VU Research Portal
Het wezendorp Neerbosch
van Renssen, A.
2015
document version
Publisher's PDF, also known as Version of record
Link to publication in VU Research Portal
citation for published version (APA)
van Renssen, A. (2015). Het wezendorp Neerbosch: De protestants-christelijke weesinrichting Neerbosch en
haar stichter Johannes van 't Lindenhout (1863-1903).
General rights
Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain
• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ?
Take down policy
If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.
E-mail address:
vuresearchportal.ub@vu.nl
INLEIDING 17
1 DE NEERBOSCHKWESTIE 31
1.1 De beschuldigingen van Van Deth en Van Houten 31 1.2 Reacties op de beschuldigingen 35
1.2.1 Reacties in de pers 35
1.2.2 Reacties van oud-Neerbosschers 36
1.2.3 Reacties van het bestuur en van medici 38 1.2.4 De uitgestelde reactie van Van ’t Lindenhout 39 1.3 Onderzoek op initiatief van Van ’t Lindenhout 41 1.3.1 Kritiek op de samenstelling van de onderzoekscommissie 42 1.3.2 Doelstellingen van de onderzoekscommissie 44
1.3.3 Twee nieuwe brochures 45
1.3.4 Reacties op Van Deths tweede brochure 46
1.3.5 Het gerechtelijk onderzoek 48
1.4 Het verslag van de Commissie van Onderzoek 50 1.4.1 Vrijspraak voor Van ’t Lindenhout 52 1.5 De ontvangst van het onderzoeksrapport 54 1.5.1 De Telegraaf en het Neerboschrapport 55
1.5.2 Brochures over het rapport 57
1.5.3 Steun en eerherstel voor Van ’t Lindenhout 58
1.5.4 Mediahype 59
1.6 Conclusies 60
2 ARMENZORG IN DE NEGENTIENDE EEUW 63
2.1 Armoede en economie 63
2.1.1 Groeiende welvaart 1860-1900 65
2.2 Sociaal-maatschappelijke ontwikkelingen 66
2.2.1 Standenmaatschappij 67
2.2.2 Fatsoensnormen en sociale verhoudingen 68
2.3 Armenzorg 69
2.3.1 Nationale of kerkelijke armenzorg 70
2.3.2 Genootschappen en verenigingen 71
2.3.3 De Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen 71
2.3.4 Armenzorg en het Reveil 72
Inhoud
|9
8|
Inhoud
2.4 Sociale kwesties en armenzorg 76 2.4.1 De sociale kwestie en kinderarbeid 77 2.4.2 De sociale kwestie en de armenzorg 78 2.4.3 Opnieuw: nationale of kerkelijke armenzorg 80 2.5 Armenzorg en kerkelijke ontwikkelingen 81 2.5.1 Toenemende kerkelijke verdeeldheid 82 2.5.2 Ontwikkelingen binnen het Reveil 84
2.5.3 Nationale Reveilinitiatieven 86
2.5.4 Vrije Evangelische Gemeenten en het methodisme 87 2.5.5 De Amerikaanse opwekkingsbeweging 88
2.5.6 Moody en Sankey 88
2.5.7 Pearsall Smith en de Brightonbeweging 90
2.6 Zending en evangelisatie 91
2.6.1 De NEPV 93
2.7 Tot besluit: armenzorg en evangelisatie 94 3 OPVOEDING VAN EN ZORG VOOR WEZEN EN VERWAARLOOSDE KINDEREN 97 3.1 Weeshuizen en aantallen wezen 97 3.2 De praktijk van wezenopvoeding 100 3.3 Redden en heropvoeden van verwaarloosde kinderen 101 3.3.1 De opkomst van residentiële instellingen in Europa 102 3.3.2 De opkomst van residentiële instellingen in Nederland 103 3.3.3 Toename van het aantal heropvoedingsgestichten na 1870 105 3.3.4 Het debat over gestichtsverpleging versus gezinsverpleging 107 3.3.5 Zorg voor kinderen met beperkingen 109
3.4 Nieuwe opvoedingsidealen 111
3.4.1 Verlichte pedagogische idealen 111
3.4.2 Pedagogische idealen van orthodox-protestanten 113
3.4.3 Heldring over opvoeding 115
3.5 Nederlandsch Mettray en de gestichten van Heldring 116 3.5.1 Opvoeding en onderwijs in Nederlandsch Mettray 117 3.5.2 Opvoeding en onderwijs in Heldrings gestichten 120
3.6 Onderwijsvernieuwingen 123
3.6.1 Didactische vernieuwingen 123
3.6.2 De schoolkwestie en onderwijsvernieuwing 124 3.7 Neerbosch en de zorg voor verwaarloosde wezen 127
4 JOHANNES VAN ’T LINDENHOUT 129
4.1 1836-1855: een boerenzoon uit Beuningen 129 4.2 1856-1863: colporteur en evangelist 132 4.2.1 1856-1858: van colporteur tot evangelist 132 4.2.2 1858-1862: in dienst van de NEPV 134 4.2.3 1862-1863: opnieuw onbezoldigd evangelist 137
4.3 De start van het weeshuis 137
4.3.1 De keuze voor het stichten van een weeshuis 138
4.3.2 De komst van de eerste wezen 140
4.3.3 Een protestants weeshuis in katholiek Nijmegen 142
4.3.4 George Müller 143
4.3.5 Heldrings voorbehoud 144
4.4 Vrij-evangelische invloeden 145
4.4.1 De band met Budding 146
4.4.2 De Nathanaël-school in Goes 147
4.5 Van ’t Lindenhout en de Vrije Evangelische Gemeenten 148 4.5.1 Van ’t Lindenhout en de Brightonbeweging 149 4.5.2 Neerbosch en de Vrije Evangelische Gemeenten 151 4.6 Toenemende activiteiten buiten Neerbosch 152 4.7 Van ’t Lindenhouts positie in protestants Nederland 154 4.8 Vriendelijk, vrolijk, vroom en dominant 158
4.9 Conclusies 159
5 DE ONTWIKKELING VAN NEERBOSCH VAN 1863 TOT 1903 163 5.1 De verhuizing naar Neerbosch 163 5.1.1 De lagere school en de eerste ambachtsopleidingen 167 5.1.2 De toename van het aantal kinderen 171 5.2 Verdere uitbouw van het wezendorp 172
5.2.1 De verbinding met Nijmegen 175
5.2.2 Neerbosch als toeristische attractie 176
5.3 De achterban van Neerbosch 178
5.3.1 Sociale netwerken 179
5.4 Inkomstenbronnen van Neerbosch 184
5.4.1 De toename van de inkomsten 184
5.4.2 Liefdegaven en legaten 188 5.4.3 Zusterverenigingen 191 5.4.4 Collectes en Neerbosch-avonden 193 5.4.5 Verpleeggelden 194 5.4.6 Neerbosch’ drukkerij en uitgeverij 194 5.4.7 Vissen in dezelfde vijver 196 5.4.8 Dalende inkomsten en schulden 197 5.4.9 Effecten van de schulden op de weesinrichting 198 5.5 Conclusies 200 6 OPVOEDING IN NEERBOSCH 203 6.1 Van ’t Lindenhout over opvoeding 203 6.1.1 Respectvol, sober en rechtvaardig opvoeden 204 6.1.2 Rekening houden met de macht van de zonde 206 6.1.3 Een balans tussen liefde en tucht 207
6.1.4 De godsdienst centraal 208
6.1.5 Neerbosch als zendingsinstrument 210
6.1.6 Leven als in een huisgezin 211
6.2 Een grote weesinrichting 212
6.2.1 Gezinsverpleging versus gestichtsverpleging 213 6.2.2 Het belang van een grote weesinrichting volgens Van ’t Lindenhout 214 6.3 Een hiërarchische organisatie 220
6.3.1 De familie Van ’t Lindenhout 220
6.3.2 Medewerkers in Neerbosch 221
6.3.3 De sociale achtergrond van medewerkers 223 6.3.4 Geschoold en ongeschoold personeel 224 6.3.5 De directeur en zijn medewerkers 227 6.4 Het pedagogisch klimaat in Neerbosch 227
6.4.1 Een vertrouwelijke gezinssfeer 228
6.4.2 De verhouding tussen het personeel en de kinderen 231
6.4.3 Straffen 232
6.4.4 Lijfstraffen 233
6.4.5 Het overlijden van Johan Tiecken 234
6.4.6 Seksueel misbruik 236
6.5 Conclusies 237
7 DE KINDEREN VAN NEERBOSCH 241
7.1 Het toelatingsbeleid van Neerbosch 242
7.1.1 Verwaarloosde kinderen 243
7.1.2 Meer halfwezen in Neerbosch 244
7.1.3 Vaccinatie 245
7.1.4 Open voor kinderen van alle gezindten 246 7.2 De herkomst van de kinderen van Neerbosch 248 7.2.1 De herkomst van de kinderen en de achterban 251 7.3 Een Nieuw Plan - kinderen met beperkingen in Neerbosch 252
7.3.1 Het einde van het nieuwe plan 254
7.3.2 Blijvende zorg voor kinderen met beperkingen 255 7.4 De groei van Neerbosch verklaard 257 7.5 Co-educatie: meisjes én jongens in de weesinrichting 260
7.5.1 Discussie over co-educatie 260
7.5.2 Van ’t Lindenhouts visie op co-educatie 262 7.5.3 De praktijk van de co-educatie in Neerbosch 264 7.5.4 Co-educatie en seksuele opvoeding 265
7.6 Conclusies 269
8 LEVEN IN NEERBOSCH 273
8.1 De eerste opvang 273
8.1.1 De relatie met familieleden 275
8.2 Dagindeling 278
8.3 Eenvoudig leven 280
8.3.1 Niet-uniforme kleding 280
8.3.2 Vrijetijdsbesteding 282
8.3.3 Feesten van Neerbosch 286
8.4 Hygiëne en zorg voor de zieken 288
8.4.1 Ziekenverpleging en hygiëne 291 8.4.2 Gebedsgenezing 295 8.5 Kindersterfte in Neerbosch 296 8.5.1 Sterftecijfers vergeleken 297 8.5.2 Verblijfsduur in Neerbosch van overleden kinderen 299 8.5.3 Ondervoeding 301
8.5.4 Hygiëne en onderlinge besmetting 302
8.5.5 Bij en na het overlijden 303
Inhoud
|13
12|
Inhoud
9 ONDERWIJS IN NEERBOSCH 307 9.1 Lager onderwijs 308 9.1.1 De bewaarschool 308 9.1.2 De lagere school 310 9.1.3 Kritiek op het lager onderwijs 315 9.1.4 Resultaten van het lager onderwijs 315 9.1.5 Godsdienstonderwijs 3179.2 De opleiding tot dienstbode 320
9.2.1 Het self-help-systeem 321
9.2.2 Kritiek op de dienstbodeopleiding 324 9.2.3 Resultaten van de dienstbodeopleiding 325 9.3 De ambachtsopleidingen voor jongens 327 9.3.1 Diversiteit aan ambachtsopleidingen 327 9.3.2 Vergelijking met Nederlandsch Mettray 329 9.3.3 Keuze van de opleiding 330 9.3.4 Arbeidsomstandigheden 332 9.3.5 De opleidingen tot smid, timmerman en tuinder 332 9.3.6 Het niveau van de ambachtsopleidingen 336 9.3.7 Kritiek op en resultaten van de ambachtsopleidingen 336 9.4 Conclusies 338
10 NEERBOSCH’ DRUKKERIJ EN UITGEVERIJ 341 10.1 Het ontstaan van de drukkerij 342 10.2 De Nederlandse dag- en weekbladpers vanaf 1869 343 10.3 De start en groei van Het Oosten 345 10.4 Geïllustreerde tijdschriften 348 10.5 De Neerbosch’ Weezen-Almanak en het boekenfonds 349
10.6 De muziekdrukkerij 354
10.6.1 Neerbosch’ Zangen 355
10.6.2 Protestantse liedcultuur en de muziekdrukkerij 356 10.7 Groei van de ambachtsopleidingen op de drukkerij 358 10.8 Kritische geluiden over Neerbosch’ drukkerij en uitgeverij 362
10.8.1 Concurrentie 362
10.8.2 Arbeidsomstandigheden 365
10.9 Resultaten van de ambachtsopleidingen op de drukkerij 366
10.10 Conclusies 367
11 VERTREK UIT NEERBOSCH 371
11.1 Het vertrek 372
11.1.1 Vertrek van de meisjes 374
11.1.2 Vertrek van de jongens 377
11.1.3 Voortijdig vertrek 378
11.2 De samenleving buiten Neerbosch 382
11.2.1 Verstichtsing 383
11.2.2 Neerbosch als terugvalbasis 385
11.3 Woonplaatsen van oud-Neerbosschers 386
11.3.1 Emigratie 388
11.3.2 Honderd wezen naar Amerika 389
11.4 Contact onderhouden na het afscheid 391
11.4.1 Vormen van nazorg 392
11.4.2 Oud-wezenverenigingen 393
11.4.3 Het Oosten en de weesinrichting 394 11.5 Resultaten van de opvoeding 395
BIJLAGEN 431 Bijlage 1.1 Verdeling van de kinderen in Neerbosch over de weeshuizen in 1893 433 Bijlage 1.2 Aantallen kinderen van Neerbosch, opgenomen, vertrokken en overleden 1863-1903 434 Bijlage 1.3 Overzicht van de groei van de weesinrichting Neerbosch 1863-1904 met bronvermelding 442 Bijlage 2.1
Herkomst van aanwezige kinderen in Neerbosch in 1863-1866 en in 1882 per provincie 444 Bijlage 2.2
Herkomst van kinderen in Neerbosch per provincie 1875-1886 446 Bijlage 3a Inkomsten van de weesinrichting Neerbosch 1863-1905 448 Bijlage 3b Inkomsten en uitgaven van de weesinrichting Neerbosch 1863-1905 in guldens 454 Bijlage 3c en 3d 3c Inkomsten van de weesinrichting Neerbosch en de uitgeverij van 1872 tot 1905 in guldens 455 3d Inkomsten van de drukkerij en uitgeverij van Neerbosch 1872-1905 in guldens 455 Bijlage 3e Inkomsten van de Weesinrichting Neerbosch 1863-1905 omgerekend naar hedendaagse bedragen 456 Bijlage 4
Chronologisch overzicht van de uitbreiding van Neerbosch met gebouwen 458 Bijlage 5 Dagindeling Neerbosch in 1894 462 Bijlage 6 Aantallen leerlingen aan de lagere school van Neerbosch en herhalingsonderwijs 1866-1903 464 Bijlage 7 Ambachtsopleidingen en aantallen leerlingen van Neerbosch 1863-1904 466 Bijlage 8.1a Aantallen overleden kinderen in Neerbosch van 1876 tot en met 1903 in
percentages van de gemiddelde bevolking 468
Bijlage 8.1b Aantallen overleden kinderen in Neerbosch tussen 1876 en 1905 469 Bijlage 8.2 Overleden kinderen in Neerbosch van 1882 tot 1892 met leeftijd en verblijfsduur 470 Bijlage 8.3 Sterftepercentages onder kinderen in Neerbosch uit het rapport van dr. Post, 1893 476 Bijlage 9 Periodieken en publicaties van de Weesinrichting Neerbosch 1872-1903 477 Bijlage 10 Bestuursleden Weesinrichting Neerbosch 1869-1905 483 Bijlage 11 Leden van Vereeniging tot Opneeming en Opvoeding van Verwaarloosde Weezen in 1894 486 Bijlage 12 Leden van de Commissie van Onderzoek in 1893-1894 487 Belangrijkste personen, begrippen en organisaties 488
Noten 495
Inleiding 495
1 De Neerboschkwestie 498
2 Armenzorg in de negentiende eeuw 506
3 Opvoeding en zorg voor wezen en verwaarloosde kinderen 513
4 Johannes van ’t Lindenhout 519
5 De ontwikkeling van Neerbosch van 1863 tot 1903 529
6 Opvoeding in Neerbosch 540
7 De kinderen van Neerbosch 547
8 Leven in Neerbosch 553
9 Onderwijs in Neerbosch 561
10 Neerbosch’ drukkerij en uitgeverij 568
11 Vertrek uit Neerbosch 576
Epiloog ~ Van ’t Lindenhouts vertrek uit Neerbosch 582 Geraadpleegde archieven en literatuur 584 Pupillen van Neerbosch die genoemd worden 605
Persoonsregister 606
Zakenregister 614
Plaatsnamenregister 619
Overzicht grafieken 622
Verantwoording van illustraties 622
