Heidinga, Anthonie
Citation
Heidinga, A. (2006). Mens en klimaat in de droge negentiende eeuw. Leidschrift : Cultuur
En Natuur, 21(April), 45-56. Retrieved from https://hdl.handle.net/1887/72644
Version:
Not Applicable (or Unknown)
License:
Leiden University Non-exclusive license
Anthonie Heidinga
Met de koolmezen schijnt het niet goed te gaan, en wel omdat ze blijven broeden volgens hun vaste agenda. Ze missen daardoor de boot omdat de larven waarmee ze hun kleintjes plegen te voeden wél reageren op het feit dat het voorjaar zich steeds vroeger aandient. Het klimaat verandert en alles wat leeft zal zich moeten aanpassen, anders wacht uitsterven of migreren. We moeten nog maar afwachten hoe de mensheid het er straks vanaf gaat brengen als de zeespiegel ons tot de lippen stijgt, woestijnen oprukken en we hier in West-Europa een subtropisch klimaat krijgen, dan wel ijzige koude, mocht de golfstroom stagneren.
De huidige radicale opwarming van de aarde is iets uitzonderlijks, maar het is natuurlijk niet voor het eerst dat de mens geconfronteerd wordt met al dan niet structurele veranderingen van het weer die het bestaan flink kunnen ontregelen. Behalve door letterlijk weg te lopen voor de problemen heeft men in het verleden naar vermogen geprobeerd zich aan te passen aan de veranderde omstandigheden, al waren de mogelijkheden vaak beperkt, zeker in autarkische samenlevingen met een beperkte technologische bagage. In de premoderne samenleving kon een reeks van te natte en te koude zomers – dus van misoogsten – al catastrofaal zijn door het gebrek aan reserves en een weinig flexibel sociaal-economisch systeem. Toch ontstonden in zulke crisisperioden niet zelden belangrijke technologische innovaties en nieuwe economische strategieën. Overigens veroorzaakten klimatologische veranderingen niet alleen problemen, ze boden soms ook ongekende mogelijkheden.
interesseren zijn uiterst schaars en moeilijk te interpreteren.1 Dit laatste
geldt vooral voor indirecte gegevens. Mag bijvoorbeeld het feit dat de Nederlandse landschapschilders in de zeventiende eeuw zoveel ijsgezichtjes hebben geproduceerd, gezien worden als een bewijs voor de veronderstelde ‘Kleine IJstijd’? En duiden de catastrofale stormvloeden uit de late Middeleeuwen op een ‘transgressiefase’ (dat wil zeggen verhoogde activiteit van stormdepressies) of op een periode van slecht dijkenonderhoud? In het algemeen is het uiterst moeilijk ‘gevolgen’ aan weersomstandigheden toe te schrijven.
Het klimaat is nu in het publieke debat helemaal terug van weggeweest: meer dan ooit zijn we ons bewust van de enorme impact die een klimaatverandering voor de samenleving kan hebben. De huidige global warming heeft in sommige kringen zelfs de proporties aangenomen van een hemelse straf voor ons zondig (verkwistend) gedrag. Redenen genoeg voor de reprise van een al in 1984 gepubliceerd onderzoek over mens en klimaat.2 Het klimaat was toen nog geen hot issue, bovendien kwam de
publicatie niet uit de koker van een ‘deskundige’ maar van een archeoloog die onbedoeld op deze materie was gestuit. Het verhaal speelt zich ruim duizend jaar geleden af, toen langdurige droogte een ramp voor sommige gemeenschappen betekende, maar een zegen voor andere. Het bijzondere van dit onderzoek is dat niet, zoals gebruikelijk, een klimatologische anomalie uit de hoed is getoverd om veranderingen in landschap en samenleving te verklaren, maar dat deze anomalie bij toeval empirisch werd vastgesteld voordat naar verbanden werd gezocht. Het verhaal toont aan dat het in de wetenschap loont om zijwegen in te slaan, want juist die openen onvermoede perspectieven.
1 Voor een overzicht van de soorten bronnen en de bruikbaarheid daarvan verwijs ik naar de Algemene inleiding van het standaardwerk van J. Buisman over het weer in de laatste 1000 jaar: Duizend jaar weer, wind en water in de Lage Landen. Deel 1: tot 1300 (Franeker 1995) 15-178. Zie ook H.A. Heidinga, Medieval settlement and economy north of the Lower Rhine. Archeology and history of Kootwijk and the Veluwe (the Netherlands) (Assen en Maastricht 1987) 117-124.
2 Het betreffende onderzoek is gepubliceerd in deel 2 van mijn dissertatie over de
De woestijn
In de jaren zeventig van de vorige eeuw, toen niemand nog van broeikasgassen had gehoord,3 leidde ik een archeologisch onderzoek in wat
toen nog de grootste woestijn van West-Europa was: het Kootwijkerzand in het hart van de Veluwe. Dit gigantische stuifzand, dat in de negentiende eeuw zijn grootste omvang had bereikt (ongeveer 1900 hectare), is vanaf 1897 grotendeels beteugeld door Staatsbosbeheer met saaie dennenaanplant. Een kleine 300 hectare levend stuifzand werd echter gespaard waar, zoals de opgravingsploeg ervoer, nog een heus woestijn-klimaat heerste: woedende zandstormen en temperaturen die in de zomer konden variëren van 50 tot 60 graden Celsius boven nul overdag tot even onder nul ‘s nachts. Een fascinerend gebied voor de wandelaar van nu, maar een schrikwekkende woestenij voor de bewoners van de Veluwe van toen.
Ooit was dit echter een vriendelijk, aantrekkelijk landschap, dat al in de prehistorie bewoning aantrok. In de negende eeuw na Chr. nog was er van zandstormen geen sprake. Rondom een groot dorp strekten zich akkers, weidegronden en heidevelden uit (Fig. 2). Ten opzichte van enkele eeuwen daarvoor was het landschap wel een stuk opener geworden als gevolg van
3 Pas in 1985 kwam in Nederland de discussie over de invloed van broeikasgassen op het
klimaat serieus op gang: E.A. Koster De aarde leeft langzaam, maar de natuur is nukkig. Beschouwingen over morfodynamiek en klimaatverandering (Afscheidsrede Universiteit van Utrecht, 2005) 8.
ontginning van woeste gronden, houtgebruik en vraat door het vee, maar aan de horizon strekten zich nog dichte wouden uit.
Kort daarop ging het echter mis: de landerijen raakten keer op keer onder gestoven. Op een gegeven moment, omstreeks het jaar 1000, gaven de bewoners het definitief op en trokken naar onbedreigde oorden (op één van die plaatsen zou het dorp Kootwijk ontstaan). Het eenmaal ingezette proces viel niet meer te stoppen: de zandverstuivingen groeiden in de loop der eeuwen uit tot een heuse woestijn. Wat in Kootwijk gebeurde voltrok zich ook elders op de Veluwe: zo hebben stuifzandafzettingen ongeveer twintig procent van de ‘hoge’ Veluwe veroverd.4 Het hoge midden, eens het
demografische en economische hart van de Veluwe, werd een marginaal, dunbevolkt gebied. De toekomst was aan de lagere randzones.
Het onderzoek in de jaren zeventig richtte zich aanvankelijk alleen op wat zich ónder het stuifzand bevond: de nederzettingen uit de Romeinse tijd
4 E.A. Koster, De stuifzanden van de Veluwe. Een fysisch-geografische studie (Proefschrift
Universiteit van Amsterdam, 1978).
Fig. 2: ‘Oud Kootwijk’ anno 750 na Chr. met het vennetje nog in volle glorie.
en vroege Middeleeuwen. Dat stuifzand was iets van ‘latere’ periode. Maar toen de sporen zich openbaarden van de wanhoopstrijd van de laatste bewoners, die tevergeefs windschermen hadden geplaatst en stuifzand op hun akkers hadden ondergeploegd, promoveerde het stuifzand van afdekkingslaag tot een van de hoofdrolspelers van het verhaal.
De oorzaken van de Kootwijkse woestijnvorming leken in eerste instantie duidelijk. In een droog gebied als dit, waar de ondergrond bestaat uit fijnkorrelige dekzanden, ligt verstuiving op de loer. Zeker als op grote schaal bossen, die natuurlijke windschermen bij uitstek vormen, worden gekapt, de bodemvegetatie wordt vertrapt, stuk gereden en opgevreten en een deel van de akkers kaal ligt. Vooral roofbouw op de bossen moet een rol hebben gespeeld, want de streek ten oosten van Kootwijk was sedert de zevende eeuw het centrum van een bloeiende ijzerindustrie, waarvoor gigantische hoeveelheden houtskool werden verstookt.
Kennelijk was er omstreeks 900 na Chr. een kritische grens overschreden. Bij de uitwerking van de gegevens van het onderzoek stuitte ik echter op een fenomeen dat een ander licht op de gebeurtenissen wierp: de verdroging van een bij de nederzetting gelegen vennetje, waarvan het bestaan zich pas op de tekentafel had geopenbaard. Een nieuw spoor dat uiteindelijk leidde tot de berekening van de gemiddelde jaarlijkse neerslag ter plaatse tussen ca.750 en 1000 na Chr.
Het ven
De jongste nederzetting onder het stuifzand is omstreeks 750 na Chr. gesticht bij een komvormige terreindepressie met een omvang van ongeveer één hectare, die ook bij de latere uitbreiding van het dorp nooit is bebouwd. Hier zijn de waterputten van het dorp aangetroffen, meer dan vijftig in getal. De aanwezigheid van waterputten5 was op zich al verwonderlijk, want
het grondwater bevindt zich hier op onbereikbare diepte, maar ook het feit dat ze hier en niet naast de huizen waren aangelegd. De verklaring diende zich al gauw aan: juist ter plaatste van de depressie stagneerde het regenwater indertijd op een kennelijk meer leemhoudende laag, ongeveer 75 tot 150 centimeter onder het maaiveld. Op het grensniveau tussen nat en
5 Bij geen van de in de omgeving opgegraven voorgangers van dit dorp (uit Romeinse en
droog had zich bovendien een ijzerkorst gevormd, zodat een tamelijk waterdichte ‘badkuip’ was ontstaan. De waterputten reikten dan ook niet dieper dan tot de bodem van deze kuip.
Er was echter nog iets merkwaardigs: de waterputten dateerden allen uit de late negende en vooral de tiende eeuw. Zou men pas na er ruim een eeuw gewoond te hebben op deze plek het ondergrondse water ontdekt hebben? Het tegendeel bleek het geval: aanvankelijk stond de depressie namelijk grotendeels onder water, het was een echt meertje. Dat bleek toen ik eens goed keek naar de NAP-verschillen tussen de ligging van de waterputten. Figuur 3 toont dit goed aan: ten tijde van de hoogst gelegen waterputten moet er water in het diepere gedeelte van de kom hebben gestaan en stond deze droog toen er putten in het lage centrum werden aangelegd. Dat men al waterputten aanlegde toen het meer nog bestond wijst op een groeiende behoefte aan schoon drinkwater.
En als die waterputten gedateerd kunnen worden kan ook de fluctuatie van het waterpeil in het ven in de tijd worden geplaatst. Nu waren er inderdaad voldoende gegevens om te kunnen vaststellen dat het waterpeil al in de loop van de negende eeuw een lichte daling vertoonde, maar in de tiende dramatisch zakte: het meertje viel droog en alleen uit de ondergrond wist men nog wat water te winnen. In die laatste fase heeft men nog een desperate poging gedaan om te zien of zich onder de bodem van de badkuip nog water bevond.
De oorzaken van het opdrogen van het ven
De volgende vraag was waarom het meertje zomaar ineens kon droogvallen. Zoals gezegd vormde de waterhuishouding een gesloten systeem. Het ven werd uitsluitend gevoed door neerslag ter plekke. Een deel daarvan verdampte en een deel sijpelde weg in de ondergrond. Onder natuurlijke omstandigheden en bij een neerslagregime zoals anno 1980 zou echter in een meertje als dit op jaarbasis sprake moeten zijn van een neerslagsurplus. Hier werd echter tevens water onttrokken door mens en dier, terwijl ernstige lekkage van de bodem ook niet uitgesloten kon worden. Dus welke van deze factoren heeft de doorslag gegeven? Aanvankelijk werd vooral aan een lekkage gedacht, maar deze kan geen blijvende gevolgen gehad hebben.
De bijzondere informatie die bekend was over dit ven vroeg er om het niet bij hypothesen te laten. Het was immers als het ware een grote neerslagmeter, waarvan een groot aantal waterstanden kon worden afgelezen en gedateerd. Zo konden ook de hoeveelheid water (grondwater en oppervlaktewater) en de oppervlakten van open water en landzone (elk met verschillende verdampingsfactoren) per fase worden vastgesteld. Ik heb vervolgens berekend welk effect de per fase geschatte waterconsumptie, de structurele lekkage en wisselende neerslag- en verdampingswaarden in combinatie op het waterpeil hebben gehad.
Om een lang verhaal kort te maken: het ven is niet leeggedronken, ook is het niet leeggelopen vanwege lekkage. Blijft over het neerslagregime ter plaatse. De beschreven exercities hebben geresulteerd in een berekening van het gemiddelde jaarlijkse neerslagdebiet tussen ongeveer 750 en 1000 na Chr., die weergegeven staan in afbeelding 5.6 Uiteraard biedt deze figuur
6 Ook het waterpeil van voor de aanleg van de waterputten kon globaal worden
geen reële neerslagcijfers omdat de verdamping een onzekere factor is. Daarom zijn er twee curven: de dunne lijn geeft de hoeveelheid neerslag bij een verdamping zoals bij het klimaat anno 1980, de dikke lijn geeft de zelfde hoeveelheid neerslag, als de helft van het neerslagdeficit wordt toegeschreven aan verhoogde verdamping (minder regen, mogelijk meer zon dus meer verdamping). De werkelijke waarden liggen waarschijnlijk ergens tussen de twee curven in. Voorts zijn het geen echte jaarcijfers, omdat gebruik moest worden gemaakt van gemiddelden over meerdere jaren. Niettemin zijn dit unieke gegevens omdat over neerslagcijfers vóór de achttiende eeuw niets bekend is.
De droge tiende eeuw
Als dit allemaal waar is moet het na 900 gedurende meerdere decennia op de Veluwe bijzonder droog zijn geweest. Droger dan ooit in Europa sedert de eerste optekening in 1735 is vastgesteld. De archeologische dateringen laten echter niet toe de pieken en dalen aan bepaalde kalenderjaren toe te
schrijven. Bovendien vallen kortstondige fluctuaties (dus mogelijk nattere jaren) weg in de gemiddelden die over meerdere jaren genomen zijn. Het feit dat het waterpeil zich in de tiende eeuw niet heeft kunnen herstellen bewijst echter dat de droogte zich niet tot enkele afzonderlijke jaren en evenmin tot bepaalde seizoenen heeft beperkt. De droogte was een algemene trend. We moeten denken aan een overheersend landklimaat met zowel droge (waarschijnlijk vaak warme) zomers als droge, koude winters. Gezien de duur van de droogte kan het niet een verschijnsel zijn geweest dat uitsluitend de centrale Veluwe heeft getroffen. Er moet iets met het atmosferische circulatiepatroon aan de hand zijn geweest waarvan de effecten zich ook elders op het noordelijk halfrond moeten hebben gemanifesteerd.7
Indertijd ben ik op zoek gegaan naar paleoklimatologische gegevens van elders (zowel natuurwetenschappelijke als historische) die de Veluwse droogte zouden kunnen bevestigen.8 Onder deze heterogene,
fragmentarische en vaak dubbelzinnige gegevens vond ik inderdaad meer bevestiging dan ontkrachting van de veronderstelde droogte. Zo heeft Gottschalk vastgesteld dat er in de tiende en elfde eeuw opmerkelijk weinig rivieroverstromingen in West-Europa bekend zijn.9 Het meest gelukkig was
ik met de uitspraak van de klimatoloog Lamb: ‘The most remarkable sequence of drought in Britain and Germany was reported in the A.D. 900s, particularly in the 920s-940s and 980s-990s’.10 De vraag is of de
Kootwijkcurve geijkt kan worden aan deze gegevens: de neerwaartse piek zou dan in het laatste kwart van de tiende eeuw vallen. Als de Kootwijkse gegevens kloppen, zou dit een indruk geven van hoe ‘remarkable’ deze droogte is geweest.11
7 Ik heb me niet gewaagd aan een verklaring van de oorzaken van dit gewijzigde
klimaatsregiem, zoals vulkaanuitbarstingen, bijzondere zonne-activiteit en dergelijke.
8 Zie Heidinga, Medieval settlement and economy, hoofdstuk 6 en 7.
9 M.K. Gottschalk, Stormvloeden en rivieroverstromingen in Nederland. Deel 1: De periode voor 1400
(Assen 1971).
10 H.H. Lamb, Climate: present, past and future, Vol. 2 (London 1977) 428. Hij baseerde deze
uitspraak vooral op het jaarringenonderzoek van eiken uit het Spessartgebied in Duitsland. De eiken toonden in deze perioden opvallende groeistoornissen die aan droogte moeten worden toegeschreven. Buisman, Duizend jaar weer, noteerde historische berichten over droogte in ons deel van Europa in de volgende jaren: 921, 974, 981, 988, 989, 993, 994.
11 Naar mijn weten zijn er na 1984 geen belangrijke nieuwe natuurwetenschappelijke
De gevolgen
In het jaar 994: ‘…heerste [er] zo’n gebrek aan regen, dat zowel in de poelen de meeste vissen stierven, als op het land de meeste bomen volkomen verdorden en de [veld]vruchten en het vlas verloren gingen. (…) Tevens droogden op de meeste plaatsen de weilanden zo uit, dat het leek of ze door vuur waren verteerd.’ De informant die hier aan het woord is, de analist van het klooster Quedlinburg in de Harz (Duitsland), vermeldt tevens dat de voorafgaande winter zeer koud was, maar ook dat het op 7 juli vroor dat het kraakte. In heel Saksen volgde een hongersnood.12 Over de Veluwe
ontbreekt elk bericht, maar het laat zich raden wat de gevolgen van dergelijke droogten in een toch al uitzonderlijk droog gebied zijn geweest. Het lot van ‘Oud-Kootwijk’ is al beschreven: watergebrek, beginnende zandverstuivingen en uiteindelijk het opgeven van de nederzetting. Men heeft zich echter wel verweerd. Naast de al genoemde maatregelen heeft men ook onder gestoven akkers verrijkt met humus (heideplaggen en dergelijke), een vroege vorm van plaggenbemesting dus. Ook zijn er aanwijzingen dat men van zomergranen op winterrogge is overgegaan, wat het voordeel had dat de akkers in het schrale voorjaar begroeid waren.
Het is verleidelijk om ook bepaalde verschijnselen elders in verband te brengen met de tiende-eeuwse droogte, maar voor de hier beschreven gevallen bestaan andere plausibele verklaringen. Het ligt voor de hand allereerst naar vergelijkbare droge en kwetsbare gebieden te kijken, zoals de al eeuwen geëxploiteerde en bewoonde oude duinen langs de kust. Juist in de tiende en elfde eeuw vond hier op grote schaal overstuiving plaats: het begin van de zogeheten Jonge Duinvorming die fasegewijs gedurende de volgende eeuwen het huidige duinlandschap gemodelleerd heeft. Weliswaar schrijven de geologen deze duinvorming toe aan kustvormingsprocessen, maar dezelfde factoren als op de Veluwe kunnen aan de omvang van de verstuivingen hebben bijgedragen.
Het is zinvol om ook naar geheel andere ‘marginale’ gebieden te kijken, die van nature niet extreem droog, maar juist extreem nat waren. Zo’n gebied was het gigantische (hoog)veen waarmee het grootste deel van laag Nederland was bedekt. Hoewel de randzones hier en daar voor beweiding en houtkap gebruikt werden was dit één grote, zompige en nauwelijks toegankelijke wildernis. Bij langdurige droogte of kunstmatige ontwatering echter stagneert veengroei, zodat de toplaag veraardt en
betreedbaar en zelfs bruikbaar wordt voor akkerbouw. Is het toeval, zo vroeg ik me af, dat de zogeheten Grote Ontginning van de venen in Holland juist in de tiende eeuw een aanvang nam? Uiteraard waren er andere belangrijker push- en pullfactoren – het zou tóch wel gebeurd zijn, zeker omdat de boeren uit de stuivende duinen verdreven werden – maar de natuurlijke verdroging van het veen kan toen net een extra zetje zijn geweest om op grote schaal het veen in te trekken. Zo was de droogte ook op de Veluwe niet meer dan een zetje, maar in de verkeerde richting. De mens zelf had het bed gespreid voor de rampspoeden. Rampspoeden stonden overigens ook de bewoners van het veengebied te wachten: door ontwatering en beakkering klonk het veen enorm in, met enorme overstromingen tot gevolg.13 Dit had evenwel ook een goede keerzijde: de
geboorte van de varende en polderende Nederlander.
13 Voor het verband tussen landverlies in de duinen, landwinst in het veen en de
laatmiddeleeuwse overstromingen in westelijk Nederland, zie: D.P. Hallewas, ‘The
Besluit
Tot slot nog een blik op het Kootwijkerzand, waarmee dit verhaal over de invloed van het klimaat op het reilen en zeilen van de mens begon. Wie hier enkele jaren, zeg sedert 2000, niet is geweest zal het niet meer herkennen. Wieren, mossen, grassen, en opschietende vogelkers en dennetjes hebben in korte tijd bezit genomen van vrijwel de hele woestijn, ondanks de pogingen van Staatsbosbeheer om het stuifzand open te houden. De boosdoener is ongetwijfeld de depositie van stikstof dat over komt waaien uit de Gelderse Vallei met zijn intensieve bio-industrie. Maar zou ook niet ons huidige klimaat een handje hebben geholpen?14
interaction between man and his physical environment in the county of Holland between circa 1000 and 1300 AD. A dynamic relationship’, Geologie en Mijnbouw 63 (1984) 299-307.
14 De vergrassing voltrekt zich immers juist de laatste jaren in een verontrustend tempo,
