j d i t onderzoek g e ë n t d i e n t t e z i j n op de e m p i r i e van de o n d e r w i j s p r a k t i j k .

De s t e l l i n g dat de onderwijswetenschap haar v a k s p e c i f i e k e r e l a t i e met de onder- w i j s p r a k t i j k steeds d i e n t te e x p l i c i t e r e n , komt v o o r t u i t een wetenschapsopvatting d i e i n p a r a g r a a f 4 k o r t beschreven wordt en d i e tevens a a n l e i d i n g g e e f t t o t een bepaalde o p v a t t i n g over onderzoek ( p a r a g r a a f 5 ) . A l s o p s t a p j e gaan we e e r s t nog i n op h e t , naar z a l b l i j k e n : vermeende, dilemma van de v a k d i d a c t i s c h e versus de o n d e r w i j s - kundige onderzoeker.

3. Onderzoek: v a k w e t e n s c h a p p e l i j k , v a k d i d a c t i s c h of onderwijskundig ?

Het doel van de v a k d i d a c t i e k werd eerder geformuleerd a l s ' o p t i m a l i s e r i n g van het onderwijs i n een bepaald s c h o o l v a k ' . Dan r i j s t a l snel de v r a a g , d i e ook e x p l i c i e t door Hooymayers en L i j n s e ( o . c . ) g e s t e l d wordt, wie nu e i g e n l i j k de d a a r u i t v o o r t -

(6)

Hoop 53 v l o e i e n d e en i n paragraaf 1 vermelde onderzoekstaken het best aan kan pakken: de vak- wetenschapper, de v a k d i d a c t i c u s of de o n d e r w i j s k u n d i g e , o f z i j w e l l i c h t samen. Ge- noemde auteurs nemen i n deze kwestie een d u i d e l i j k standpunt i n . De vakwetenschap h e e f t , nog s t e e d s , een b e l a n g r i j k e i n v l o e d op het onderwijs door het v a s t l e g g e n van l e e r s t o f i n h o u d e n en eindexamenprogramma's, maar het o n d e r w i j s v e l d en de v a k d i d a c t i c i die a l s e e r s t e n te maken hebben met de randvoorwaarden van het onderwijs v e r w i j t e n de vakwetenschappers t e r e c h t een gebrek aan p r a k t i j k e r v a r i n g en d i d a c t i s c h e k e n n i s . Onderwijskundigen z i j n volgens de auteurs evenmin de aangewezen personen vanwege ook hun gebrek aan kennis van de o n d e r w i j s p r a k t i j k en bovendien missen z i j n een grondige kennis van de m o e d e r d i s c i p l i n e van het schoolvak. Een samenwerkingsverband tussen beiden wordt ook afgewezen, op grond van hun e s s e n t i e e l v e r s c h i l l e n d e a c h t e r g r o n d - d i s c i p l i n e s . De u i t e i n d e l i j k e o p l o s s i n g i s volgens Hooymayers en L i j n s e de hechte i n t e g r a t i e van onderwijskundige en v a k w e t e n s c h a p p e l i j k e kennis en van p r a k t i j k e r v a r i n g i n een door é é n en d e z e l f d e persoon: de v a k d i d a c t i c u s .

We p l a a t s e n h i e r b i j twee opmerkingen:

1. In p r i n c i p e hebben de auteurs g e l i j k wat hun argumenten tegen een samenwerkingsverband van zeer v e r s c h i l l e n d e d i s c i p l i n e s b e t r e f t . Wardekker (1979) l e g t de v o o r - o n d e r s t e l l i n g e n van zo'n i n t e r d i s c i p l i n a i r samenwerkingsverband b l o o t en komt t o t de p e s s i m i s t i s c h e c o n c l u s i e : 'De samenwerkende wetenschappers staan b i j e l k aangeboden probleem opnieuw voor de t a a k , t o t een gezamenlijke p r o b l e e m d e f i n i t i e te komen, wat hun wordt b e m o e i l i j k t door hun d i s c i p l i n a i r e s o c i a l i s a t i e ' . Wardekker s t e l t dat de i n t e r d i s c i p l i n a r i t e i t daarentegen gezocht d i e n t t e worden i n de t h e o - r i e v o r m i n g . Op grond van deze overwegingen kunnen dus l e g i t i e m e t w i j f e l s o n t s t a a n omtrent de w e n s e l i j k h e i d van een samenwerkingsverband tussen vakwetenschappers e n e r z i j d s en v a k d i d a c t i c i en onderwijskundigen a n d e r z i j d s .

2. U i t het hierboven reeds g e s t e l d e omtrent de w i s s e l w e r k i n g tussen v a k d i d a c t i e k en algemene d i d a c t i e k c . q . onderwijskunde trekken we de c o n c l u s i e dat de v e r s c h i l l e n tussen de beide i n t e r d i s c i p l i n e s n i e t e s s e n t i e e l z i j n , maar h o o f d z a k e l i j k te maken hebben met a b s t r a c t i e , g e n e r a l i s a t i e en de aard en omvang van het o n d e r z o e k s t e r r e i n .

In p r i n c i p e s t a a t dus, gezien de argumenten van Wardekker, n i e t s een samenwerkingsverband tussen v a k d i d a c t i s c h e en onderwijskundige onderzoekers i n de weg. De onder- w i j s k u n d i g e komt d a a r b i j n i e t met lege dozen a a n , d i e de v a k d i d a c t i c u s moet z i e n t e v u l l e n . Op de e e r s t e p l a a t s z i j n , z o a l s gezegd, de t h e o r i e ë n van de o n d e r w i j s - kundige g e ë n t op de o n d e r w i j s p r a k t i j k met z i j n s p e c i f i e k e vakinhouden, a l t h a n s dat dienen z i j t e z i j n en a l s zodanig dienen z i j ook g e ë x p l i c i t e e r d te worden ( z i e paragraaf 3 ) . Op de tweede p l a a t s komt het er i n de p r a k t i j k op neer dat dé

(7)

54

o n d e r w i j s k u n d i g onderzoeker i n z i j n o p l e i d i n g o n d e r z o e k s e r v a r i n g opdoet i n p r o j e c - ten d i e g e r i c h t z i j n op een of meerdere s c h o o l v a k k e n . Voor zover h i j z e l f geen o n d e r w i j s e r v a r i n g opdoet a l s l e s g e v e r , i s h i j wel zo nauw b i j deze p r a k t i j k be- t r o k k e n dat h i j de benodigde kennis opdoet omtrent de randvoorwaarden en het vak- s p e c i f i e k e d i d a c t i s c h handelen. In het verlengde van d i t pragmatische ( o p l e i d i n g s - ) argument l i g t het f e i t dat de o p l e i d i n g van de door Hooymayers en L i j n s e v o o r g e - s t e l d e v a k d i d a c t i c u s / o n d e r w i j s k u n d i g e e r gewoonweg n i e t i s . A l s deze e r i n de n a b i j e toekomst a l mocht komen, dan z a l d a a r i n h o o g s t w a a r s c h i j n l i j k , g e l e t op het s t r e v e n naar s t u d i e d u u r v e r k o r t i n g , p r e c i e s genoeg ruimte z i j n om, na of naast de v a k s t u d i e , even t e s n u f f e l e n aan onderwijskundige t h e o r i e ë n en m i s s c h i e n nog even 'mee te d r a a i e n ' i n een lopend o n d e r z o e k s p r o j e c t . Voor de v o o r g e s t e l d e v a k d i d a c t i - cus/homo u n i v e r s a l i s b l i j f t v o o r l o p i g n i e t s anders over dan het volgen van meerdere complete s t u d i e s en daarbovenop het opdoen, gedurende minstens e n k e l e j a r e n , van e r v a r i n g a l s o n d e r w i j s k u n d i g onderzoeker van v e r s c h i l l e n d e o n d e r w i j s s i t u a t i e s . H i e r t e g e n a f g e z e t l i j k t ons een samenwerkingsverband r e a l i s t i s c h e r .

Nog een b e l a n g r i j k argument, t e n s l o t t e , b e t r e f t de s p e c i f i e k e inbreng van de onderwijskundige a l s i n n o v a t o r en i n n o v a t i e - d e s k u n d i g e . V a n u i t z i j n o p l e i d i n g en e r v a r i n g b e s c h i k t h i j i n p o t e n t i e over agogische k w a l i t e i t e n a l s b e g e l e i d e r / s t i m u - l a t o r van vernieuwingsprocessen en over deskundigheden a l s e v a l u a t o r / r a p p o r t e u r daarvan. In i e d e r (onderwijs)onderzoek k r i j g t men met deze taken t e maken, aange- z i e n we, v o o r u i t l o p e n d op de volgende p a r a g r a a f , kunnen s t e l l e n dat i e d e r onderzoek v e r a n d e r i n g , vernieuwing teweegbrengt, een f e i t dat onderkend d i e n t t e worden en waarvan de procesgang nauwgezet moet worden v a s t g e l e g d . Vaak v i n d t binnen een onderzoek ook nog een d o e l g e r i c h t e p r o d u c t o n t w i k k e l i n g p l a a t s , d i e eveneens g e ë v a - l u e e r d moet worden. De v e e l h e i d , de d i v e r s i t e i t en d a a r b i j het s p e c i a l i s t i s c h e k a r a k t e r van a l deze taken l e i d e n o . i . t o t de c o n c l u s i e dat het onderwijs en met name de o n d e r w i j s v e r n i e u w i n g het meest gebaat i s met projectteams bestaande u i t p r a k t i j k p e r s o n e n (onderwijsgevenden, l e e r l i n g e n ) , v a k d i d a c t i c i ( g e r i c h t op s c h o o l v a k - o p t i m a l i s e r i n g ) en onderzoekers ( g e r i c h t op o n d e r w i j s v e r n i e u w i n g i n het algemeen).

Binnen deze projectteams v i n d t verdere r o l - en t a a k v e r d e l i n g p l a a t s .

Let w e l : we beweren n i e t dat v a k d i d a c t i s c h onderzoek ook n i e t op een andere w i j z e georganiseerd kan worden, we geven een i d e a a l - t y p i s c h e b e s c h r i j v i n g van o r g a n i s a t i e en u i t v o e r i n g van onderwijsonderzoek, d i e s t e r k samenhangt met een bepaalde w e t e n s c h a p s o p v a t t i n g . Deze wordt i n de volgende paragraaf k o r t getypeerd en a f g e z e t tegen e n k e l e andere o p v a t t i n g e n . De met deze o p v a t t i n g congruente methode voor de u i t v o e r i n g van onderzoek: a c t i e o n d e r z o e k , wordt beschreven i n p a r a -

l r a a f 5.

(8)

Hoop | 55

4. Wetenschapsopvatting en o n d e r z o e k s v i s i e

Een groot deel van het onderwijsonderzoek, ook het v a k d i d a c t i s c h onderzoek, wordt u i t g e v o e r d v a n u i t de e m p i r i s c h - a n a l y t i s c h e w e t e n s c h a p s o p v a t t i n g , waarin wordt g e t r a c h t t h e o r e t i s c h e v e r k l a r i n g e n van v e r s c h i j n s e l e n aan de ' w e r k e l i j k h e i d ' te t o e t - sen. Z i j gaat d a a r b i j u i t van twee p o s t u l a n t e n : a n a l y s e e r b a a r h e i d en c o n d i t i o n a l i t e i t , ( v g l . De Boer, 1975; M e u f f e l s , 1982). A n a l y s e e r b a a r h e i d b e t r e f t het ontleden van 'gehelen' i n samenstellende delen en wel i n d i e z i n , dat dingen en gebeurtenissen i n de ' w e r k e l i j k h e i d ' worden beschreven i n termen van formele eigenschappen (de z . g .

' f o r m a l i s e r i n g ' ) . C o . n d i t i o n a l i t e i t betekent dat v e r s c h i j n s e l e n na f o r m a l i s e r i n g kunnen worden beschreven i n f u n c t i e van een ander g e f o r m a l i s e e r d v e r s c h i j n s e l (de z . g . ' f u n c t i o n a l i s e r i n g ' : het optreden 'van het ene v e r s c h i j n s e l wordt gezien a l s voorwaarde voor het optreden van een ander v e r s c h i j n s e l ) . D i t e m p i r i s c h - a n a l y t i s c h model (ook wel nomologisch v e r k l a r i n g s m o d e l genoemd) b e d i e n t z i c h van k w a n t i t a t i e v e methoden, aange- z i e n deze b i j u i t s t e k g e s c h i k t z i j n voor f o r m a l i s e r i n g ( r e d u c t i e t o t schaalwaarden op v a r i a b e l e n ) en f u n c t i o n a l i s e r i n g ( s t a t i s t i s c h e bewerkingen). Langs deze weg wordt naar 'wetten' gezocht d i e het m e n s e l i j k f u n c t i o n e r e n zouden b e p a l e n , en d i e i n door de wetenschapper geconstrueerde t h e o r i e ë n g e p l a a t s t worden ( ' v r i j h e i d van t h e o r i e - vorming'). Deze t h e o r i e ë n worden dan i n de e m p i r i e g e t o e t s t .

Het bovengeschetste e m p i r i s c h - a n a l y t i s c h e b e e l d , door Koningsveld (1976) het 'standaardbeeld' genoemd, i s reeds van v e l e kanten b e k r i t i s e e r d . We s l u i t e n h i e r aan b i j de k r i t i e k d i e Wardekker (1981) verwoordt en geven daarna z i j n o p v a t t i n g e n weer over onderwijsonderzoek a l s innoverend onderzoek.

Wardekker r i c h t z i j n k r i t i e k op de volgende punten:

- 'Wetenschap' en ' w e r k e l i j k h e i d ' worden van e l k a a r g e s c h e i d e n ; de gevolgen van het f e i t dat de wetenschap z e l f ook t o t de ( s o c i a l e ) w e r k e l i j k h e i d behoort, worden ge- r a n g s c h i k t onder ' c o n t a m i n a t i e ' - p r o b l e m e n .

- Er g e l d t een a b s o l u u t t h e o r i e - p r i m a a t . Empirie i s w e r k e l i j k h e i d z o a l s gezien v a n u i t de t h e o r i e . De vraag naar de aard en de herkomst van t h e o r i e ë n v a l t b u i t e n het b e e l d , h i e r g e l d t ' v r i j h e i d van t h e o r i e v o r m i n g ' (De Groot, 1961).

- De r e l a t i e tussen wetenschap en p r a k t i j k : c e n t r a a l s t a a t h i e r het b e g r i p 'techno- l o g i e ' , a l s de toepassingsvorm van t h e o r i e ë n d i e h a n d e l i n g s a a n w i j z i n g e n g e e f t voor het i n g r i j p e n i n de w e r k e l i j k h e i d . V i a ' t o e p a s s i n g s g e r i c h t ' onderzoek wordt de p r a k t i s c h e b r u i k b a a r h e i d van t e c h n o l o g i s c h e o p l o s s i n g e n v a s t g e s t e l d (Noot: de v e e l - g e b r u i k t e term 'toegepast onderzoek' i s f o u t , volgens Wardekker. Wel kan men s p r e - ken van 'toegepaste wetenschap', maar d a a r b i j gaat het om l o u t e r t o e p a s s i n g van opgedane k e n n i s . ) B l i j k t deze b r u i k b a a r h e i d p r o b l e m a t i s c h dan wordt de a c h t e r l i g -

(9)

V a k d i d a c t i e k en a c t i e o n d e r z o e k gende t h e o r i e n i e t g e w i j z i g d , maar aangevuld met hulphypothesen omtrent de f a c t o r e n d i e de v e r k l a r e n d e werking van de t h e o r i e belemmeren. Er v i n d t dus geen terugkoppe- l i n g p l a a t s van het t o e p a s s i n g s g e r i c h t e onderzoek i n de p r a k t i j k naar de t h e o r i e . - T o e p a s s i n g s g e r i c h t onderzoek a l l e e n brengt geen b l i j v e n d e v e r b e t e r i n g e n i n het

onderwijs aan. H i e r v o o r z i j n a p a r t e i n n o v a t i e - a c t i v i t e i t e n n o d i g , d i e v e r l o p e n v o l - gens s t r a t e g i e ë n naar n a t u u r w e t e n s c h a p p e l i j k model en waarvan de R e s e a r c h -

D e v e l o p m e n t - D i f f u s i o n ^ s t r a t e g i e (Havelock, 1969), ook binnen de v a k d i d a c t i e k , de meest bekende i s : k a n t - e n - k l a r e producten worden o n t w i k k e l d , d i e de l e e r k r a c h t e n op grond van r a t i o n e l e overwegingen moeten overnemen. V o o r l i c h t i n g door 'change agents' ( z o a l s b.v. b e g e l e i d i n g s d i e n s t e n ) wordt voldoende geacht om de overname te doen p l a a t s v i n d e n . Een t h e o r i e omtrent behoeften en problemen van de o n d e r w i j s p r a k t i j k wordt n i e t geformuleerd.

Zowel ten a a n z i e n van de e m p i r i e a l s ten o p z i c h t e van de p r a k t i j k h e e f t de t h e o r i e , dus de w e t e n s c h a p ( p e r ) , het a b s o l u t e primaat. De e r v a r i n g van p r a k t i j k m e n s e n l e e r t dat d i t model n i e t k l o p t : de o n d e r w i j s p r a k t i j k l a a t z i c h n i e t zomaar volgens de d e n k b e e l - den van de wetenschapper c o n s t r u e r e n . De uitkomsten van een i n n o v a t i e p r o c e s w i j k e n b i j n a a l t i j d af van wat de b e d o e l i n g was, omdat de l e e r k r a c h t e n het aangeboden product' op hun eigen (en zeker n i e t ' i r r a t i o n e l e ' ) w i j z e gaan g e b r u i k e n . Wardekker p l e i t voor een wetenschapsopvatting w a a r i n erkend wordt dat het i n de e m p i r i e waarneembare ge- drag van de p r a k t i j k p e r s o o n vorm k r i j g t op b a s i s van de w i j z e waarop deze persoon de s i t u a t i e i n t e r p r e t e e r t , m.a.w. z i j n c o n s t r u c t i e . Het gaat i n de e m p i r i e om een w i s s e l - werking tussen twee c o n s t r u c t i e s , d i e van de onderzoeker en d i e van de p r a k t i j k p e r - soon. Een nieuwe s i t u a t i e , dus ook een o n d e r z o e k s s i t u a t i e w a a r i n iemand z i c h g e p l a a t s t z i e t , l e i d t t o t een l e e r p r o c e s w a a r b i j d i e s i t u a t i e i n z i j n c o g n i t i e v e s t r u c t u u r wordt i n g e p a s t , zodat d i e daardoor anders g e s t r u c t u r e e r d wordt. Ieder onderzoek brengt dus v e r a n d e r i n g op gang, en van d i t gegeven moet gebruik gemaakt worden door. d o e l g e r i c h t e vernieuwing na te s t r e v e n . Bovendien moeten de z i c h w i j z i g e n d e c o n s t r u c t i e s adequaat weergegeven worden i n de t h e o r i e , m.a.w. de o n d e r w i j s p r a k t i j k moet i n v l o e d k r i j g e n op de t h e o r i e v o r m i n g . De w i s s e l w e r k i n g naar de andere kant moet n a t u u r l i j k ook erkend worden: p r a k t i j k t h e o r i e ë n van onderwijsgevenden z i j n n i e t o n a f h a n k e l i j k van weten- s c h a p p e l i j k e t h e o r i e v o r m i n g over het o n d e r w i j s , d i e z i c h b.v. v i a de o p l e i d i n g v e r - s p r e i d t .

Wardekker g e e f t een e e r s t e aanzet t o t een 'ontwikkelende o n d e r w i j s k u n d e ' , waar- i n h e t , analoog aan de i d e e ë n van Lakatos (1970), gaat om steeds verdergaande v e r b e - t e r i n g v'an onderwijsplannen i n een reeks van o n d e r z o e k - / i n n o v a t i e - p o g i n g e n . Product daarvan i s t e l k e n s zowel een b e t e r p l a n a l s een b e t e r o n d e r w i j s . O n d e r w i j s p r a k t i j k -

(10)

Hoop 57 mensen s p e l e n d a a r b i j een b e l a n g r i j k e r o l , n i e t beperkt t o t het aangeven van een p r o - ' bleem en het u i t v o e r e n van een m o g e l i j k e o p l o s s i n g : het gaat erom dat hun p e r s p e c t i e f , hun ' c o n s t r u c t i e ' samen met d i e van de wetenschapper i n het p l a n wordt opgenomen.

Hiervoor z i j n methoden nodig d i e met d i e w i s s e l w e r k i n g rekening houden en d i e t e g e - l i j k e r t i j d g e r i c h t z i j n op i n n o v a t i e . Actieonderzoek v o l d o e t i n p r i n c i p e aan deze c r i t e r i a en de u i t w e r k i n g d i e daaraan i n de volgende paragraaf gegeven wordt, s l u i t nauw aan b i j het door Wardekker g e s c h e t s t e b e e l d .

E e r s t nog een enkel woord over een andere methode d i e nogal eens g e b r u i k t wordt om de bezwaren d i e kleven aan het e m p i r i s c h - a n a l y t i s c h model te o m z e i l e n , n . 1 . het ' n a t u r a l i s t i s c h onderzoek' (Guba, 1978). Deze methode, d i e de fenomenolo- g i e a l s b a s i s h e e f t , i s g e r i c h t op het ontdekken van v e r s c h i j n s e l e n en hun i n n e r l i j k e samenhang i n de n a t u u r l i j k e c o n t e x t . Voor het e m p i r i s c h - a n a l y t i s c h p o s t u l a a t van a n a l y s e e r b a a r h e i d i s i n deze o p v a t t i n g geen p l a a t s , een v e r s c h i j n s e l d i e n t i n z i j n ' t o t a l i t e i t ' , v i a ' i n v o e l i n g ' begrepen t e worden. De o n v e r m i j d e l i j k e a n a l y t i s c h e r e d u c t i e wordt d a a r b i j t o t een minimum b e p e r k t . Enkele kenmerken van deze methode l i j k e n aan t e s l u i t e n b i j de uitgangspunten van a c t i e o n d e r z o e k , z o a l s : het b e t r e k - ken van de c o n t e x t b i j het onderzoek, het f e i t dat ook de waarden van de onderzoeker deel uitmaken van het onderzoek, en erkenning.van de v a r i a b i l i t e i t van de o n d e r z o e k s i t u a t i e . E c h t e r : de e s s e n t i e e l geachte e x p l i c i t e r i n g van de w i s s e l w e r k i n g tussen onderzoeker en onderzochten k r i j g t geen p l a a t s . Evenmin wordt erkend dat het onderzoek z e l f veranderingsprocessen op gang brengt ( d i t i s e s s e n t i e e l i n a c t i e - o n d e r z o e k ) , ergo z i j n de onderzoeksdoelen enkel g e r i c h t op b e s c h r i j v i n g en n i e t op g e l i j k t i j d i g e i n n o v a t i e .

5. Actieonderzoek

Het i s i n d i t bestek n i e t m o g e l i j k om een b e s c h r i j v i n g t e geven van de h i s t o r i e en de v e l e v e r s c h i l l e n d e u i t w e r k i n g e n van a c t i e o n d e r z o e k . H i e r v o o r s t a a t de g e ï n t e r e s - seerde l e z e r voldoende o v e r z i c h t s l i t e r a t u u r t e r b e s c h i k k i n g , we v e r w i j z e n naar Van Dijkum e . a . (1981), Haag e . a . (1972), De Hoog e . a . (1980), Karsten (1981), Schneider (1980) en Wardekker (1978). We b e s c h r i j v e n h i e r n a een a a n t a l algemene u i t g a n g s p u n t e n , z o a l s Karsten ( o . c . ) ze opsomt, en maken d a a r b i j enkele aanvullende opmerkingen, t o e g e s p i t s t op v a k d i d a c t i s c h onderzoek.

a. Actieonderzoek houdt z i c h b e z i g met p r a c t i s c h e problemen. Het onderzoekt hande- l i n g e n en s o c i a l e s i t u a t i e s d i e door de betrokkenen a l s p r o b l e m a t i s c h of voor v e r b e t e r i n g vatbaar worden e r v a r e n . Het i s dus e n e r z i j d s p r a k t i j k g e r i c h t onderzoek,

(11)

maar tevens h e e f t de loop van het onderzoek en de z i c h i n w i s s e l w e r k i n g w i j z i g e n d e ' c o n s t r u c t i e s ' v a n de betrokkenen i n v l o e d op de t h e o r i e v o r m i n g . V a n u i t het g e z i c h t s - punt van de v a k d i d a c t i e k : a c t i e o n d e r z o e k i s t e g e l i j k e r t i j d zowel g e r i c h t op de op- t i m a l i s e r i n g van het onderwijs i n een schoolvak a l s op de t h e o r e t i s c h e b e z i n n i n g erop ( b . v . wat b e t r e f t de b i j d r a g e aan de algemene d o e l s t e l l i n g e n van het onder- w i j s ) .

b. De e e r s t e s t a p van a c t i e o n d e r z o e k i s : v e r d i e p i n g van het b e g r i p van het probleem.

Er wordt door een samenwerkingsverband van o n d e r z o e k ë r ( s ) en onderzochten aan een g e z a m e n l i j k e probleemanalyse gewerkt. D i t samenwerkingsverband betekent voor v a k d i d a c t i s c h onderzoek het i n paragraaf 2 reeds vermelde p r o j e c t t e a m van onderwijsgevenden (zo m o g e l i j k aangevuld met l e e r l i n g e n / s t u d e n t e n ) , v a k d i d a c t i c i en o n d e r w i j s k u n d i g onderzoekers.

c. A c t i e o n d e r z o e k v o l t r e k t z i c h i n d i r e c t e samenhang met p r a c t i s c h e o p l o s s i n g s s t r a t e - g i e ë n , d i e ook weer gezamenlijk o n t w i k k e l d worden. Actieonderzoek i s t e g e l i j k e r - t i j d d i r e c t e a c t i e en n i e t l o u t e r t o e p a s s i n g of e v a l u a t i e van reeds eerder opgedane t h e o r e t i s c h e k e n n i s , v e r t a a l d i n t e c h n o l o g i e ë n , z o a l s i n de R e s e a r c h - D e v e l o p m e n t - D i f f u s i o n - s t r a t e g i e het geval i s . In v a k d i d a c t i s c h onderzoek l e i d t zo'n p r a c t i s c h e o p l o s s i n g s s t r a t e g i e dan ook meestal t o t de o n t w i k k e l i n g van nieuwe onderwijsmethoden en/of - m a t e r i a l e n . T i j d e n s het o n d e r z o e k s / o n t w i k k e l i n g s - proces worden deze op grond van f o r m a t i e v e e v a l u a t i e s voortdurend b i j g e s t e l d . De term ' o n t w i k k e l i n g s o n d e r z o e k ' wordt vaak ten onrechte op d i t s o o r t a c t i e - onderzoek g e p l a k t , hoewel de o n t w i k k e l d e producten n i e t het u i t e i n d e l i j k e doel van het onderzoek vormen. De g e n e r a l i s e e r b a a r h e i d i s dan ook n i e t i n de e e r s t e p l a a t s gelegen i n de, vaak zeer s i t u a t i e g e b o n d e n , s p e c i f i e k e o p l o s s i n g s s t r a t e g i e , maar i n een z o r g v u l d i g e v a s t l e g g i n g van het p r o b l e e m v e r h e l d e r i n g s - en i n n o v a t i e p r o c e s . V a n u i t meerdere, aldus v a s t g e l e g d e , processen kan i n p r i n c i p e een gemeenschappe- l i j k i n n o v a t i e v e r l o o p g e d e s t i l l e e r d worden, dat weer kan l e i d e n t o t een of meerdere i n n o v a t i e - s t r a t e g i e ë n .

d. In het onderzoek wordt r e k e n i n g gehouden met een t o t a l i t e i t van g e l i j k t i j d i g bestaande f e i t e n , d i e a l s w e d e r z i j d s van e l k a a r a f h a n k e l i j k begrepen worden.

Er wordt g e t r a c h t de o b j e c t - s i t u a t i e h o l i s t i s c h te b e s c h r i j v e n , w a a r b i j ook de unieke d e t a i l s i n aanmerking worden genomen. In d i e z i n maakt actieonderzoek gebruik van ' n a t u r a l i s t i s c h e ' k w a l i t a t i e v e methoden ( P a t t o n , 1979), maar het z e t de k w a n t i t a t i e v e methoden n i e t p r i n c i p i e e l overboord. Voorwaarde voor het gebruik van deze k w a n t i t a t i e v e methoden ( b . v . met het oog op v e r g e l i j k i n g of samenvattende o v e r z i c h t e n ) i s e c h t e r w e l , dat de r e d u c t i e en de o p e r a t i o n a l i s a t i e h e r l e i d b a a r z i j n t o t o o r s p r o n k e l i j k k w a l i t a t i e f m a t e r i a a l .

(12)

Hoop 59

e. B i j v e r k l a r i n g e n wordt uitgegaan van het standpunt van hen d i e handelen i n de p r o - b l e e m s i t u a t i e ( d . w . z . onderwijsgevenden, v a k d i d a c t i c i en o n d e r z o e k e r s ) . Zo wordt rekening gehouden met de verwachtingen, doelen en normen ( ' c o n s t r u c t i e s ' ) d i e deze betrokkenen hanteren. H i e r v o o r i s een gemeenschappelijke t a a l v e r e i s t . B i j v a k d i d a c t i s c h onderzoek i s d i t de t a a l van de o n d e r w i j s p r a k t i j k . Zoals g e s t e l d werd i n p a r a g r a a f 2 l i g g e n de d i s c i p l i n e s van de v a k d i d a c t i e k en de onderwijskunde op d i t punt d i c h t genoeg b i j e l k a a r om e i k a a r s t a a l t e kunnen v e r s t a a n .

f . De d i a l o o g over i n t e r p r e t a t i e s en v e r k l a r i n g e n tussen onderzoeker en onderzochten i s het u i t e i n d e l i j k e v a l i d e r i n g s i n s t r u m e n t . Het u i t e i n d e l i j k e succes van a c t i e - onderzoek wordt gezamenlijk g e ë v a l u e e r d . Deze summatieve e v a l u a t i e kan n i e t anders dan i n t e r n e e v a l u a t i e z i j n (Wardekker), aangezien de kennis d i a l o g i s c h t o t stand i s gekomen en externe e v a l u a t o r e n daarom n i e t z i e n wat ze zouden behoren t e z i e n ( S c r i v e n , 1980). Hiermee o n t t r e k t het onderzoek z i c h n i e t aan k r i t i e k , z o a l s vaak het v e r w i j t l u i d t , maar het l e g t de r o l van c r i t i c u s b i j de personen d i e e r het meeste belang b i j hebben.

g. Aangezien a c t i e o n d e r z o e k een ongedwongen d i a l o o g v e r o n d e r s t e l t tussen onderzoeker en p a r t i c i p a n t e n , moet e r een v r i j e stroom van i n f o r m a t i e tussen beide z i j n . H i e r v o o r i s het w e n s e l i j k dat de leden van het samenwerkingsverband zo n i e t c o n t i n u , dan toch zeer r e g e l m a t i g en zeer f r e q u e n t i n de o n d e r z o e k s s i t u a t i e b i j e e n en werkzaam z i j n .

6. T e n s l o t t e

We hebben e r a l eerder op gewezen dat de gegeven o m s c h r i j v i n g van wetenschaps- o p v a t t i n g en uitgangspunten van a c t i e onderzoek een i d e a a l - t y p i s c h e i s . Er z i j n , zeker wanneer we ons beperken t o t het Nederlandse o n d e r w i j s , nog w e i n i g voorbeelden van d e r g e l i j k onderzoek, en op v a k d i d a c t i s c h gebied i s e r w e l l i c h t nog helemaal n i e t s (enkele bemoedigende a a n z e t t e n , zonder dat we ze actieonderzoek zouden w i l l e n noemen, z i j n te vinden i n het werk van het P.L.O.N. en van het I.O.W.O.). Daarbuiten kunnen we e n k e l e , reeds a f g e s l o t e n , p r o j e c t e n noemen a l s : het I n n o v a t i e p r o j e c t Amsterdam (Van C a l c a r , 1977a en b; 1980), het Z l P - p r o j e c t (Hoop, 1982; 1983a en b) en het ' P s y c h i a t r i e - p r o j e c t ( Z e e l e n , 1982). Voor nog eerdere pogingen: z i e Panhuyzen en V e r b i j (1979).

Naar de toekomst toe g l o o r t e r e n e r z i j d s e n i g l i c h t aan de h o r i z o n door de ( d e e l s gedwongen) o n t w i k k e l i n g e n naar veelomvattende research-programma's, van de andere kant worden door de toenemende "bezuinigingen op de s u b s i d i ë r i n g van

(13)

V a k d i d a c t i e k en actieonderzoek onderwijsonderzoek de poorten voor d i t s o o r t nieuw en r i s i c o d r a g e n d onderzoek nauwe- l i j k s nog op een k i e r g e z e t .

L i t e r a t u u r

Boer, Th.de. Vooronderstellingen van een Kritische Psychologie, Nederlands T i j d s c h r i f t voor de P s y c h o l o g i e en haar grensgebieden, 3 0 , 1975.

C a l c a r , C.van. Innovatieproject Amsterdam, Deel I: Bronnenboek, 1977a, Deel I I : Tussenstand, 1977b, Deel I I I : Een Opening, 1980, Amsterdam: Van Gennep.

C o r t e , E.de, G e e r l i g s , C.T. e . a . Beknopte didaxologie, Groningen: Wolters Noordhoff, 1981.

Uijkum, C . v a n , Dobben de Bruyn, I . v a n , K a t s , E. Actie-onderzoek; een discussie- en werkboek, Meppel en Amsterdam: Boom, 1981.

Ebbinghaus, H. Über das Geddchtnis, L e i p z i g , 1885.

F o n t a i n e , P . F . M . Geschiedenisdidactiek nader beschouwd, Pedagogisch T i j d s c h r i f t Forum voor de Opvoedkunde, 8 , 1, 2 9 - 4 0 , 1983.

G r o o t , A . D . d e . Methodologie, Den Haag: Mouton, 1961.

Guba, E.G. Towards a methodology of naturalistic inquiry in educational evaluation, Los A n g e l e s : CSE Monograph i n E v a l u a t i o n , 1978.

Haag, F. ( h r s g . ) . Aktionsforschung; Forschungsstrategien, Forschungsfelder und Forschungsplane, Mlinchen: J u v e n t a , 1972.

Havelock, R.G. Planning for innovation through dissemination and itilization of knowledge, M i c h . , Ann A r b o r , 1969.

Hoog, R.de, Stroomberg, H . , Zee, H.van der ( r e d . ) . Veranderen door onderzoek, Meppel, Boom, 1980.

Hoop, P. Het ZlP-reservoir, een model voor differentiatie in de lerarenopleiding.

Een aktieonderzoek, I n : Het Instituutspraktikum, VUL0N, 217-226, 1982.

Hoop, P. Een aktieonderzoek naar differentiatie in de lerarenopleiding, In: S.Veenman en H.Coonen, Onderwijs en Opleiding, Swets en Z e i t l i n g e r , 1983a.

Hoop P . , B a a t , R.de, Boersma, K., K o e t s i e r , C , Schouw, J . Eindverslag van het ZIF-onderzoek, U t r e c h t : R . U . U t r e c h t , P . D . I . , a f d e l i n g B i o l o g i e , 1983b.

Hooymayers, H . P . , L i j n s e , P.L. Vakdidactiek als onmisbare interdiscipline, Pedagogische S t u d i ë n , 58, 134-140, 1981.

K a r s t e n , S. Aktieonderzoek, In: M.van S t e i n v o o r n , Praktijkgericht onderzoek en innovatie, Den Haag: SVO-reeks 4 5 , 1981.

K o n i n g s v e l d , H. Het verschijnsel wetenschap, Meppel: Boom, 1976.

L a k a t o s , I. Wetenschapsfilosofie en wetenschapsgeschiedenis, Meppel, Boom, 1970.

Langeveld, M.J. Algemene en speciale didactiek en het leren in het verband der didactiek beschouwd, Pedagogische S t u d i ë n , 7/8, 1959.

M e u f f e l s , B. Kwantitatieve methoden, V a k d i d a k t i s c h onderzoek i n o n t w i k k e l i n g , Enschede: VDN, 1982.

(14)

Hoop

£1

Panhuyzen, G . , V e r b i j , A. Aktieonderzoek in Nederland; de volwassenwording van een onderzoeksprincipe, P s y c h o l o g i e en M a a t s c h a p p i j , 9 , 7 - 3 1 , 1979.

P a t t o n , M.Q. Qualitative Evaluation Methods, B e v e r l y H i l l s & London: Sage, 1980.

Roest, P. Vakdidaotiek als onmisbare interdisoipline. I, Voordracht Studiedag NVO, Extra mededelingenblad NVO, m e i , 1980.

Schne-ider, U. Sozialwissensohaftliche Methodenkrise und Handlunasforsohuna, F r a n k f u r t / New York: Campus, 1980.

S c r i v e n , M. De methodologie van het evalueren, Handboek voor de o n d e r w i j s p r a k t i j k , 4 . 1 S c r . 1 - 4 5 , m e i , 1980.

Wardekker, W. Actie-onderzoek in de onderwijskunde; een poging tot structurering, Kennis en Methode, 1, 4 1 - 5 4 , 1978.

Wardekker, W. Interdisciplinaire onderwijskunde:, modellen voor een wetenschap, Pedagogische S t u d i ë n , 56, 183-196, 1979.

Wardekker, W. Onderwijskunde en onderwijsinnovatie, Pedagogische S t u d i ë n , 5 8 , 459-471 (deel I ) , 487-500 (deel I I ) , 1981.

Wardekker, W. Over de methodologie van actie-onderzoek en evaluatie, I n f o , I n s t i t u u t voor onderwijskunde der RU/Groningen, 14, 2 en 3 , 1983.

Z e e l e n , J . Eine dreijahrige Handlungsforschung in die hollandische Psychiatrie, D i s s e r t a t i e . G r o n i n g e n / W e s t - B e r l i j n , 1982.