Van dolle kervel en waterscheerling: de nalatenschap van Johann Jakob Wepfer in de Universiteitsbibliotheek Leiden

Van dolle kervel en waterscheerling: de nalatenschap van Johann Jakob Wepfer in de

Universiteitsbibliotheek Leiden

Damen, J.C.M.; Ommen, K. van; Vrolijk, A.; Warnar, G.

Citation

Damen, J. C. M. (2007). Van dolle kervel en waterscheerling: de nalatenschap van Johann Jakob Wepfer in de Universiteitsbibliotheek

Leiden. In K. van Ommen, A. Vrolijk, & G. Warnar (Eds.), Kleine Publicaties van de Leidse Universiteitsbibliotheek (pp. 143-149).

Leiden: Scaliger Instituut: Universiteitsbibliotheek Leiden. Retrieved from https://hdl.handle.net/1887/65903

Version: Not Applicable (or Unknown)

License: Leiden University Non-exclusive license

Downloaded from: https://hdl.handle.net/1887/65903

Note: To cite this publication please use the final published version (if applicable).

t?îtt4n6L tanta. ãzct+¿

ztø*&fl G.tñaîûA.rfir,t.

De Zwitserse arts Johann Jakob Vfepfer ^{(1 620-1 69} 5). UBL 522

F

10.

Van dolle ^{kervel en} waterscheeding

De

nalatenschap van Johann Jakob \Tepfer

in

de Universiteitsbibhotheek Leiden

Jos Damen

In

maarT.1670 spelen twee iongens ^{en zes meisjes}

rond

een beek

bij

het dorp Almanshofen, vlakbij Donaueschingen

in

het Z:watte

\foud. De

meisies proeven wat vân de waterscheerJing die ze daar vinden en die ze voor pastinaak houden. Ze vertellen de jongens over de

^angename ^smaak. Uiteraard genieten de iongens vervolgens gulzig ^van het aanbevolene

- of wat

daat

in

de

buurt

groeit.

De

zesjartgeJakob Mäder heeft

bii

thuiskomst

piin in

de maagstreek.

Hij krijgt kramp

over zrin hele lichaam en opgezette ogen.

Het

bloed

komt

^{uit z11n oren.}

Hij

sterft

binnen

eenpaar uùt. NaJakobs

dood komt tot

aan zrin begrafenis

voortdurend

groen schuim uit

zlin mond. Zijn

diepbedroefde vader veegt dat telkens

af,

maar

het

schuim

komt direct

weer opzetten.

Dit

treurige verhaal komt

uit

de Cicatae aquaticae hi¡toria et noxae, àat

in

1,679

in

Basel verscheen.

Het

boek

wordt

^{beschouwd als}

een vân de twee hoofdwerken van de Zwitserse arts Johann Jakob Slepfer, onder meer experimenteel toxicoloog ^en grond-

1.gg.t

van de hersenpathologie.

In

Leiden

ligt

een

groot

deel

van \Tepfers nalatenschap: ongeveer duizend van zlin boeken, 48 medische manuscripten ^{en 4,5} meter correspondentie.

Ook

de

Zentrall:lbliothek Zirich

heeft een behoodiike collectie

\ü/epferiana, meer dan 600 nummers.

NØie was Johann Jakob \Øepfer? ^\ü/at is zijn betekenis

voor

de wetenschap?

En

hoe kwam de omvangrijke collectie Nüepferiana

in

Leiden terecht?

Per.coon

Johann Jakob Wepfer

werd op

23 decemtoer 1'620 geboren

in

Schaffhausen, een

dorpje

^{aan åe}

Riin,

nog net

in

Zvlitsedand,

DTSPUTATIO MEDIC4,

D€J

C H YLIF I CATI ^ONIE.

g!¡m,

DEO

T; O. M. OPITUL.å,NÍ.E,

t!ør E

o

n,r r

/4

TE _e9 Co

N s E

N It,

Magntfci

^.úmp

lifinirt in

celebenima

gf

dnriqî,rpma Raøracorøm

_-ácøde-

mia

CollegiilVúedici,

Sug

PR¡E

s.¡Dro

f

^{t n}

t

clanfini & txællentifini

DN.JoH.JACoBI d BRUNN,

Phil. & ^{Med. D. Medic.} Pra6t. Profeß.

experientiflimi, Præceptoris

&

Patròni

I

æraten colendL

ptracìda

eùvá,qat ^ce*pru

þbjhit

JoHaN. J^coBus ^VEpFERus

Scaphufianus.

vtddiern

I

,4og.Án¿o Å{ DC

XLn.

horìs loco{ue folitis.

B¡s¡¡.¡æ

Typis

G¡oncI DrcxuRr,

Àc¿de¡¡iæ Typographi.

zo'n75

kilometer ten noorden

vanZtttich

^(afb.).

Hij stierf

^op 74-jarige

leeftijd op

28 ianuar' ^1695' Verwat hem

niet

met zl¡n broer Johann ^{(1, 635 -1, 67 0),} zlin zoon _J ohann l(onra

d

(I 657 -1'7 1,1)

of zlin kleinzoonJohannJakob !íepfer

(1680-1709),

ook

alle drie arts. Johann Jakob Nüepfer v/âs eerì slimme jongen, die van

zl;n zeventtende

tot ziin

zevenenrwintigste iaar ^aan drie

verschl-

lende universiteiten studeerde: Basel (1637 -1 638), Straatsburg (1639-1643) en Padua (1'644-1647). Tifdens

ziin

studie leerde IØepfer via het werk van de Nededander Johannes Síalaeus over Haivey's moderne theorie over ^de bloedsomloop.

In

Padua (meer dan

in

het ouderwetse Straatsburg en Basei) had

hij

de gelegenheid om

bii

de hoogleraar anatomie Johann Vesling een en ander

in

de

praktiik

te zien.

Daat zagllepfer

^het belang van medisch onderzoek, secties en ontledingen.

Uit

1644 ðateett ìTepfers eerste werk: Dispøtatio de cþtlfrcation¿.

Drie laarlater

verichijnen,

ook

in

Basel, twee proeven van bekwaamheid:

dissertaties over het kloppen van het

hart

en over het drinken van thermaalwater (afb). Aansluitend

wordt \íepfer

stadschirurg v¿n Schaffhausen.

In

1650

krijgt

\Tepfer de

voor

hem belangrijke toestemming

om op

alle ovededenen

in

ziekenhuizen

in

Schaff- hausen sectie te verrichten.

Dat klinkt

gewoon, maat dat was het

in

de zeventiende eeuw niet overal.

In

Basel werd sectie

verricht'

maar

in

Straatsburg niet.

Het Theatrum

,Anatomicum

in

Leiden,

wa r

Boerhaave en

zijn

collega's lichamen ontleedden, was nog een opzienbarend verschiinsel:

bij

sectie werd de

klok

geluid.

lfetuwchaþþelik ^belang

De

Medische School van Schaffhâuserl, waar Wepfer de scepter zwaaiåe,was al snel moderner en

invloedrijker

dan de behou- dende medische facuiteit van de Universiteit van Basel. \Tepfer was belangrijk omdat

hij,

biivoorbeeld

in zlin

analyse van het ziektebeelã van de vergrftigde kinderen

in

Almanshofen, nadruk-

keliik

analytisch te

werk

ging. Zeker, \X/epfer stond nog met één been

in

de oude

tild. Hii

beschreef sommige ziekteverschiinselen en lichaamsdelen

in

de stiil van Galenus en Hippocrates.

Tegelijkertijd was

hii

een

modernist

die

in

zrin vele brieven en boéken experimentele en klinische analyses vastlegt'

Er ziin

vele

/

{

I

\X/epfers medische disputatie (1644) aan de Universiteit van Basel. Drie jaarlater publiceerde Wepfer rwee Baselse dissertaties. UBL 190 E 37.

144 145

r

Ër'*"

'':1 clc

.HI

Á*nl

[818t-ir' rrt4i

\,l.il';iT/

,t

yrÆ _Å,q¡ATIC,E

:j

STORIA

ET ^T.{OXÆ.

Commentario illuftrata,

l/t

JOH. IACOBO ^XtrEPFERO

i4ed. Doét.

scaphlfiano.

:

i:

l :

i

a

i

:

{f¿àIl¿ri}

,

B¿SILE,4E,

,or{.

^{Ro OLP VÌvl KóN} G lmpdmcbat JoH.

RoDoLPHVS

GENATHIYS.

¿{.

D.

M. DC.

LXXIX.

Dx

Lcgato 1\'E p F D I{ l,

Eén van \X/epfers hoofdwetken is dit handboek over de vergiftigings- 1eer, uit 1,679. Azn het ingeplakte strookje (Ex Legato \X/epferi) is te zien dat dit boek afkomstig is uit \X/epfers nalatenschâp,

in

1,775 door de Leidse universiteit aangekocht.

UBL

159

E

18.

redenen waârom Níepfer een plaats verdient tussen de beiangdi- ke medici die

voor

wetenschappeìijke doorbraken zorgden:

1.

Exacte

aanpak. ìTepfer geeft bijna protocollaire beschri]vin- gen van ziektebeelden, met datum, ^plaats, uur, ziektesymptomen, verloop van de ziekte, therapie, werking, beschrijving

vaninzich-

ten vafl andeten, sectieverslagen.

2. Betekenis

voor

de neurologie.

In

1658 publiceerde \Øepfer ziin

Obseraationes anatomicae ex cadaaeribas elrurn, qtlo.s søsta/it aþop/exia cam exercitatione de eias /oco

fficto. De titel

^vertelt het verhaal van de klinische aanpak: anatomische observaties over de lichamen van

hen

die aan een beroerte

ziin

gestorven, met een studie van het getroffen lichaamsdeel.

Binnen

75 jaar verschenen zes ver- schillende edities. \ü/epfers werk werd

invloedrijk

en

tot in

de negentiende eeuw (door bijvoorbeeld

Virchow)

geciteerd.

Niet

alleen was

l7epfer

met sommige ontdekkingen een voodoper,

ook

bevestigde

hij

theorieën van anderen en baande

hij

de weg

voor

^{een echte} anatomisch-klinische aanpak. Wepfer

wordt

niet

voor

niets een van de 'vaders van de neurologie' genoemd.

Tijdens de jaadijkse European Stroke Conference

wotdt

^altijd net]es 'The Johann Jacob \)íepfer

Award'

toegekend.

3. Betekenis

voor

^de toxicologie.

Door

anderen

wordt

ìTepfers werk

voor

de vergittigingsleer

juist

aIs zlin belangrijkste biidrage

aan de wetenschap gezien: zljn

in

1679 verschenen

boek

^Cicatae

aqaaticae historia et rxoxae, commentario illastrata.

Om

dat commentâar gaathet:

in

de 340 bladzijden van

dit

boek verschuilt zich eigen-

lijk

een compleet toxicologisch compendium ^(afb.).

Over Nlepfer valt nog veel meer ^Te zeggen.

Hij

signaleerde diverse verschijnselen

bij

diabetes.

ZIjn

belang

voor

de chirurgie efl

voor

de inwendige geneeskunde staat buiten

kiif. De

oogverschiinselen

bij

migraine (visuele aura) werden a1s eerste

doot

hem beschreven.

Ook

anatomisch was

hlj

zeer ondedegd.

Vtþft,

^{en I ¿iden}

In

2005 zag ik

\íepfer

een pàar keer

in mijn

lìnkeroog langskomen, tn'aangeraakte' boeken.

In

The rare book reuiew stond

in

²⁰⁰⁵ een

r

artikel over de

dtukketsfìrma

Elsevier.

De

eerste afbeelding toonde een

titelpaginavan

een boek van Hobbes, met een geplakt strookje

Ex

legato

If/tpftri.Dat

strookje kende

ik. Op

zoek naar bijzondere onontdekte dissettaties

vond ik

nameüjk tientallen schatten.

In

twee ervan (R.einelius 1679 en

Ott

1670) zat hetzelfde geplakte strookje

Ex

legato

Wpftri.Nu

werd

ik

pas echt nieuwsgierig. Hoe waren de boeken, manuscripten en brieven

v^n

deze Zwitserse dokter

in

Leiden terecht gekomen?

Dat

bleek als aitijd een kwestie van geld.

Het

legaat bleek een aankoop.

In

1770 had

mr.

Gerard Riemetsma zijn vermogen nagelaten aan de Senaat van de Leidse Universiteit. Vanwege de ingewikkelde testamentaire bepalingen sloot de senâât een akkoord met de familie.

Uiteindelijk

kreeg de universiteit 16.000 gulden 'welke som tusschen de

vier

faculteiten verdeeld moest worden

om

haar

tot

aankoop van boeken te besteden' (Acta Senatas 12

juni

1.772).

De

medische faculteit besteedde een

p^ r

jaarlatet; (tn 1774) een gedeelte van het geld

'tot

aankoop der bibliotheek van den Zwitserschen dokter _JJ. \ü/epfer' (X4olhuysen, Ceschiedenis der Uniuersiteits-Bibliothæk te Leìden, p. 38-39).

De

Facul- teit betaalde

hiervoot

120 gouden ducaten oftewel 600 gulden.

'De

dubbelden

ztjn

door den boekverkooper

Vijgh

verkocht.'

Er

bleef

genoeg moois over: 188 boeken

in folio,

453 boeken

in

quarto, 569 boeken

in

octavo, 302 boeken

in

duodecimo, 48 medische manuscripten en 4,5 meter brieven van en aan SØepfer.

SØepfers levensspreuk was: Concordia cordis et oris

-MJjn ^mond

is als

mijn

hart.

Het

is een

motto

dat

navoþng

verdient.

In

de Universiteitsbibliotheek Leiden lìgt een goudmijn. \Øelke Scaìrget-fellow

schdjft

Ln2010 een boek over $Øepfers brieven en manuscripten?

Bib/iog'afe

Enkele werken van Johann Jakob ^\'X/epfer (1620-1695):

Dispatatio mulica de cþlifcatione (Basileae, 1644),UBL 190 F,37 DissertaÍio inaugurølis de þaþitatione ^cordis @aslleae, ^1647).

148 149

Dissertatio inaugaralis de tbermarøm pota @aslleae, ^1647).

Obseruatione¡ anato¡zicae ex cadaueribus e0ra/7/, qal! sustu/iÍ aþop/exia cllm exer- citatione de eius loco alJecto (Schaffbusü, 1658),

UBL

522F 1,0 (ed. 1727).

Cirulae aqaaticae historia el nzx(æ, mmmentario illasÍrata (Basileae, 1679),

UBL

159

E

18.

Over de nalatenschap van

ìlepfet

in Leiden:

Brieven en manuscripten in UBL BPL249.

Catalogus van \lepfers bibliotheek in UBi- BPL 853.

Over de aankoop van de nalatenschâp in UBL Archief Senaat 433 fol.

5 en BibLiotheekarchief L3 en C42XY.

Werken van tijdgenoten vân Wepfer:

Gu[elmus Harveus f$7illiam Harvey], Exercitationes anatomica tle motu cordìs en sangainis in anìmaliba¡ (Francofurti, 1628),UBL 141'3

F

28: 5.

Johannes ^\X/alaeus [Jan de WaIe], Epi:nlae duae de mota cbltli et nnguinis ad Thomam Bartolinum, Ca:paris

filiun

(Lugdunum, 1640),

UBL

51'9 F 21.

Iclem, Ed. flova, met Duitse vertaling (Darmstadt, 1971),UBL 2817 F 6.

Over Johann Jakob \X/epfer:

P. Eichenberg er, Jobann Jakob ^{I{/epfer (1 620-1} 695) aJ¡ kliniscber Praktiker (Basel-Stuttgart, L969), UBL DOUSÂ 82 0665.

H. Fischer, _{/a hann} Jakob ^{Wepfer (1} 620-/ 695). Ein Beitrag 7ur MediTingetcbichte du 17. Jahrbundert (Zirich,1931), UBL 439 C 19.

l)iversen

D. Breimer, _J. Damen let ^{aL), Hora e¡t. On} dì¡sertations þerden,2005), UBL S 9151 71. Afbeeicling van de dissertatie van Ott (1670) op pag.

18; afbeelding van de dissertatie van Reinelius (1679) met strookie

Ex

legan Weþferi op pag.29.

B. Funnekotter, 'Hell's fire and the Golden Age

of

Dutch printing', The rare book reuiew, 32:6 Q005), p. 20-23, UBL S 5781.

Met dank aan André Bouwman voor zijn informatie over de zanschaf van de \ùØepfer-collectie.