IP INHOUD

INHOUD

Column

Drs. i\1JTh.

Martens

Nederland en Zuid-Afrika; een halans

Drs

T

L

E Strofl- Von i\1eijenfeldt

De Revolutie in Cods naam

Prof. dr. I W Sclmltc Non!IJo!t

Van vrouwenvraagstuk tot emancipatieheleid

Drs.

I Tillie

thlll

de Streck

'Overheid en zel fregulcri ng'

Prof.mr.dr. IP R1lkenende

Periscoop: een nieuw maatschappelijk project

z

D

e kiezer moet zich rnct po-litici kunnen identificercn. Dat is lastig gcwordcn 1n ccn tijd waarin het indivi-duele gcwin en de calculatic voorop staan.. lets doen om nict, of gcwoon uit pliclw,besel, ol ter willc van hct arnbt, waar vindt men dat nog"', \ Trouw, 9 april !99-+) Deze comtate-nng van de politicoloog Ham Daaldcr is geen echt nieuw gcluid, maar hct hlijlt actuccl. lk nwe<,t erbij denken aan hct vcrhaal van F.lie Wiesel over de lc-raar die op <,traat zit en dag in dag uit, jaar in jaar uit, roept: \veest eerlijk, doe gccn onrccht, wee<,t rechtvaardig .. ' In hct begin blijven voorbijgangcrs staan lui<.teren. Later loopt

ie-dereen door Op een gc-gcvcn n1on1ent komt cr iemand naar hem toe die hem vraagt of hij denkt dat mensen door zijn woorden zullen verandc-rcn. 1\ len loopt immer<. langs hem hccn zonder acht tc slaan op zijn woordcn. De: leraar ant-woordt dar hiJ met de

il-rncnsen telemgesteld zijn in de politick. Zc hebben niet het idee dat de politick en de politici oog hebbcn voor en rckc-ning houdcn met hun problemen Politici slagen er nauwelijks in de kloot tussen burgers en politick tc dichtcn. Het wordt ook steeds lastigcr

Wij hcbhen ernaar gestrecld me11scn mondig te maken. Dat is ec11 heel eind gelukt Ook in de politick is dat tc mer-ken. Hct CDA kan daarover meepra-tcn: de ouderen en de boeren hehhen zich stcvig gcroerd. Men stemt <,teeds minder uit gewoonte. l'artijcn worden bcoordccld op hun <,tandpunten. Dat is op zich een goede zaak. Hct problccm

I

)

is echtcr dat de mondig-hcid zich vooral uit in hct opkon1cn voor hct cigcn-ol groepsbelang, cr1 tlau-weliJb in betrokkenheid biJ hct algemeen helang Fr bcstaat grotc wccrstand om hc:t inkomcn van de cigcn grocpc.:Ting te

bc-schouwcrl tcgen de ach-tcrgrond van andere priorite1ten in de: -,amenlc-lu-,ic heclt dat hij mcnscn

J)rs

i\IJT!J

AlortcJJS

ving en cftectcn op de kan vcrandcren; hiJ gaat echter door lange tcrmijn. Dat I'> zorgwekkend. om tc voorkomen dat memen hem ver- Het hrcngt politici in cen mocilijke po-anderen.

l'recics ir1 dezc zin 1s her goed te blij-ven wijzen op bcpaaldc tcndenscn in onzc '>amenlcving. De vcrkiez1ngen ge-vcn daar mijns inzicm ook aile aanlci-ding toe. Ook nu valt weer op dat

-,itie, omdat zij loch vcrantwoordeiiJk zijn voor de inrichting van de gchelc -,amenleving In de vcrkiezingstiJd i'> dit pijnli1k duidelijk gcwordcn Om de kic-zers nict tc vcrliczcn wcrdcn de partij-en uitgedaagd hun belcid aan tc passpartij-en

I <

I I

z

0

u

D

e kiezer moet zich met po -litici kunnen identificeren. Dat is lastig geworden in een tijd waarin het indi vi-duele gewin en de calculatie voorop staan.. iets doen om niet, of gewoon uit plichtsbesef, of ter wille van het ambt, waar vindt men dat nog?',

(Trouw, 9 april 1994) Deze

constate-ring van de politicoloog Hans Daalder is geen echt nieuw geluid, maar het blijft actueel. Ik moest erbij denken aan het verhaal van El ie Wiesel over dele-raar die op straat zit en dag in dag uit, jaar in jaar uit, roept: 'weest eerlijk, doe geen onrecht, weest rechtvaardig .. '. In het begin blijven voorbijgangers staan luisteren. Later loopt i

e-dereen door. Op een ge-geven moment komt er iemand naar hem toe die hem vraagt of hij denkt

dat mensen door zijn

woorden zullen verande-ren. Men loopt immers langs hem heen zonder acht te slaan op zijn woorden. De leraar ant-woordt dat hij niet de

il-mensen teleurgesteld zijn in de politiek. Ze hebben niet het idee dat de politiek en de politici oog hebben voor en reke-ning houden met hun problemen. Politici slagen er nauwelijks in de kloof tussen burgers en politiek te dichten. Het wordt ook steeds lastiger.

Wij hebben ernaar gestreefd mensen mondig te maken. Dat is een heel eind gelukt. Ook in de politiek is dat temer -ken. Het CDA kan daarover meepra-ten: de ouderen en de boeren hebben zich stevig geroerd. Men stemt steeds minder uit gewoonte. Partijen worden beoordeeld op hun standpunten Dat is op zich een goede zaak. Het probleem

I)

is echter dat de mondig -heid zich vooral uit in het opkomen voor het ei gen-of groepsbelang, en nau -welijks in betrokkenheid bij het algemeen belang. Er bestaat grote weerstand om het inkomen van de eigen groepering te b e-schouwen tegen de ach-tergrond van andere prioriteiten in de samen ie-lus ie heeft dat hij mensen

Dr

s

.

M.l.

Th.

Martens

ving en effecten op de kan veranderen; hij gaat echter door lange termijn. Dat is zorgwekkend. om te voorkomen dat mensen hèm

ver-anderen.

Precies in deze zin is het goed te blij -ven wijzen op bepaalde tendensen in

onze samenleving. De verkiezingen

ge-ven daar mijns inziens ook alle aanl ei-ding toe. Ook nu valt weer op dat

Het brengt politici in een moeilijke po-sitie, omdat zij toch verantwoordelijk zijn voor de inrichting van de gehele samenleving. In de verkiezingstijd is dit pijnlijk duidelijk geworden. Om de kie -zers niet te verliezen werden de partij -en uitgedaagd hun beleid aan te passen

CDV 5/94

aan wensen van kiezers en belangen-groeperingen. Natuurlijk is dit niet vo l-strekt af te keuren: partijen dienen rekening houden met de belangen van groepen burgers. Het doel daarvan moet echter zijn: een afweging te ma-ken tussen verschillende (vaak tegen-strijdige) belangen met het oog op het algemeen belang. Wanneer politici te -veel hun oren laten hangen naar deel -belangen komt de k.:;"aliteit van de politieke besluitvorming in gevaar. Hoe is in een dergelijk klimaat een draag -vlak te verwerven voor beleid ten aan-zien van veiligheid, milieu, gehandicaptenzorg en solidariteit met kansarmen en gemarginaliseerden?

Een en ander wordt versterkt door de anti-houding ten aanzien van de poli-tiek. Bij de afgelopen verkiezingen h eb-ben veel mensen een protest-stem uitgebracht. Sommige partijen profi -leerden zich zelfs met het appel 'Stem tegen'. Waar men dan wèl voor staat blijft vaak onduidelijk. Partijen die hel -der formuleren waar ze voor staan, lig -gen sterk onder vuur. Partijen die daarover vaag blijven, ondervinden minder kritiek en lijken juist daardoor verkiezingswinst te boeken. Alsof het mechanisme geldt: hoe minder visie, hoe meer zetels. Het is de vraag of het democratisch functioneren van de s a-menleving gediend is met dit soort ont -wikkelingen.

Het lijkt een paradox: enerzijds vragen mensen duidelijkheid waar iemand of een organisatie voor staat. Het CDA wordt bijvoorbeeld kritisch bevraagd op zijn standpunten, de NCRV op de invulling van haar identiteit, scholen op hun pedagogisch concept. Bovendien: mensen zijn bereid zich in te zetten voor ideële doelen. Nog steeds zijn er

CDV 5/94

vele vrijwilligers die zich inzetten voor zieken, in wijkcentra, of voor Amnesty

[J,tmwtional. Anderzijds is er een tegen -gestelde ontwikkeling. Vaagheid in or-ganisaties en bewegingen wordt gehonoreerd. Velen die een pleidooi voeren voor algemene organisaties en partijen die voor vernieuwing zijn, zo n-der aan te geven hoe, worden enthou-siast onthaald.

Is er nog wel voldoende ideëel weefsel in de samenleving waarbinnen mensen hun persoonlijke belangen in het kader van de publieke zaak kunnen plaatsen? Het is zaak dat overheid, politieke par-tijen en maatschappelijke organisaties zich bezinnen op de verantwoordeli jk-heid en mogelijkheden die zij hebben. Wat doen zij om mensen fe stimuleren zich ook te oriënteren op het algemeen belang? In hoeverre zijn zij zelf actief om het debat over identiteit en uit-gangspunten, ook ten aanzien van hun eigen werkzaamheden, te stimuleren? Bijvoorbeeld: in hoeverre stimuleren overheidsmaatregelen niet een mentali-teit van ieder voor zich en Cod voor ons allen (en dus niemand meer voor ons allen als Cod meer en meer uit het publieke leven verdwijnt)? In hoeverre komen maatschappelijke organisaties alleen voor hun deelbelangen op? In hoeverre denken politici alleen in het kader van het partijbelang? Onderzoek zou wel eens interessante gegevens kunnen opleveren en zeker stof tot na-denken voor een christen-democrati-sche partij en het christelijke

middenveld. ~

Tn de cohu1<11 geven de leden van de redactie lu111

pmoonl<jke opvattil-<gen wen Zij hopw

daar-mee m1 aanzet te gevn< voor reflectie of debat.

n

0 r

N

Het aandeel van de Nederlandse regering in de strijd tegen de

apartheid in Zuid-Afrika is relatief bescheiden geweest. Aileen de

financiele steun was omvangrijk. Voor de toekomstige relatie geldt

dat het isolement waarin Zuid-Afrika de afgelopen decennia

ver-keerde aanleiding is tot verhoogde Nederlandse inspanningen en

interesse.

D

e eerstc algemene zingcn in Zuid-Airika hie-vcrkic~ den een goede gelegenhcid om een voorzicht1ge balans up te maken. Hct i<. evenwel nict een~

voudig om rccht te doen aan de velc a<,-pecten van de intensicve

Nederland<.e betrokken-hcid bij de <;trijd tegen apartheid

In dit artikel wordt ge-zocht naar cc11 (voorlopig I

antwoord op drie vragen die staan voor verlcden, hedcn en roek01w,t van de relatie tu5'en beide Ianden.

a) Heeft de Nedcrland'>c regeri ng een cllcctieve

De rol van Nederland

De helangrijbtt: instrumenten die de Nedcrlandse overheid gehanteerd heel t om verandcringen 111 Zuid-Airika te be-vordcren ZIJn: dialoog, prote<;t, prc<.sie en ( hnanciele I steun

/),<7/ooq

Ook 11a het bloedhad in Sharpeville I I')(}() J hlcef de Ncderlandse regcring vasthouden aan bet stand-punt dat de Verenigde Natics zich n1et diendcn te n1engen in

de

interne aan-gelcgenheden van Zuid-Airika. Vooral onder druk van de Antillen en biJdragc gelcvcrd aan de

drs TL.E. Strop-

Suriname werd deze tcrug-<;trijd regen apartheid~

Von i\'1eijenje1dt

houdcnde opvatting in het b) Welke politiekc en <;ociale vcrschui- begin van de jaren ze'>tig bijgestcld 1 vingen tckenen zich momenteel al 1n

Zuid-Afrika:

c) Hoc kan Nederland hetrokken zijn (respcctieveliJk blijvcnJ hij de opbouw van een niet-raciaal en democrati'>ch Zuid-Airika7

Van een werkelijke dialoog met de Zuidalrikaanse regering over apartheid wa<, echtcr geen '>prake. Toen in deJa-ren zcvcntig de repn_·...,t;iC tocnan1 \Verd de terminologie aangcpa'>t: 'kritische dialoog' wcrd het ,Jcutelbcgrip, maar er

vcranderde nict veel. Het in 1951 ge-<,]oten C:ulturccl Accoord tu<,<,cn Nederland en Zuid-Afrika

bled:

van zecr hepcrktc waarde. Fen onlang'> in Bloemfontein gepuhliceerde studie be-vat helangrijke nieuwe informatie, waaruit duidelijk wordt hoe leeg en eer1zijdig dit akkoord was. De voorma-lige Nederland<,e culturelc attache, l'iet Korthuys. kan duidelijkheid nict ont-zegd worden: 'Het verdrag is gesloten tussen twee <,taten met cultuurwcrclden van gelijke aard. Strikt genomen <;trekt hct zich du, niet uit tot de andere val-ken hinncn Zuid-Afrika de Negro'iden, de Klcurlingen en de lndicrs.'' Critici uit Nederland waren allcnnimt wel-kom, terwijl de Zuidafrikaanse regering bij voorkeur niet-kriti'>che Afrikaners zag protiteren van het verdrag. De on-dcrzoek'>ter, S.E. van der Watt, conclu-decrt dan ook: '/)ic slmiiPcnPi/11iskilfl /Pas ll'ililrscl>yn/ik WI 1'<111 die tfroolslc stmikclblokkc

in die /I'll} lhlll 'n din11111icsc ku/turrlc

uitu>issc-/inij ltllllll die lii'Cl l11ndc' 1 _{Llit de studie} hlijkt onmi'>kenhaar dat de Zuidafri-kaanse r·egering vo]<;trekt niet ge'intercs-<;ecrd was in een dialoog over haar heleid.

De andere kant van de medaillc betreft contactcn met bcvri_jdingsbc\vcgingcn en oppositionele organisatie<; in Zuid-Afrika. Hiervoor toondc de Nederlandse regcring dccennialang weinig bclangstelling_ Het grote en-thousia<;me voor Nelson t\1andela, ook van sommige politici die lien jaar gele-den nog weigcrgele-den een handtekening te zetten voor zijn vrijlating, tijdem zijn recente hezoekcn aan ons land i'> zeker gercchtvaardigcl Het steekt ech-ter wei schril al tegcn het onthreken van intcrc<.,sc voor zijn voorgangcr..,. Zo wa<, er in I 'l67 gccn Nedcrlandse diplo-n1aat aan\vczig hij dt' hLgrafcni'-; van ANC:-vomzitter en Nohelprij<;winnaar

Albert Luthuli, waar de Verenigde Staten, Croot-Hrittannic en Scandinavic wei vertegenwoordigd waren. Minister Luns verklaardc de Nederland<;e abscn-tie in de Tweede Kamer met de va'>t'>tel-ling dat Luthuli gecn 'belangnJke publiekc functie' in Zuid-Afrika vervul-de

In de jaren tachtig blcek het niet een-voudig om het ANC: nog Ianger te ne-geren en werd ANC-prcsident Oliver Tamho ook in Den Haag ontvangen. Toen de Nederland<;e Raad van Kcrken mini'>ter Van den Brock begin 1988 cchter voorstelde om - in navolging van onder mecr Amtralic, Canada en Nieuw-Zeeland de ANC:-vonrzitter voor ccn officieel bezoek aan on<; land uit te nodigen, voclde de bewindsman daar niet<; voor.

Protest

Naarmate ook voor de Nederlandse re-gering duidelijker werd dar de dialoog met de blanke overhcid zinloo:, was, namcn de mogelijkheden voor protest tegen het apartheidsbeleid toe In Den Haag overheerste evenwel behoed-zaamheid. Vooral dankzij aanhoudende druk van kerken, rncnsenrechtenorgani-'>aties, vakbondcn en anti-aparthcid'>-groepen die na hct vcrtrck uit de Karner van ).N. Scholten mecr moeite moesten docn om C:DA-parlcmenta-ricrs mce te krijgen - werd er tegen vele rnensenrechtcn-,chendingen geprotes-tecrd. De regering kom hij voorkeur voor prote-,ten in VN- of luropees ver-band, maar reageerde <,oms ook recht-<;treeks via de Nederland<;e amhaS'>adc in l'retot·ia. Voorzover de Zuidalrikaan-'>e per<; in de jaren ze'>tig en zeventig over Nedcrland'>e diplomaten schrcef, ging het vaker over de aanwezigheicl bi_j rcgering~rcccptic-; dun over waarnc-mers bij politieke proce<;<;en. In de jaren

:J

N

tachtig vcrandcrde de opstclling vJn de JmhJssJde: zowel kennis van wal cr in het land gcheurdc als hetrokkenheid namen sterk toe. Cing de diplomatieke belangstelling aanvankelijk voorJ! uit naar in Zuid-Airika wonende Ncderlandcrs en hlanke politici later ontstonden cr veel contacten met op-positionele organisaties. Vee! protestcn tcgen -,chendingen van mensenrcchtcn zijn van vrij reccnte datum. Lo krceg de deportJtic vJn circa 3,5 miljocn zwarte Zuidalrikancn, die sinds 1960 plaat<,-vond, pas in ecn laat stadium intcrnJtio-nale aandacht. Een (gedcclteliJkcl verklaring voor dit zwi1gcn ligt in hct fcit dat ook in Zuid-Airika protestcn pas in een laat '>ladium hoorhaar wcrdcn. De effecten van vccl protcstcn zijn mocilijk mcethaar. In <,ommige gevallcn werden doodvonnissen nict voltrokken, ccnsuurmaatrcgclen verzacht, banning-orders opgeheven ot deportaties voor-komcn

Mensenrechtenorgani<>aties 111 Luld-Afrika schrcvcn dit in belangrijke mate toe aan buitenlandsc prcssic. Llit rcac-tics van onder andere minister van Huitenland.,e Zakcn l'ik llotha blcek dar Ncdcrlandse protesten veelal ge-voelige ':.narcn raaktcn.

Dat de alschuw van vccl mcnscnrech-renschendingen niet zondcr meer in-zicht bctckendc in de politiekc structuur die ecn dergclijk hclcid moge-lijk mJaktc, demo11<>lreerde minister Van den Brock tocn hi) in 1983 hepaal-de dat Nehepaal-derland zich in hepaal-de Algcmcnc Vcrgadcring van de Vcrcnigde Natie" 1VNl diendc tc onthoudcn biJ de <,tem-mlllg over de nieuwc I apartheids l grondwel, die vrijwcl mondiaal veroor-dccil! wcrd.

Jlm>ir

.~let weinig thema's hebbcn

uirecnlo-pende kabineltcn zozeer gcwor<;teld als met cconomischc prc-,sicmiddelcn ten aanzien van apartheid. De levering van duikbotcn, kcrnrcactorvaten, de olic-boycot en het al dan niet instellen van ccn invcsreringsverhod voor Ncdcr-land-,c hcdriJvcn hcbhcn velc vcrgade-nngen van zowcl de n1ini-;tcrraad a\-; de Kamer gedomineel-d.

De afwegingen waren vaak mocilijk. Had een cenzijdige Ncdcrlandsc <,lap

zin~ Werd cr gccn oncvenredige schade toegclxacht aa11 hct 1'-Jcdcrlandsc hc-drijfsleven' louden zwane Zuidalrika-ncn gcen <,lachtoHer worden van boycotmaa t regc len~

Hocwcl aile gcnocmdc rhema\ zowel in de Kamer als in de publici tell huitcn-gewoon veel aandacht hebben gckre-gen, i<> de discu<,<,ie over Ncdcrlandsc aansluiting hij her olie-embargo tegcn Zuid-Atrika wcllichr de mccsr opmcr-kelijke. [en ruime mccrdcrheid van de Twccdc Kamer -,laagde cr jarenlang niet 111 om de regering te bewegen tot daad-werkelijke maatregclcn De bclangriJkc hijdrage die vanuit f\:ederbnd is gele-vcrd aan de internar1onale olieboycot is dan ook nier de verdienstc van de rcge-ring, maar is vooral tc dankcn aan vele Jaren van onderzoek en pre<,<,ic van het Sl,ippin<J Rmorch Bureau dat in I 'JRO wcrd opgcricht door het Komirec Zuidelijk Alrika c11 de Wcrkgrocp Kairos. Voor d1t werk ontving het burca11 gccn linan-ciclc sreun van de Ncdcrlandsc rcge-ring, waar onder andere de Wcreldraad van Kerken en de rcgcnngcn van Zwedcn, Noorwegcn en Canada wei tot linanciclc <;tcu11 hercid hlckcn. Ook de sportboycot en hct vcrhrckcn van wctenschappclijkc en culturclc handcn heheer<,ren mcnigc politiekc agenda, waarbi_j de invocring van de vi-sumplicht in I 'JH2 1 nadat her grootstc dccl van Europa Nederland daJrin was

voorgcgaan) dit debut vee! concr~ter

mJJkte. Het centraal dilemma vJn de rcgcring wcrd ti)dcns ccn van de talrij-kc KJmerdebJttcn door de toenmalige l'vdA-woordvocrder Ter lleek Jls volgt samcngevJL de 1\:edcrlandse r·egering IS

tcgcn totale sanctics. omdat dczc

cftec-ticl zijn en tcgcn c:c:nzijdigc,

Ncder!Jndse sJncties, omdJt dezc niet cllcctiet zijn. Her vic! niet mce om een cvcnwicht tc vinden

tus-tic<, en kritick op de JpJrthcid een

<,pc-ciaal effect hchhcn gchJd op het

Afrikaner denken.' In Zuid-Afrika

wordt inmiddcls door vee! politici en andere hctrokkenen aangegcven dJt het economisch isolement ccn hclang-rijke factor· is gewecst in hct verande-ringsproces. 1\linister vJn Ju-,rrtic Kobie C:octzec verklaarde hijvoorhccld in

1991. 'lnternationJic sankties dwongcn

de NationJic !'Jrtij en de sen cconomischc heiJngen

en mcnscnr·echtcn-priori-teiten. In zijn

JutohiogrJ-Iic die onder de lite!

'Vrijhcid' onlangs

vcrschc-nen IS, schrijlt

oud-Zij die in het

verleden hebben

bijgedragen tot

isolement en boycot

regering on1 hun

apart-heidsheleid te verandncn in het dclcn vJn de mJcht en ondcr-handclcn'f•

Slrun

Kamcrlid Scholten. 'In

moeten helpen oak

Tot verrassing vJn vclen

geen enkel Wcstcuropees land zip1 zulkc dehJttcn over Zuid-AfnkJ gcvoerd als in NederiJnd. Cccn

dat dee! van de

en ontzctting van ~onlnli­

gen kondigde minrster

Luns in 1965 aJn een eer-der aangenomen VN-reso-lutie uit tc VOeiT11 en

erfenis van

parlcn1cnt is zovcr gcgaan

als hct onze Ceen parlc-ment is ook als her onze

apartheid teniet

te doen.

jiOO 000,- ter

heschik-king te willen <,tellen VJn hct lnirnlcrlioncd Defence dlltJ Aid

F111d

voor

juridische hijstJnd aan slachtoffcrs VJn geprezen door de Organisatic vJn

Afrikaame Eenheid. Ceen land in West-EuropJ hcdt ook zoveel Jfkeer opgeroepcn bij verzetsmensen in Zuid-Afrika lht !JJtste is mede veroorzaJkt door de strijd om de eenheid in het C:D/\.• Dit citaat en velc andere frJg-merlten uit 'Her vcrhJJ! VJn een wcer-harstig protestJnt' vcrradcn de nog altijd Janwezige emotie die zowel hi) Scholten als hij zijn opponentcn in het CDA dicpc wonden hecft geslagcn De parlcmcntaire debatten over Zuid-AfrikJ werden in toencmendc mate be-last met discussics die weinig tc mJkcn hJdclcn met de <,lriJd tcgen JpJrtheid De fciteliJkc oogst hlcck uiteindelijk gering. Toch zijn de Haagsc debJtten in Zuid-1\trika niet onopgcmer·kt gcblc-ven. President De Klcrk vcrklaarde in oktoher I 'J'J() cbt de NcdedJndse

sJnc-apJrtheid. Hoewel de tocgezcgdc steun bescheidcn WJS - de VVIYer )oekcs sprak over 'een krenterig bedrJg' - WJS het debat omvJngrijk. De reJctie van de Zuidafrikaanse regering, die niet had gereageerd op vergelijkbarc bijdragen uit enkclc andere Ianden, wJs zecr

hit-ter In Nederland hlcek ecn breed

draagvlak voor de Ton van Luns' tc bc-staan, al waren cr kritische geluiden van onder andere C:Hll-ser1Jlor VJn Hulst die vrecsdc voor verlies van een helang-rijke order voor Nedcrlandse schecps-wcrven. Het hesluit vJn minister Luns kidde tot de oprichting van het Dc[e~ru

<1rd 1\id Fu11d Nederbnd, die tot de up-hefting van de organisatie in I 'l'J I ruim

13 miljoen wist in te zamelcn voor hulp aan slachtotfers VJn

::J

N

Vooral vanaf de jarcn zeventig zijll cr aanzicnlijkc bedragcn mar ZuideliJk Afrika ovcrgemaakt ter ondcr-;teuning van kerkclijke (JI'gani<>atic<,, vakbonden, hcvri)ding<;bcwegingen, etc De over-hcid i-; daar op vele maniercn bij

he-trokkcn gewee<>t. Zowel via de

amba'i'iadc in Pretoria a!-; door het mi-ni-;terie voor Ontwikkeling<;<;amen-werking zijn veel projcctcn ge'>teund Een groot dec! van de hulp i<> via de

zo-gcnaanldc n1cdchnancicri ng..,-organi~a­

tie'> I ICC:O, C:ehemo, Novib en Hivm) he<,teed llit de cvaluatie<>tudic Sinakho

'\Vc Cil11 do it', d1e intcrC'-;')tl!ltc gegcvcn.;;

hevat, maar aileen in zecr algemene zin ccn evaluatic gcnoemd kan worden, blijkt dat aileen aiiCC:O en C:ebcmo in de peri ode I ')78-1991 79 mii)oen in Zuid-Afrika hebhcn bcsteed.'

Len ander dec! van de ovcrhcids-,teun

voor anti-aparthcid.,organisatic-, In

Zuid-Afrika wcrd besteed via hct

Komi tee Zuidelijk Afrika I KZA >, dar

daarnaast ook on1vangrijkc particulicrc

steun wi-;t te verwcrvcn. Sinds 1977

wcrd door het BcvriJdingslond<> van het KZA 57,5 miljoen doorgc-;luisd voor

projcctcn van bcvrijding.;;hc\vcgingen

in zurdelijk Alrib. Ook Nedcrland'ie kerken, vakbonden en hulporgani-;atie<; hcbhen velc miljocnen be'itecd aan de strijd tcgcn apartheid en raci-;me Samcn met de Scandinavi-,che Ianden hchoorde Nederland daarmcc tot de belangrijk<>te donoren van de anti-aparthcrd<,<;trijd

Uit dczc kortc typcring van de vcr-'ichillendc in'itrumcntcn ontstaat hct

volgcndc hccld de dialoog met de

Ztlldzdrikaan-,c rcgcring had gccn zin

en kon ook gecn cflcct hchbcn, omdat de ontvankclijkhcrd voor cen gc'>prck in Pretoria ontbrak. l'rotc'it, ptT'i'>ie en -;teun zijr1 van grote lmorclcl betekcni<> gcwcest vanuit hct perspcctid van de

slachtollcr-; en hebben cvcnccns (enigl effect gchad op het aparthcidsrcgime. Vooral dankzij maat-;chappelijkc prc<>'ilc

wcrd l)cn Haag gcdwongcn tot

vcrdcr-gaandc <,tappen. De vraag hoc de

in-'>pannrngen van de Nederland'ic

regering beoordeeld dicncn tc worden in vergelijking met andere !Westcrscl Ianden is daarmcc cchter nog nict hc-antwoord.

Wic de brncrdcbattcn en regcring-;do-kumcntcn over Zuid-Afrika van de af-gelopen jarcn nog eens doorlcc-,t, moet

met verbazing vasc'itellen dat de

Ncdcrland<;c rcgcring in de jaren tach-tig, wannccr de 'iituatie in Zuid-Afrika c-;calccrt, cen !Iinke -;tap terugdoct Dr

A. H. van den Hcuvel I voorzittcr van de <,cktic lnternationalc Zaken van de !bad van Kerken) <>chrcd in 19S2, 'Laat

me cr geen dockJc'i om windcn' Lk

Zuidclijk Afrika paragraaf van hct nicu-wc rcgecrakkoord i'> in vcrgclijking met

wat vorigc rcgeringcn zich voornamcn,

innerlijk tegcn'ilrijdrg, kortzichtig, op-portuni'iti'ich, niet-solidair en een <;tap tcrug. Dat klinkt nrct vriendelijk hct klinkt zell<> hitter- en zo i<> het ook be-docld.' Van den Hcuvel beschrijlt hoc hct rcgccrakkoord Nederland terugzct in de rijen van alk we'iler<>e hlankc ian-den. 'De rijcn waarin I Iinke taal gcpaard

goat n1ct oogluikcnde -,rcun aan de

ra-cisterl in Zuidelijk AI rib,,,

In 1985 hchhen dr 1\l..l'u\1. Klomp<' en mgr H.C.A Ernst lnamem l!lsliii<l ct P<1x

en l\1:x Clnrsli

NcdnLnd!

een dringcnd, maar tcvergcd<> bcrocp op hct CJ)A gedaan om gckt op de ontwikkclingcrl

rn ?:uid-Afrib, de initiatrcven in

Scandinavic cr1 de Vcrenigdc Staten te

volgcn en tot 'iancticmaatrcgclcn tc

bc-<>lurtcn. De modcramina van de

i'!cderland<> Hervormde Kcrk en de Ccreformecrdc Knkcn <;chrcvcn vcrgc-liJkhare lxievcn.

De kerken zouden graag zien dat i':edcrland voorop zou \open in de '>lriJd tegen aparthetd, maar moeten vaqqe\lcn dat dit in steed-, mindcrc mate het geval i'> l:lintlen hct (]_);\ vindt hct kerkc\ijk <,preketl veela\ weer-klclllk bi1 hct C\))A, het Wetemchap-pci!Jk \n<,tiluul en de l'artijraad, maar de hewindsliedcn en de Tweede KzHllcdrZtctic toncn z1ch wcinig ont-vankclllk ,\\iniqer Van den Brock pm-hecrl we\i,waar krachtig om de Europe<,e partner' lot ecn <,chcrpcr he-kid te hewegcn. Wannecr ziJil pogin-gen nmlukken hli)kt hi) niel hen:id om het voorhecld van onder andere 1-rankrijk en Denemarken ll' volgen en lot eenzijdige Nededanche I kolcn !boy-colmaatrcgelen te be,\uiten.

Het zijn echter niet aileen knken. vak-bondcn en anti-apartheid-,organi<,atie'> dte concludcrcn dat de Ncdcrland'>e re-gering Jntcrnunonoal bcpaald nict voor-op lovoor-opt

Ook Uingendael-medcwerkcr I W van

dcr ,\leu len t-elativeert de Ncderland<,e houding: '!'en voortrekkersrol heclt Nederland -,\ccht'> zeldcn ge'>peeld De '>tappen die het gezet heelt ziJn voorna-melijk reactie<, gewec<,t op aanbevelitl-gen vanuit de VN en mee<;ta\ waren andere Ianden on<, hierhij al vooraf

ge-lloeiend i'> de omslag in het denker1 van prof.dr C._l. Schutte, prcnlang voorzil-tn van de Nederland,-Zuidalrikaame Vcrenigtng In zijn bundel Nederland en de Afrikaner'> i/\dhcsic en aver'>ie)' heschrijll hi) hoezecr Nnlcrland ccn voortrckker<,ro\ <,pcelde in de <,triJd lc-gen apartheid_,, In cer1 rccente brochu-re 'I)c rocping ten aanzicn vZin hct mrdc hroedervolk (i':ednland en L:uid-Airika, I 960-1 'J'JO)' komt hi1 tot een andere conc\u,ie: 'Wre hiJvoorheeld het Nedcrland-,e <,temgedrag in internatio-nale organen met betrekklllg tot Zuid-Alrika heziet kan niet tot een ecr1zame voortrckkcrsrol van Nederland conclu-clercn. Ook op ecor10misch terrein

wcr-Ew

acmhmu;er 17!111

de

Natlo11c1le Portij l1}dws

ee11

ucrkiezi11i)shijewkomsl.

Cfoto WcrkgroefJ Koiros)

den de trends mecr gcvolgd dan gcini-riecrd' ''

Voorai'>llog li)kt gecn andere concluste mogeliJk dan dat hct aandeel van de Ncdcrland<,e rcgcring in de strijd tcgen apartheid rcbtiel hescheidcn is ge-wee<,t, waMbij aileen de financiclc stcun tamclijk onwangriJk genocmd kan wor-den. De Nedcrlandse bijdrage is niet zozecr ecn verdienste van de ovcrheid, maar kan met mecr 1-ccht worden toe-gc-.chrcvcn aan n1aot~chappcliikc groc-peringen als kcrken, mensenrechtcn-organisaties, vakbonden en anti-apart-hcid'>groepe11.

Zuid-Afrika nu

h zijn velc manieren om de huidige ovcrgang-.;-.;ituJtic tl' typcrcn. fr i-.. opti-mismc hij de belangrijkstc

onderhande-ccn nil'UW, nict-raciaol en dcnloc.:rati<.;ch Zuid-Airika te werken is grout. .i) Er i-.. ccn grotc mate van vcrgcvings-gez1!1dhcid hij vee! zwarte 7uidal,·ika-nen. L:r heerst gecn algemene roep om wraak ol trihunaal-stemming

4) Voural het ;\NC lijkt bcreid tot nElXimaie conce'>SiCS Olll een hJoedhad tc voorkomen en zu breed mogelijk ge-dragcn vcrkiczingcn gcrcah-..ccrd tc krijgcn.

Tot de voomaamstc ncgat1eve tenden-scn hehorcn:

\I Het geweld is tocgcnomen. Het po-litick ge-lmpirecl·de gewcld zal niet vel--dwijncn zolang cr gccn k\imaat von tolcrantie ont<,~aat. Tot de erknis van apartheid hehoort ccn absoluut onthre-ken van respect voor andere 1 politiekcl

()VCrtLilglllgCil. Clok hct laars. De Nattonalc Parti)

en het A~C hehhcn el-

Geen enkele

on1vangnjkc crin1inccl gc-weld is meek ee11 gevolg van jarcn van minacht1ng voor lundamentelc mense-lqke waarden.

kaar in vcel opztchten ge-vonden: cr is cen voor heide parti)l'n acccptahel akkoord getekend, dar een stevtg fundament biedt voor ccn tockonl<..,tig

dc-mocratisch 7uid-Alrib

Zuidafrikaanse

regering zal de hoge

verwachtingen

21 [)c onwrikhare houding van lnkatha en de

kunnen waarmaken.

F.r zijn cchrcr ook cynici zoals hiJvoor-heeld llreyten llreytcnbach die in zijn mccst rcccntc bock Tcrugkccr naar hct paradiJs' schreel 'Alles gaat naar de knoppen maar hct gcclt niet. want allcs was a\ kaput!'''

De bcbngriJkste posiricvc ontwikkclin-gcn zijn al'-. volgt -,an1cn tc ViJttcn:

II Er is al vccl hcrcikt. Aparthcidswct-gcving i-.. i ngctrokkcn Bcvrijd i ng-;\x_'-wcgingcn wcrdcn gelcga!i-,ccrd llallingen kcerdcn terug, veel pulitickc gcvangcncn \Verden vrijgclatcn 21 Onderhandclingen hchhcn tot cen cvcnwichtig rcsultuZlt gclcid. [r i-; ccn ovcrgangsraad gc'lnstallcerd. De hct-cld-hcid van vecl Zuidatnkancn om aan

C:onscrvatieve l'artiJ vormt een stevig prohlcem t\lcn wil onder-handelcn zondcr enige concessic te doen. De angst om bq de vcrkiczingcn gcmargtnaliseerd te worden lijkt de hc-langrijkstc drl)tvcer om het onderhan-dclings- proce<, waar mogclijk tc d\vorsh<lnlcn.

31 Op lange rcrmijn vmmcn de 'tJciaal-cconomi-,chc tegcnstellingcn her groot-stc prohlecm. Armocdc, hunger en ondcrontwikkcling hchecrscn hct dagc-lrjks Ieven van het grootstc dec\ van de circa +O miljocn inwoncrs die 7uicl-;'drika nu tclt. Vclcn van hen vcrwach-tcn dat ccn nicuwc rcgcring hun moeizaam be<,taan sncl en ingrijpcnd zal vcrondcrcn. C~ccn cnkclc rcgcring

zed d1c vcrwacht1ngcn kunnen

\VJ.J.rn1a-ken. Zuid-Airib telt momenteel naar schatting twaalt tot viJitien miljoen vol-wa"cn anallaheten. Tenminqe zcvcn milJocn memcn beschikkcn nict over huiweqing. Daarnaa'>l kunnen 2 I

111il-jocn nlCI1'-;Cn nict over adcquotc

r..,anitai-r·c voorzieninger1 heschikkcn. 111eer dan de lwllt van hen zclts nrct over schoon

dr·inkwatcr Van aile huishoudingcn

moct nwmenteel

(,-+

% hct zonder elck-tricitcit stellcn. Daarcntcgen hcdt ccn klc!ll aantal Zuidalrikanen cer1 zccr grotc Ce<Jnomischc macht en ccn

riJk-donl zondcr wccrga

Hct is momentcel in Zuid-Atrika cer1 populairc hcziglwid om tockom'>l-scc-narro\ ll' schilderen. 7owcl in het he-drijlslcvcn als hij wctcnschappcrs rollcn de model len over talc I. Vomdat hekcnd "hoc de verkiczrngcn zullcn vcrlopcn en hoc de vcrliczcnde partijcn daarop zullcn reagercn hlittl hct scenario\ tc-kcncn evcnwcl nweizaam. Wcllicht is het r1a april mogclijk aan te durder1 ol 7uid-/'llrika hct voorhccld zal volgcn van Zimbabwe. locgmlavii..' ol hct na-oorlogsc We'>l-l)umland, zoals /\dam

er1 Moodlcy heschrijven tn T/,r

Nc,foli!ltr,l RcPolutioll· ''

Toekomstige relatie

Nederland-Zuid-Afrika

In hct rapport 'Zuid-Arrika

1\ lcmemechterl en huitenlands helcid' van het Wctcnschappclitk lmtituut voor het C:DA dat kort voor her altre-den var1 presialtre-dent l'W' Botha voltooid \,·erd. worden enkelc rcdcncn gcnocmd die spcualc aandacht voor Zurd-i\lrika rechtvaar·digcn hiqor·ischc handcn, de grotc hctrokkenheid in de Ncdcrlandse

r...on1cnlcving en de aard von de

-.chcn-drng van mcnscnr-cchten door· de rcge-ring 111 l'retoria 1_{' Van deze dr·ic zullcn}

de banden hliJven. zal de hctrokken-heid wcllicht arncmcn en zullcr1 d'-'

mcmcmechtcmchendingen als hct

goed goot - -.tcrk vcn11indcrcn.

De vraag wordt daarmce actu<.'el ol de spcciale aandacht die de Nedcrlandsc politick en samenlcving voor Zuid-Atrika opgehracht hehhcn ook in de toekom<,t zal hlijvcn hc<,taarl. Vooralsnog liJken - naast de hi<,torischc handen - dric nwtieven van bctekenis, I! Ceweld en onderontwikkeling vragen om tntcrnationalc hctmkkcnheid. I )at is geen exclusicl Zuidalrikaam pro-hlcem, al zijn cr weinig Ianden tn we-reid waar armocdc en rijkdom zo ongclijk vcrdecld ziJll.

21 Luid-Air·ika vervult ccn hclangrijke regionalc runctic Zondcr ecn qahiclc politiekc cr1 economische ontwikkcling rn de pmt-aparthcid<,r-cpublick zal zui-delijk Afrika zich als gchccl nwcili1k vreedzaam kunncn ontplooicn.

i) ( lvcrhcden. organisaties cr1 person en

die- al is hct so111s ook maar in hcpcrk-tc mate - in hct verled<.'n hchhen hiJgc-dragcn tot isolemcnt er1 hoycot hebhcn de 111or-clc verplichtrng 0111 tc hclpen ook dat dcel van de crlcnr<, van apart-heid tcnict te docn

()p wcg noor ccn nicuwc rclatic tu'-;scn

Zuid-Arrika en t\edcrland worden cn-kclc valkuilcn zichthaar De <,tamvcr-wantschap tu<,<,cn hlank<.' Ncderlandcrs en de Afrikaners is ccn tc s111allc en zccr

ongclukkige bo-,i-. voor nicuwc

contoc-tcn. Daarbij is hct wcllicht goed lc

hc-dcnken dat de nwthc van de

-.tanlvcrwant~chop ccn n1ocizaam

vcrlc-dcn kent In zijn rTcentc disscrtatic concludccrt lll.l-1 de Craall nict ten onrcchte lk Ncdcrlandse llocT<.'nlid-clc kcndc gccn Arnbncr pendant ''' Nict wedcrkcngc relati<.'s l11ken zinlom. [en twecde gcvaar voor ccn

tockomsti-gc rclatic 1-. taalvcrwZlnt-.chap. 1-:r \VJ') in

LL

0

:J N

het verleden sprake van een zekere

Nederlandse ambivalentie ten aanzien

van het Afrikaans. Enerzijds is er veelal denigrerend over deze taal gesproken.

Abraham Kuyper typeerde het

Afrikaans als 'bedorven Nederlands' en in 'De Gids' werd deze taal aan het

be-gin van de eeuw omschreven als een

'pijnlijk lachwekkend doofstomme n-taaltje, het geluid van een gebarsten vi -oo1'.17 De afgelopen decennia bleef het beeld negatief, maar vooral het gebrek

aan interesse was overheersend.

liS and provide 11ew val11es, we will11ot be a bie

toface tin lilalerial challe11ges lhat tlmalen to tearus af!ar(IB

Contacten tussen Nederland en

Zuid-Afrika dienen bij voorkeur multiraciaal te zijn en bij te dragen tot 'natio11b11ilding' en verzoening. Uitsluitend blanke rel a-ties -op basis van stamverwantschap -versterken de historisch gegroeide Afrikaner oriëntatie op Europa en on-dermijnen de ontwikkeling waarbij blank Zuid-Afrika daadwerkelijk deel Afrikaans werd voor velen

de taal van de

onderdruk-- onderdruk-- onderdruk-- onderdruk-- onderdruk-- onderdruk-- onderdruk-- onderdruk-- onderdruk-- onderdruk-- onderdruk-- onderdruk-- gaat uitmaken van Afrika.

Aandacht voor

Als derde valkuil kan ve

r-kers en daarmee een b

e-smet geheel. Anderzijds

bestaat er een zekere trots

dat onze taalfamilie ook

op andere continenten

ge-worteld is. Ten onrechte werd en wordt het Afrikaans gekoppeld aan de (blanke) Afrikaners.

ontwikkelingen in

waarlozing van de rest van Afrika genoemd worden. Aandacht voor ont

wikke-lingen in de

post-apart-heicissamenleving mogen ons de ogen niet doen sluiten voor het continent als geheel Bilaterale rela

-ties zouden waar mogelijk

de

post-apartheids-samenleving

mogen

ons de ogen niet

doen sluiten voor

de rest van Afrika.

Dat veel kleurlingen en

zwarten Afrikaanssprekend zijn is in

Nederland onderbelicht gebleven. Ook

de relatie tussen Nederlands en

Afrikaans wordt veelal erg exclusief aangeduid. Veel andere factoren die de

ontwikkeling van het Afrikaans sterk mede bepaald hebben (zoals

bijvoor-beeld Portugees-Maleise invloeden)

worden verwaarloosd. Wetenschapp e-lijke en culturele banden zouden een

bredere basis moeten hebben dan blan-ke stamverwantschap. Terecht stelde Nobelprijswinnares Nadine Cordimer onlangs nog vast: Too lllall)' whites still re-gard c11lture as synoi1)'1110IIS with Europeau

culture, seeing iudigeno11s 11111sic, dance and ara/

lraditio11 as a lowu for111 of existance, which 11eeds lo he toleraled rather than so111ethiug of bea11ly which ca11 e1u-ich and e111fJOwer ow· COIII -111011 f~IIIJI·e (. .. ) Lf11/ess we are ab/e to devefop a wltnre to cany us i11to a 11ew age, to empower

een multilateraal karakter moeten krijgen, zoals bijvoorbeeld ge-beurt bij het door de Rijksuniversiteit Utrecht gestarte Unilwi11!Unesco Chairs samenwerkingsprogramma, waarbij

uni-versiteiten uit onder andere

Zimbabwe, Namibië en Zuid-Afrika

betrokken zijn.

Hoe het toekomstig Nederlands beleid er uit zal zien is ten dele af te leiden uit de toespraak die minister Pronk in ja nu-ari 1992 hield bij de conferentie

'Chaugiug So11t/J Africa, Challenge for E11rope'

en het beleidsplan voor de periode

1992-1995 dat het ministerie voor

Ontwikkelingssamenwerking aan de Kamer heeft voorgelegd. 19

Eind maart 1994 hebben de ministers

Kooijmans en Pronk (met medewerking

van staatssecretaris Van Rooy) een uit

-voerige notitie naar de Tweede Kamer

gestuurd over 'Het beleid ten aanzien

CDV 5/94

van Zuid-Afrika'. Zowel de beschrijving van de huidige overgangssituatie als het voorgestelde Nederlandse beleid ver -dienen waardering. De regering streeft naar 'verbreding en verdieping van de

contacten met de nieuwe

Zuidafrikaan-se regering' om te komen tot 'onde r-steuning van het democratiserin

gs-proces op alle niveaus en in alle gel

e-dingen van de Zuidafrikaanse samenl e-ving', die 'hand in hand gaan met bestrijding van de sociaal-economische

achterstand van grote groepen.' Het

isolement waarin Zuid-Afrika de afge -lopen decennia verkeerde is aanleiding

tot 'verhoogde Nederlandse

inspannin-gen en interesse.'20

Wellicht zal blijvende internationale betrokkenheid er toe bijdragen dat de

befaamde woorden van Paul Kruger

werkelijkheid worden: 'Met vertrouwe

Ie ons, ons saak voor die hele wereld. Of ons overwin en of ons sterf: vrijheid sa! in Afrika apreis soos die son uit die

more wolke'21

---Mevrouw drs

TL.E.

Strop- Van Meijenfel di ( 1941) verricht vrijwilligerswerk voor diverse Dl·ltwikkelingssallle11Werkiugsorganisaties.

E.

van deu Berg ( 1952) is staf111edewerker van

de Werkgroep KAIROS.

I Zowel het regeringsbeleid ten aanzien Zuid· Arrika als de opstelling van ARP, PvdA en VVD in de periode 1960-1970 wordt belicht in de

binnenkort te publiceren Nijmeegse doktora

al-scriptie van Norbert Klein Coldewijk. S.E. van der Watt, Die opzeggi11g vmr die

kultrwrvrr-drag Nederlaud/Suid-Afrika. 'u Krilim oultrdiug.

Universiteit van die Oranje Vrijstaat,

Bloemfontein, ( 1992) 69.

Het citaat van P. Korthuys is uit de NRC van 12

september 1975. Idem, 63.

4 Jan Nico Scholten en Miehiel van Diggelen, \lrij/Jcid. Hrt vuhanl vmr ren weerbarstig protrslmrt. Narratio, Gorinchem, ( 1993) 154.

All is ter Sparks, De Klerk, 'Nederlandse sankties hebben een 'speciaal effect' aehad' NRC -Hmrddsblad, 9 oktober 1990.

0

'

CDV 5/94

6 David de Beer, 'Een evaluatie van de rol van sancties in de anti-apartheidsstrijd'. Civis i\~mrdi,

Jaargang 32, no.4, oktober 1993, 139-143

Het citaat van minister Coetzee staat op pagina

143.

7 Carla Edelenbos e.a., ln goed tJerlrouwm. DcjcHce

nnd Aid Fwrd Nedrrlmrd /965-1991.

Uitgeverij Jan Mets/DAFN, Amsterdam/Utrecht ( 1991) 35

Sinakho-'We cmr do i( Tf1e role of 11011-!}ovmrmwtnl orgtwisnlioHs i11 t!Jt buifdi11!) of a jmt twd demoeratic SouliJ Africa. The Hague,(Oct.92), 26.

9 Albert H. van den Heuvel, Eige11 belmrg Door

soli-dnritrit i11 regeerakkoord, Zuid-Afrika uil ziciJt? Aparlheid, Nederlaudse kerkeu crr hel CDA, Werkgroep Ka i ros. Utrecht, ( 1985), 23

l 0 J. W. van der MeLden, 'Nederland en de apart -heid', Het woord is nmr Ncdedmrd. Thema's tHW lmilm-lnnds beleid iu de jnmr 1966-1983. Staatsuitgeverij. Den Haag, ( 1983), 72-103

Het citaat staat op pagina 103.

11 Dr C.J.Schutte, Ntdertarrd"' de -1Jrikaum. Adlmir e11 aversie, Wever, Franeker, 1986, 60 en 208-209. 12 Prof.dr G.). Schutte, De roepiug /eu nnuzirn vnu IJel

oude broedervolk. Nederlnud f'H Zuid-Afrika, J 960-1990, NZAV/SAI. Amsterdam, ( 1993), 55.

13 Breyten Breytenbach, Trrugkrrr 11anr IJC~I pt~radljs.

Ew Afriknmrs jorrrrrnnl, Van Gennep/Meulenhoff,

Amsterdam, ( 1993). 256.

14 Heribert Adam & Kog i la Moodley, He Negotioted

Revolutiorr. Socirty mrd Politics in Post A/JnrtiJrid South

Afriw, Jonathan Bali Publishers, Johonnesburg, 1993.

15 Zuid-Ajrikn. NlwserrreciJteu f'll lmitwlmrds beleid. Wetenschappelijk Instituut voor het CDA.

Van Loghum Slaterus, Deventer, ( 1989), 130.

16 B.J.H. de Craaff, De rrry11Je vnu de slmrrvenvmrlschnp.

Nrdertaud eu de Afrikaum 1902-1930, SAI. Amsterdam, 1993. 154

17 Dr C. Besselaar, Zuid-Afrika iu de Lrllerkuude,

Am sterdam/Pretoria/Jo ha n nesbu rg/Kaa ps tad, 1914, 206.

18 Nadine Gordimer, 'A /Jocnliorr lo writr, Charles

Villa- Vicencio, Thr Spiril of HofJe. Co11versntiom orr Polilics, Religiou aud Values, Johannesburg, ( 1993),

IlO.

19 De toespraak van minister J.P. Pronk is in Nederlandse vertaling opgenomen in de lxmdel Nedrrlmrd tegerr npnrtiJeid, Sdu in samenwerking

met het Amsterdams Historisch Museum,Den Haag/Amsterdam, 1994. Deze bundel bevat

overzichtsartikelen over de historische banden tussen Nederland en Zuid-Afrika, de rol van vakbonden, kerken en anti-apartheidsorganisa

-ties.

20 Hrt belrid terr nmrzim rwrr Zuid-Afrika, Den Haag, 31

maart 1994, I 0.

21 Geciteerd in: Ct~rl Nie!Jaus, Afrikaners wrderwny ton

<t

0

:J N

het verleden sprake van een zekere Nederlandse ambivalentie ten aanzien van het Afrikaans. Enerzijds is er veelal denigrerend over deze taal gesproken.

Abraham Kuyper typeerde het

Afrikaans als 'bedorven Nederlands' en in 'De Gids' werd deze taal aan het b e-gin van de eeuw omschreven als een 'pijnlijk lachwekkend doofs tommen-taaltje, het geluid van een gebarsten v

i-ool'.tï De afgelopen decennia bleef het

beeld negatief, maar vooral het gebrek aan interesse was overheersend. Afrikaans werd voor velen

us and provide new va/nes, we willnot be a bie loface the lllalerial challenges tl?at tlmate11 lo

tear 11s apart'.1B

Contacten tussen Nederland en Zuid-Afrika dienen bij voorkeur multiraciaal te zijn en bij te dragen tot 'nationbuilding' en verzoening. Uitsluitend blanke rela-ties -op basis van stamverwantschap

-versterken de historisch gegroeide Afrikaner oriëntatie op Europa en on-dermijnen de ontwikkeling waarbij blank Zuid-Afrika daadwerkelijk deel

de taal van de onderdruk-kers en daarmee een be-smet geheel Anderzijds bestaat er een zekere trots

dat onze taalfamilie ook op andere continenten

ge-worteld is. Ten onrechte

werd en wordt het

Afrikaans gekoppeld aan de (blanke) Afrikaners.

Aandacht voor

gaat uitmaken van Afrika. Als derde valkuil kan

ver-ontwikkelingen in

waarlozing van de rest van

Afrika genoemd worden. Aandacht voor ontwikke-lingen in de post-apart-heicissamenleving mogen ons de ogen niet doen

sluiten voor het continent als geheel Bilaterale rela-ties zouden waar mogelijk

de

post-apartheids-samenleving mogen

ons de ogen niet

doen sluiten voor

de rest van Afrika.

Dat veel kleurlingen en

zwarten Afrikaanssprekend zijn is in Nederland onderbelicht gebleven. Ook de relatie tussen Nederlands en Afrikaans wordt veelal erg exclusief

aangeduid. Veel andere factoren die de ontwikkeling van het Afrikaans sterk mede bepaald hebben (zoals bijvoor-beeld Portugees-Maleise invloeden)

worden verwaarloosd. Wetenschappe

-lijke en culturele banden zouden een bredere basis moeten hebben dan bl an-ke stamverwantschap. Terecht stelde Nobelprijswinnares Nadine Gordimer onlangs nog vast: Too lllai1Y whites still

re-gard culture as synonyntolls wit/, E11ropea11

culture, seei11g indigenous lllllsic, dance and oral

tradition as a lower forlll of existance, which

11eeds to he tolemted rat!Jer tha11 SOlllethi11g of

beauty which ca11 e111'ich and empower o11r CO I11-ll/OI1 future (. .. ) U11less we are a bie to develop a

odture to carry us into a 11ew age, to e1npower

een multilateraal karakter moeten krijgen, zoals bijvoorbeeld ge -beurt bij het door de Rijksuniversiteit Utrecht gestarte Unitwi11!Unesco Chairs samenwerkingsprogramma, waarbij

uni-versiteiten uit onder andere Zimbabwe, Namibië en Zuid-Afrika betrokken zijn.

Hoe het toekomstig Nederlands beleid er uit zal zien is ten dele af te leiden uit de toespraak die minister Pronk in janu-ari 1992 hield bij de conferentie

'Ga11ging So11th Africa, Galle11ge for E11rope'

en het beleidsplan voor de periode

1992-1995 dat het ministerie voor Ontwikkelingssamenwerking aan de Kamer heeft voorgelegd.19

Eind maart 1994 hebben de ministers

Kooijmans en Pronk (met medewerking van staatssecretaris Van Rooy) een

uit-voerige notitie naar de Tweede Kamer gestuurd over 'Het beleid ten aanzien

CDV 5/94

van Zuid-Afrika'. Zowel de beschrijving van de huidige overgangssituatie als het voorgestelde Nederlandse beleid ver-dienen waardering. De regering streeft naar 'verbreding en verdieping van de contacten met de nieuwe Zuidafrikaan-se regering' om te komen tot ' onder-steuning van het democratisering s-proces op alle niveaus en in alle gele-dingen van de Zuidafrikaanse samenle

-ving', die 'hand in hand gaan met bestrijding van de sociaal-economische achterstand van grote groepen' Het isolement waarin Zuid-Afrika de afge-lopen decennia verkeerde is aanleiding tot 'verhoogde Nederlandse inspannin-gen en interesse.'20

Wellicht zal blijvende internationale betrokkenheid er toe bijdragen dat de befaamde woorden van Paul Kruger

werkelijkheid worden: 'Met vertrouwe Ie ons, ons saak voor die hele wereld. Of ons overwin en of ons sterf: vrijheid

sal in Afrika apreis soos die son uit die more wolke'2t

Mevrouw drs TL.E. Strop-Von Meljenfeldt

( 194 4) verricht vrijwilligerswerk voor diverse o 111 wikkel i 11g ss a n1 wwerki11g so rg a 11 i sa ties.

E.

van deu Berg ( 1952) is stafmedewerker van

de Werkgroep KAIROS.

I Zowel het regeringsbeleid ten aanzien Zuid

-Afrika als de opstelling van ARP, PvdA en VVD

in de periode 1960·1970 wordt belicht in de binnenkort te publiceren Nijmeegse doktoraal

-scriptie van Norbert Klein Coldewijk.

S.E. van der Watt, Die opzeggiug vmr dir kultrwrver-dmg Nedcrlnud!Suid-Afrikn. 'u Kritiese Olllluli11!). Universiteit van die Oranje Vrijstaat, Bloemfontein, ( 1992) 69.

Het citaat van P. Korthuys is uit de NRC van 12

september 1975. Idem, 63.

Jan Nico Scholten en Miehiel van Diggelen, \!njhód. Het verban! vmr wr weerbarstig protes/mrt

Narratio, Gorinchem, ( 1993) 154.

5 Altister Sparks, De Klerk, 'Nederlandse sankries hebben een 'speciaal effect' aehad' NRC

-Hn"ddsblnd, 9 oktober 1990. 0

'

CDV 5/94

6 David de Beer, 'Een evaluatie van de rol van sancties in de anti-apartheidsstrijd'. Civis Muwli, Jaargang 32, no.4, oktober 1993, 139-143 Het citaat van minister Coetzce staat op pagina

143.

7 Carla Edelenbos e.a., in goed uerlrouwm. DcjeHce aml Aid Frmd Nederlmrd 1965-1991.

Uitgeverij Jan Mets!DAFN, Amsterdam/Utrecht ( 1991) 35

Sinakho-'\rVt can do i( Tl1e role of 11011-govenrmflllal orgmrisntiorrs ilr tl1e buildi!rg of n jmt nmf democratie SouliJ Africn. The Haguc,(Oct.92), 26.

9 Albert H. van den Heuvel, Eigeu bdmrg Door

soli-dnriteil i11 rrgeernkkoord, Zuid-Afrika uil ziclJt? Apnrtheid, Nederlnudse kerkeu"' het CDA. Werkgroep

Ka i ros. Utrecht, ( 1985), 23

lO).W. van der Meulen, 'Nederland en de apart -heid', Het woord is nmr Nednla~~d. Thema's rHw brn'lm-/mrds beleid iu de jarerr 1966-1983. Staatsuitgeverij.

Den Haag, ( 1983), 72·1 03 Het citaat staat op pagina 103.

11 Dr GJSchutte, Nederlnud '"de -1Jriknuers. Adhesie

fit aversie, Wever, Franeker, 1986, 60 en 208-209.

12 Prof.dr GJ Schutte, Dr rorpiug leu aauziru 11a1t 11rt oude brordrrvolk. Nrdrrlaud ftJ Zuid-Afrika, 1960-1990,

NZAV/SAI. Amsterdam, ( 1993), 55.

13 Breyten Breytenbach, Temgkrrr rraar Iu~/ parndljs. Ecu Afriknam jourrraal, Van Cennep/Meulenhoff, Amsterdam, ( 1993), 256.

14 Heribert Adam & Kog i la Moodley, T!Je Negolin1ed

Rwo/utiorr. Society mrd Politics in Pos/ Apart/Jt~id SoutiJ

Africa, Jonathan Bali Publishers, Johannesburg, 1993.

15 Zuid-Afrika. Nlwsrrrrec/Jtt'H r11 lmitwlmrds beleid. Wetenschappelijk Instituut voor het CDA. Van Loghum Slaterus, Deventer, ( 1989), 130.

16 B.J.H. de Graaff, Dr mytiJr 11au de s/(mwmvmrtsclJap. Nederlnud "' de Afrikauers 1902-1930, SAI. Amsterdam, 1993. 154

t 7 Dr G. Besselaar, Zuid-Afrikn iH dr Lrtlerkuude,

Amsterdam/Pretoria/Johannesburg/Kaapstad,

1914, 206.

18 Nadine Cordimer, 'A tJocnliorr /o rvritr, Charles

Villa-Vicencio, The Spiril of HofJe. Co11vrrsatiom 011

Polities, Religiou nud Values, Johannesburg, ( 1993), 110.

19 De toespraak van minister ).P. Pronk is in

Nederlandse vertaling opgenomen in de bundel Nrdrrlmrd legrrr apartheid, Sdu in samenwerking

met het Amsterdams Historisch Museum,Den Haag/Amsterdam, 1994. Deze bundel bevat overzichtsartikelen over de historische banden

tussen Nederland en Zuid-Afrika, de rol van

vakbonden, kerken en anti-apartheidsorgani sa-ties.

20 Het beleid tr11 nmrzim rm11 Zuid-Afrika, Den Haag, 3 1 maart 1994, JO.

21 Geciteerd in: Cnrl NieiJaus, Afrikorrrrs rwdrrway toa

'"'"Soul/, Africa, Ammdln-lcziHg, Utrecht, ( t992),

z

:.:...1

1

Weghereiders der revolutie - Calvinisme en de strijd om de

demo-cratische rechtsstaat' is een knap en rijk hoek. Toch zijn er ook

re-denen voor kritiek. Het verleden wordt vertekend vanwege de

ideologische opzet van het hoek. De recensent proeft een diep

verschil niet allereerst in heginselen maar vooral in mentaliteit

tus-sen het transcedente hesef van vorige geslachten en het

horizonta-le zelfhewustzijn van onze al te actualiserende generatie.

D

e t1tel van hct hock dat 1k

htcl hcsprcek bracht llliJ ccn haast vergcten tafe1 eel 111 de hctlllllCnng lk was weer cc11 jongcn in de hoogstc klas van de Vcluwsc dorpsschool

en de bovenmeestcr do-ceerde de bcgimclcn dcr

politick, in vraag en

ant-woord, alsof hct ccn cate-chismus was, en dat was

hct natuurliJk ook.

)ongem, war hctekcnt an-tt-rcvolutionairc Fn dan drcundcn we onzc lcs op. Tcgcn de tTvoluttc,

mccs-titel 'Wcghercidcrs der revolutic', c11

\Veer komt de vraag in n1ij op: tcgcn

wclkc rcvolutie zou dat zijn~ Of voor

wclkc rcvolutic~ Want dat kan

tcgcn-woordig ook met ccn hock dat nog wei

uitgcgcvcn '"' n1ct ':>tcun

van hct Ur

A.

Kuypcr-fonds. 1\laar weer dwaalt mijn kindnliJkc vcrheel-ding at, Wtl!H de on1-,lag

van her bock wordt gc-sind met de drcigcnde

kop von ccn gron1n1cndc

tijgcr en ik zic mcteen hct

dicrcn-album wcc1 voor

me waarn1cc de tirn1a

tcr' Heel gocd. Tegen wei- Kanis '-' Cunning klanten

kc t·cvolutic" En wij nog

Prof Or

J W Sc/ndtc

wicrl vom haar kothc

luider, tcgcn de Ft·ame

Nord/Jolt

Daar stone! ook zo n

grim-Revolutic~ Later was mi)ll ccrstc kriti- migc tiJgcr op, prachtig tot inmi)ll dro--.chc vcrhazing Wt1Jron1 \VC tcgcn icr-,

warcn dat al ztchtcr de rug wa-;, n1aar

daa1· was ook ce11 antwoord op 1 ovcral

was altiid ecn zmtwoord op<, tcgen hct hcginscl van de Frame Rcvoluttc. Fn nu ligt cr ccn hock voor me met de

men toe

Tyt]n' Ty,]t-r' /"'mill<} lnitjht

/11 tJ,r{orr'h o[ the uujl't. \\'h11t rl11111llrt,d h,nd or eye

( ou/,i {rdllll' tJ,y{c<~r/ul

'Y"""rtry'

Hct ttnago van de tijgcr i-, \Vel zccr

hivoknt, dat wi'>l Will rom BIJke mililr Jl

tc gocd, t n ccn volgcndc ~trolc vtln dat

prochtigc gcdicht vrocg htj z1ch zlt: \\'J,cll the 1t<1r\ tiJJCIP .loll' II tiJCJr sjJCd/1, ;\/l.fU\1/cr'./ /JcdllCII 1111l/1 tfJL'Ir /cdrS, j),j }JC 11111/r /Jl\ II'Oik to 1CC 1 I J1,/ he tPho Jlld.ie the L1111/J 11111kc thee'

Nee, die ti1gcr i'> geen '>ier, ook op deze om<..,]ag ntct. t\ LIZlr \vel ccn tctvv'Jt

onlhi-volcnt hceld cbt me bij het lczcn Villl hct hock voondu1Tnd weer voor de gce'>l kwilm_ Hct duidde hcgrcep ik, hct mcn,el1jkc kwilJcl ililn, ll1ililr cbn wei propilgilndi'>tisch hcpililld: de vuri-gc cillvinl'>li'>che <,chrljver hJn<,OI'> I lotmilll, ecn huoldpcrsuon uit het hock, '>\uurde de machtige

allcn1aJI nog rZt.Jd..,clochtigcr van: wic hcreidt de weg voor wie~ de ITvolutie vom de rccht">tJJt' Dilt I'> histmi,ch

gcztcn wei ccn krachtrgc ">telling. t\bor

gclukkig 1'> hct JllcmJJI wei WJl genu-Jnceerdcr cbn rk hct 11u voor'>lcl Hct gaat in dit hock om de vraag wal hct colvini'>me hctekcnd heelt voor de unt-wikkeling van de dcnwcrJtlc_ ])at i'> ui-tcraard een zecr um<,trcdcn ondcrwerp_ Het traditionclc antwoord dat in om land 15 gegeven, hcelt altijd ecn nogal cumcrvatievc <,trekking gchild: cr is ill-lcen democratic mogclijk ills de burger<, hun illhankelijkheid Villl ecn hogerc macht, in ca<,u Cod, en cbn nict zomailr ecn Cod vJn de natuur Chilrlc' de Cui'>e,

kardi-naal van Lotharingcn, ccn

f/llllre eiii'O)'r'e <Ill tic}te

.ic

/<1

Fr1111cc en <,chold hem

navc-llJnt uit krilnkzi1111ige tiJ-gcr, gdtigc ...,]ang, etc. In hct gchcel gccn Jmbivil-lcntic in cite hittcre gock dien<,t'>lrijd Nee wit tcgcn

zwart, gocd tcgcn k\vaad,

Cod tegcn de boze zelf_

Het wezenlijk

mailr de Cod viln de

llijbcl, hc,eltcn, ills ze we-ten dill de Wille 'JOeVe-rcinitelt nict hii mcn<,cn l1gt maar hi1 diezclfde C~od, wicns gcdachtcn,

om met de protect k'lilJa tc '>prekcn, nict onzc gc-dachtcll zijn_

verschil tussen

christelijke en

revolutionaire

politiek is de vraag

naar de actualiteit

of de gegrondheid

Dilar ligt cen innige -,luier

over dtc gcdachtcngang,

c1gcn, dcnk ik, ililll aile ware rcligic. Wij tnogcn Cod, medcarbetdcr<, ZIJil maar clat gilill - denk ik recht up verzct, up revolu-

in het verleden van

tic ], zo met die tijger ho-vcnop de tc11cur va11 hct

hock gcgcvcn: tcgcn

tij-het menselijk

handelen.

gcr.., moctcn n1cn-;cn in hct

gcwccr komcn Will cr ook gcbcurt' De onderdrukkcr<, zijn ti}gcr'>, maar wic ziJn clan de lilmmetTn, WJM Wilkn11 lllakc van '>preckt~ i)ilJI" l1gt lijkt me,

ccn C'-,'-.CntiCic vraag

Calvinisme en democratie

,\\aar dan moct ik nu ccr'>l heginncn

ecn uvcrzicht tc gcvcn van de inhoud

Hct bock heclt, cbt had 1k mctecn moctcn zcggcn, ook ccn ondcrtitcl· '( _J]VIIll'>mc en de '>lri1d 0111 de clcmo-niltischc rccht">laat' Daar worclt hct

(])\".::;\)I

over de nli'-;-.;ic en nict over

de milcht en wij moetcn bliJVCI1 be,d-len dat wij ZIJll hcdoelingen nooit na;l(]loo<, met de onze 111 ovcrccmtcm-ming kunncn brcngen_ ,\\aar dat pa<,t

nict zo gocd rn de gchccl andere gc-dachtcngang van de ontwikkcling van

de Fumpe'>e men<, naJr '>teed, mccr zelf'>tilncligheld mondrghcid zoill'> dat tcgenwoordig heel I )c me1hen die vanill de Rcnili">Jnce, dill i'> Villlill de

ontdckking van de men-; en zip1 \Vaar-digheid 1/'1cO dc/111 ;\ lirdllclold, /)c ho111r111'

,/i,jnit<ltei, hun v1-i1hcid hegonncn op te

·'J:

z

cisen, in de kcrk, in de staat, in de gc-rneenschap, hebben dan ook ccuwen-lang gcworstcld met hun traditic en argumcntcn gezocht om hun recht in ovcrcenstemrning te brcngen rnct Cods rccht, en dan ook, als cr zoiets bestond, en dat dachtcn ze graag, de algcmenc mcnseli)kc natuur met de eeuwige orde dcr schepping. Wat wcrden cr zo een vragcn opgcroepcn, dogn1atil)che, hlo-sofische en wat nict a!.

Drie tijdperken, drie denkers

De schrijver van dit bock, ongetwijkld hct juk van de doern der traditie uitda-gcnd, heschriJft de ontwikkcling van de strijd die vrome rnensen vncrden om hun vrijhcicl tc rcchtvaardigen. Nee, zegt hr1, ze waren helcmaal nict zo consuvatief, van Calvijn al al niet, die hclc anti-rcvnlutionairc traditic is een misvcrstand, Ja ccn vcrdraaiing van de revolutionairc kracht die in het ware calvinisme aanwezig was. Om dat tc stavcn dcelt hij zijn hock in in drie his-torische hootdstukken, drie tqdpcrken hevattcnd. Om le beginncn de zestien-dc eeuw, tnen de calvinistcn en dan in hct bi1zonder de Fransc hugenoten hun staatsthcorici'n ontwikkelden, vcrvol-gcns de zcvcnticndc eeuw met biJZOn-derc aandacht voor de Fngelse Puritcinse Rcvolutic en haar transatlan-tischc vertakking in Amcrika, en tcn-slotte de late achttiende ccuw met de explosics in Amerika en hankrijk !)ric denkcrs dominercn die dric delcn als kroongetuigen. Voor de hugenoten is dat franc;ois Hotman, die vooral in zijn hock 'Frollw-C{\1/ir~' ccn vurig pleit-hczorger was van hct herstel van de oorspronkelijkc vrijhcdcn van hct volk, WZlarin n1cn in die tijd zo gaarne gc-lootdc. Voor de Fngclse Revolutic is hct de grote lohn Locke zclf. en ja, die onhcvangcn denker bn in zckcre

alge-kidc zin natuurlijk wei een calvinist worden gcnoemd, maar de draad wordt dan toch al wei wat dunner. Daar zit voor rnij ook een van de kernproblc-men van dit bock. Het bcschrijtt hoc de democratic opblocit uit calvinisti-sche wortcls, maar als de boom opwast en hoc Ianger hoc dikkcr wordt. wordt hiJ ook steeds minder calvinistisch. Het mag dan zo wczen dat de famdie van Locke tot de streng-calvinistischc vlcu-gel binnen de lngclsc kerk hchoordc, zoals de schrijvcT gretig opmcrkt, de grote hlosool zcll heeft in de trant van z1jn ti)d alstand gcnomen van de ortho-doxJe van zijn jeugd en zijn leer is nict voor niets het tundamcnt van het lihc-ralisme gcworden. Voor het derek dec! gcldt dat problcem in nog sterkere ma-te: de dcrdc pcrsoon in deze wal vcr-wa terende Driccen hcid 1s de berocps-revolutionair die wei de 5lorm-vogel van de Arnerikaansc en Franse Revolutie mag worden gcnoemd, Thomas Paine. BiJ hem is er hclcmaal niets mecr over van het orthodoxe gc-loof, hij is ronduit een liberalc Deist A Is hi) a is Jonge n1an, aan de vooravond van de Amcrikaanse Revolutic, uit Engcland naar Amerika trckt. is dat wei ecn zeldzaam lraai voorbcelcl van 'i/,c ru;ht "''I" 111 t/1c n1h1 ;,f,rtc' In zi1n vurigc gcschritten rocpt hij zijn nicuwe land-genotcn op tot revolutie, en daarmec hccft hij gewcld1g succcs, maar dat is nict vanuit ecn calvinistisch standpuill, en men kan wei, zoals hier gedaan wordt, wiJzcn op christclijkc acccntcn in z1jn gecstcliJke groei. maar dat is wat vcr gczocht Wat hij prcdikt is het ge-lool in de individuclc vri1heid van de mens, door en door lihc,·aal I )c grotc vijand is de staat, de grotc last zip1 de bcJaqingcn, en als Paine opkomt voor de gcwone mcmcn dan doet hi) dat met het na·fevc gclool in de natuurliJkc