Netwerkversterking in de informele zorg

Blik op: netwerkversterking in de informele zorg

Inleiding

Gemeenten spreken hun inwoners steeds vaker aan op hun ‘eigen kracht’. De bedoeling is dat inwoners hun hulpvragen zoveel mogelijk zelf oplossen, bijvoorbeeld door inzet van het eigen sociale netwerk. Dit werkt prima voor mensen die kunnen rekenen op de betrokkenheid van hun sociale netwerk. Maar juist mensen met langdurige behoefte aan zorg en ondersteuning kunnen vaak niet rekenen op een betrokken omgeving. Zij kampen meestal met een ver- schraald sociaal netwerk (Mezzo 2013).

De kennisbijeenkomst ‘Netwerkversterking: wat werkt?’, georganiseerd door JSO, Zorgbelang Zuid-Holland, Mezzo en Tympaan Instituut, ging in op het belang van netwerkversterking, de rol van verschillende partijen hierbij en bood handvatten om hiermee aan de slag te gaan. De bijeenkomst is twee keer gehouden op 28 oktober 2013 en 3 februari 2014. De bevindingen zijn verwerkt in deze notitie.

Deze notitie is geschreven voor alle organisaties die zich beroepsmatig of vrijwillig met netwerk- versterking bezighouden. Denk aan gemeenten (ambtenaren Wmo, mantelzorg en vrijwilligers- werk), informele zorgorganisaties, zorg- en welzijnsorganisaties, vrijwilligersorganisaties en cliën- tenorganisaties (Wmo-raden en belangenorganisaties).

Wat is er aan de orde?

Relevante (beleids)ontwikkelingen

Door de liberalisering en individualisering in de samenleving is steeds meer behoefte aan maatwerk en vermindert de algemene toegankelijkheid van zorg. Bovendien zorgen de bezui- nigingen in de zorg en de krimpende beroepsbevolking ervoor dat de aandacht voor informele zorg (nog meer) groeit.

De decentralisatie van taken naar gemeenten brengt de hulp ‘dichter bij de burger’, maar is ook een bezuinigingsmaatregel. Steeds vaker wordt eerst gekeken of het eigen sociale netwerk kan bijspringen. Wat kunnen familie, vrienden en buren doen? Pas daarna komt de professio- nele zorg of ondersteuning in beeld. In de nieuwe Wmo krijgt mantelzorg en mantelzorgonder- steuning nadrukkelijk aandacht.

Grotere inzet van het sociale netwerk klinkt vanzelfsprekend, maar gaat niet vanzelf (AVI). Uit onderzoek blijkt dat mantelzorgers een behoorlijke belasting ervaren. Rick Kwekkeboom, lec- tor Community Care aan de Hogeschool van Amsterdam, presenteerde tijdens de kennisbij- eenkomst ‘Netwerkversterking: wat werkt?’ gegevens over de groepen mantelzorgers van ou- deren/chronisch zieken en mensen met een verstandelijke beperking of psychiatrische pro- blemen. Zij geven gemiddeld meer dan twintig uur zorg per week en doen dat langer dan vijf jaar. Deze zorgsituaties leiden tot matige tot ernstige belasting. Vooral mantelzorgers van mensen met psychiatrische problematiek voelen zich zwaar belast. De vraag is daarom of inzet van informele zorg nog wel verder kan groeien. Ander onderzoek laat zien dat de zorgbereid- heid van mensen groter is dan gedacht.

Uit een onderzoek in Rotterdam blijkt dat een groot deel van de Rotterdammers mantelzorg en vrijwilligerswerk verricht en ook combinaties van mantelzorg, vrijwillige zorg en vrijwillige klussen. Veel Nederlanders tonen een grote bereidheid om voor een ander te zorgen. Zij dur- ven dat echter niet altijd aan te bieden: de zogenaamde aanbodverlegenheid (Steyaert, Kwekkeboom 2012). Rick Kwekkeboom zegt in haar lezing dat de aanbodverlegenheid groter is dan de vraagverlegenheid. Er is veel te halen als het om sociale steun gaat, maar door de aan- bodverlegenheid komt dit niet tot uitdrukking.

Wat is netwerkversterking?

Huisgenoten, familie, vrienden, kennissen, buren en anderen kunnen allemaal deel uitmaken van het sociaal netwerk van een individu. Hiervan is sprake als zij bij het welzijn van die per- soon betrokken zijn en indien nodig praktisch en emotioneel ondersteunen (Steyaert, Kwekke- boom 2012).

Sociale netwerken behoorden al bij de oorsprong van de sociologie tot een van de kernthema’s van deze wetenschap (Steyaert, Kwekkeboom 2012). De socioloog Putnam introduceert de be- grippen ‘bonding social capital’ en ‘bridging social capital’ (Steyaert, Kwekkeboom 2012). Bon- ding staat voor ‘samenbinden’ en bridging voor ‘bruggen bouwen’. Het samenbinden vindt plaats tussen mensen die elkaar herkennen. Bij bridging gaat het om het ontwikkelen van rela- ties met mensen buiten de ‘eigen groep’, dus bijvoorbeeld met mensen met andere leeftijd, sekse, religie en interesses. Bij het versterken van deze netwerken, zowel de eigen netwerken als de netwerken buiten de eigen groep, wordt de betrokkenheid vergroot.

Er zijn verschillende typen interventies rond sociale netwerken: netwerkversterking, netwerk- ontwikkeling en leefplannen. Belangrijk is om bij de start van deze interventies verwachtingen en wensen te inventariseren.

• Netwerkversterking gaat uit van een bestaand netwerk. Bij deze interventie worden relaties in kaart gebracht, vindt overleg plaats over mogelijkheden voor hulp en ondersteuning en wordt een plan vastgesteld en uitgevoerd, al dan niet met inzet van professionals. Voor- beelden zijn Sociale NetwerkStrategieën en Eigen Kracht-conferentie.

• Netwerkontwikkeling gaat uit van het uitbreiden van sociale netwerken, het vergroten van het informele netwerk. Deze interventie is gericht op zowel participatie als ondersteuning.

Voorbeelden zijn lotgenotencontact, zelfhulp, buddy-/maatjesprojecten en inzet coaches (zoals de methode ‘Natuurlijk, een netwerkcoach!’).

• Leefplannen zijn gericht op zo zelfstandig mogelijk leven, gaan uit van sociale en professio- nele netwerken met accent op directe woonomgeving. Planning en regie zijn hierbij in han- den van de cliënt.

Wat zijn mogelijke knelpunten en oplossingen?

Verschillende maatschappelijke en demografische veranderingen maken dat de mantelzorger en de zorg vanuit het sociale netwerk onder druk komen te staan. Denk aan:

• de roep om hogere arbeidsparticipatie die maakt dat er spanning kan ontstaan tussen ver- plichtingen op het werk en mantelzorg;

• een grotere mobiliteit, waardoor mensen vaker verder van elkaar vandaan wonen;

• kleinere gezinnen, waardoor minder schouders dezelfde zorg voor ouderen zullen moeten dragen.

Samengestelde gezinnen nemen in dit verband een bijzondere plaats in. Bijna 10% van alle ge- zinnen is een samengesteld of stiefgezin. In dergelijke gezinnen zijn de verhoudingen vaak

complex. Kinderen moeten wennen aan een de stiefouder en omgekeerd moet de stiefouder een band opbouwen met de kinderen. Dit heeft gevolgen voor de onderlinge solidariteit.

Bij mantelzorg wordt meestal gedacht aan hulp door familie. Ongeveer 80% van de mantelzorg wordt geboden door familie. Een kans is een beroep te doen op vrienden, kennissen en buren (MOVISIE). Het merendeel van de mensen geeft aan geen problemen te hebben met de opga- ve om meer voor en met elkaar te doen. Het is wel belangrijk deze mensen hiervoor persoon- lijk te vragen. Daarnaast groeit de roep uit de samenleving om oog te blijven houden voor kwetsbaren die in mindere mate een netwerk kunnen inschakelen. Het kan zijn dat iemand die verzorging nodig heeft, moeite heeft met het onderhouden van vriendschappen of kampt met gedragsproblemen waardoor er van een vriendschapsnetwerk niet eens sprake is. Wanneer in dergelijke gevallen informele zorg niet toereikend is, moet er formele zorg en ondersteuning beschikbaar blijven (MOVISIE).

Ook de inzet van vrijwilligers kan kansen bieden. De Wet werk en bijstand (WWB) en de nieu- we Participatiewet bieden mogelijkheden langdurig werklozen in te zetten voor vrijwilligers- werk. Motivatie en goede begeleiding zijn hierbij belangrijke voorwaarden.

Rick Kwekkeboom ging in haar lezing in op de positieve kanten en negatieve kanten van net- werkversterking en -ontwikkeling. Investeren in het netwerk geeft de kans relaties en daarmee het netwerk te herstellen. Het kan leiden tot een bredere verdeling van de ondersteuning. Een verdeling van de hulp over meer leden van het netwerk zorgt ervoor dat mensen het langer volhouden. Daarnaast kunnen nieuwe contacten werken als buffer of vitamine. Niet alle pro- blemen kunnen echter in de informele sfeer worden opgelost. Professionele inzet blijft daarom nodig. Als iemand al een minimaal netwerk heeft en het niet lukt dit uit te breiden, leidt dit tot teleurstellingen. Bovendien moet er aandacht zijn voor netwerken die mogelijk een negatieve uitwerking hebben; denk aan contacten in het criminele circuit.

JSO heeft in Holland Rijnland een project uitgevoerd om gemeenten te ondersteunen bij hun beleid op gebied van sociale netwerken (sociale netwerken versterken). Er is een model ont- wikkeld met een indeling naar vier groepen burgers. De groepen zijn opgebouwd uit mensen die wel of niet kunnen of willen als het gaat om een beroep op het sociale netwerk of het bie- den van hulp vanuit het sociale netwerk.

Dit is gecombineerd met de verschillende gradaties van ‘vraagverlegenheid’ van iemands so- ciale netwerk. Door indeling naar groepen is het mogelijk de geïnventariseerde methodieken en methoden een plaats te geven. Het is ook een effectief instrument voor gemeenten om te bepalen welke interventie en welke ondersteuningsstrategie het beste past bij een bepaalde groep burgers (JSO).

MOVISIE, Vilans en Actiz hebben de publicatie Aan de slag met sociale netwerken uitgebracht met een overzicht van 44 methoden voor netwerkgericht werken.

Hieronder zijn vier methodieken, die in de workshops tijdens de kennisbijeenkomsten ‘Net- werkversterking: wat werkt?’ zijn behandeld nader uitgewerkt.

Voorbeelden van netwerkversterking en -ontwikkeling

Een van de methodieken om het sociale netwerk rondom kwetsbare mensen te vergroten of te versterken is ‘Natuurlijk, een netwerkcoach!’ van Mezzo. Via deze methodiek coacht een net- werkcoach stapsgewijs een burger, zorgvrager of mantelzorger bij het versterken van het soci- ale netwerk. De methode wordt meestal uitgevoerd door vrijwillige coaches, maar kan ook door een beroepskracht worden uitgevoerd.

Het doel van ‘Natuurlijk, een netwerkcoach!’ is het vergroten en versterken van het sociale netwerk van kwetsbare burgers, waardoor hun participatiemogelijkheden in de samenleving toenemen. Dit in tegenstelling tot veel andere methoden, die vooral een bestaand netwerk in kaart brengen en vervolgens betrekken en inzetten bij een zorgvraag.

Het vergroten van het netwerk vindt plaats via tien stappen. De eerste drie stappen staan in het teken van oriëntatie op de wensen van de cliënt en het huidige sociale netwerk. Tijdens stap 4, 5 en 6 staat ‘denken’ centraal. Dat wil zeggen, het samen bekijken en bedenken van mogelijkheden om het netwerk op te bouwen. De laatste vier stappen hebben als thema

‘doen’. De plannen die in de voorgaande stappen zijn ontstaan, worden tijdens deze fasen ten uitvoer gebracht. Iedere stap bestaat uit drie onderdelen:

1 uitleg over de stap voor de coach;

2 werkblad voor de cliënt;

3 een praktijk- en theorieblad voor de coach.

Het 10-stappenplan hoeft niet strikt te worden gevolgd. Het is belangrijker dat de coach het tempo en de mogelijkheden volgt van de cliënt. De stappenvolgorde en de werkbladen zijn daarbij hulpbronnen.

De methode is ontwikkeld door Martin van de Lustgraaf van (destijds) Philadelphiasupport in opdracht van Mezzo. In meer dan vijftig gemeenten van Nederland wordt deze methode al succesvol ingezet, in Zuid-Holland onder andere in Schiedam en Zoetermeer. In Haaglanden (Rondom Mantelzorg) is het driejarige project ‘Rondom je netwerk’ afgerond. De dienst net- werkcoach wordt geïmplementeerd in het bestaande aanbod. Tijdens de projectperiode van drie jaar zijn honderd mensen gecoacht. Het blijkt in de praktijk vrij eenvoudig om vrijwilligers te vinden, lastiger is het soms om cliënten te vinden, omdat men vaak niet de vraag stelt ‘ik wil hulp om mijn netwerk te vergroten’. Dit vraagt om bewustwording en signalering bij andere werkers om cliënten te motiveren en naar een netwerkcoachtraject te leiden.

De Hogeschool van Amsterdam heeft in opdracht van Mezzo onderzoek gedaan naar versprei- ding, gebruik en effectiviteit van de methode (De Goede, Kwekkeboom 2013). Uit dit onder- zoek blijkt dat deze methodiek bruikbaar is bij diverse doelgroepen. Het flexibele karakter van deze methode maakt het goed mogelijk om aan te sluiten bij de vrager (tempo, duur en inten- siteit).

Meer informatie:

Mezzo MOVISIE

Workshop Natuurlijk, een netwerkcoach! 28 oktober 2013 Workshop Natuurlijk, een netwerkcoach! 3 februari 2014

Sociale Netwerk Versterking

Het doel van Sociale Netwerkstrategieën (SoNeStra. MEE Plus Groep gebruikt de benaming So- ciale Netwerk Versterking) is dat de cliënt samen met zijn familie en sociaal netwerk een plan voor de toekomst maakt, waarmee antwoorden komen op zijn (hulp)vragen. Door uit te gaan van de mogelijkheden en krachten van de cliënt en zijn netwerk, ontstaan er betere antwoor- den op hulpvragen en duurzame oplossingen.

MEE Sociale Netwerk Versterking is een werkwijze die uitgaat van de eigen kracht van de cliënt en zijn omgeving. De werkwijze richt zich op het samenwerken met het sociale netwerk van een volwassene, kind of gezin. Dit netwerk kan bestaan uit familieleden, vrienden, buren, col- lega’s of bijvoorbeeld de trainer van de sportclub. Deze werkwijze vraagt een andere manier van werken van de uitvoerder en organisatie dan voorheen gebruikelijk was.

SoNeStra is ontwikkeld door Riet Portengen. Haar organisatie SoNeStra leidt professionals en organisaties op in het Werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën, zodat het voor hen vanzelf- sprekend is dat iedere burger die aanklopt bij een instelling voor (jeugd)zorg en welzijn, samen met zijn familie en sociaal netwerk besluiten neemt, plannen maakt en uitvoert. De MEE Plus Groep gaat uit van deze manier van werken. Ook organisaties voor algemeen maatschappelijk werk, pleegzorg en gezinscoaching gebruiken deze werkwijze.

De mensen die belangrijk zijn voor de cliënt en/of een gezin, komen bij elkaar in een netwerk- beraad. Zij krijgen aan het begin van het beraad alle informatie die nodig is om inzicht te krij- gen in de problemen die er zijn. Soms vertelt de cliënt dit zelf, soms doen de professionals dat, als zij aanwezig zijn.

De cliënt maakt vervolgens een actieplan, samen met personen die hij uitgenodigd heeft. In het actieplan komt een antwoord op zijn vragen. De cliënt en zijn netwerk voeren het plan uit, eventueel samen met professionals die een bijdrage kunnen leveren. Professionele zorg kan dus deel uitmaken van het gemaakte plan.

Cliënten raken enthousiast als zij merken dat mensen uit hun netwerk willen meedenken en een bijdrage willen leveren. Ook voor de mensen in het netwerk is het vaak prettig om in een netwerkberaad zorgen te kunnen delen en aan te geven welke rol zij willen spelen bij de uit- voering van een plan. Niemand wil immers taken opgedrongen krijgen of alles op zijn bord te- recht zien komen. Door zorg breder te delen met het gehele netwerk, wordt overbelasting voorkomen.

MEE Plus Groep werkt sinds 2008 met Sociale Netwerk Versterking en heeft hier veel positieve ervaringen mee. De cliënt verkent, activeert en benut zijn netwerk.

Meer informatie:

MEEPlus SoNeStra

Workshop Sociale Netwerk Versterking 28 oktober 2013

Community Support

Community Support is een cliëntondersteuningsnetwerk dat mantelzorgers van cliënten met een complexe zorgvraag ontlast. Mantelzorgers ontlasten kan indirect door het netwerk rondom de zorgvragers te vergroten en te versterken. Community Support is een methodiek die systematisch werkt met cliëntsteungroepen, die rondom cliënten met langdurige proble- men, een psychische en/of verstandelijke beperking worden opgezet. De cliëntsteungroepen helpen mee de draaglast van mantelzorgers te verkleinen. De steungroepen staan rondom de cliënt, maar ook naast de mantelzorgers.

Het doel van Community Support is het vergroten van zelfredzaamheid van mensen en hen zelf regie laten voeren over hun leven. De methodiek stelt de talenten, aanleg en kracht van de cliënt centraal in plaats van de beperkingen. Deze methode is ontwikkeld door Community Support in Groningen. De methode wordt veelal toegepast door instellingen voor GGZ, gehan- dicaptenzorg, forensische zorg, jeugdzorg en gemeenten.

Centraal in de methode staat de supportcyclus. Onderdelen van deze cyclus zijn:

• vaststellen van doelen;

• coaching;

• netwerkanalyse en verbetering;

• vastleggen van ondersteuning.

De verschillende onderdelen in de supportcyclus worden uitgevoerd door een professional. Ze kunnen tegelijkertijd of achtereenvolgens plaatsvinden en worden herhaald en bijgesteld zo vaak als nodig. De onderdelen worden vastgelegd in het (digitale) samenwerkingsplan.

Er zijn verschillende onderzoeken uitgevoerd naar de effectiviteit van de methodiek Communi- ty Support. Hieruit blijkt onder andere dat Community Support positieve effecten heeft op het vergroten van participatie, het verminderen van eenzaamheid, het vergroten en verbeteren van het netwerk, het vergroten van zelfvertrouwen en grip op het leven (eigen kracht) en het verbeteren van de kwaliteit van leven.

Meer informatie:

Community Support MOVISIE

Workshop Community Support 3 februari 2014

Netwerkondersteuning

De methodiek ‘Netwerkondersteuning’ heeft als doel het versterken van het netwerk van zelf- standig wonende ouderen boven de tachtig jaar ter vergroting van zelfstandigheid en eigen re- gie. Contact met andere mensen is heel belangrijk voor ouderen, maar dan wel in een vorm die bij hen past. Zorgprofessionals kunnen ouderen hierbij ondersteunen en ze tegelijkertijd hun eigen keuzes laten maken.

Zorgbelang Noord-Holland onderzocht in 2012 in samenwerking met de zorginstellingen Cordaan in Amsterdam-Noord, Omring in Enkhuizen en Stede Broec in hoeverre de methodiek werkt. Wijkverpleegkundigen en gezinsbegeleiders van beide instellingen introduceerden de netwerkbenadering in het werken met zelfstandig wonende ouderen boven de tachtig jaar. De methodiek beslaat vijf stappen:

1 Voorgesprek(ken) om de methodiek uit te leggen en de wensen van de cliënt te bespreken.

2 Netwerkinventarisatie. De professional en cliënt brengen samen het netwerk van de cliënt in kaart.

3 Organisatie huiskamergesprek. De professional zoekt contact met het sociale netwerk en hulpverleners van de cliënt en nodigt ze uit voor een gesprek bij de cliënt thuis.

4 Huiskamergesprek. Tijdens dit gesprek inventariseren cliënt en netwerk de welzijnsbehoef- ten en zij maken duidelijke afspraken hoe hierin kan worden voorzien.

5 Monitoren. De professional bespreekt regelmatig met de cliënt of de afspraken worden na- geleefd. Indien nodig wordt een nieuw huiskamergesprek georganiseerd.

De methodiek geeft mensen een gevoel van veiligheid en werkt activerend. Deelnemers geven aan meer controle te hebben, de regie te houden. Het eenzaamheidsgevoel neemt af. Zorgop- lossingen kunnen verschuiven naar welzijnsoplossingen. De methodiek kan zeer goed worden ingezet bij (oudere) mantelzorgers.

Meer informatie:

Zorgbelang Noord-Holland

Workshop Netwerkondersteuning werkt! 3 februari 2014

Wie is aan zet?

Gemeenten, organisaties en burgers zijn zich steeds meer bewust van het belang van sociale net- werken.

Wat kunnen gemeenten doen?

• Neem het thema ‘sociale netwerken’ op in het beleid. Zo kan bijvoorbeeld tijdens het keu- kentafelgesprek met de cliënt en mantelzorger het sociale netwerk in kaart worden ge- bracht.

• Draag bij aan bewustwording van het belang van sociale netwerken.

• Heb aandacht voor de rol van vrijwilligersorganisaties, waaronder ook kerken.

• Breng relevante partijen, zoals zorg- en welzijnsorganisaties en vrijwilligersorganisaties bij elkaar.

• Stimuleer samenwerking tussen professionals en vrijwilligers.

• Faciliteer deskundigheidsbevordering.

Wat kunnen organisaties doen?

• Besteed in het beleid aandacht aan het belang van sociale netwerken van cliënten en man- telzorgers.

• Bespreek bij intakegesprekken en/of zorgplanbesprekingen met cliënten en mantelzorgers het sociale netwerk.

• Maak gebruik van methodieken die netwerkontwikkeling en -versterking bevorderen.

• Houd rekening met een implementatietraject. Het is een nieuwe werkwijze die van alle par- tijen andere vaardigheden vraagt.

• Bied scholing aan medewerkers om deze methodieken toe te passen.

• Zorg dat doelen, taak- en rolverdeling en verwachtingen en wensen van verschillende par- tijen helder zijn.

• Heb oog voor het belang van monitoring en nazorg.

• Investeer in een goed contact met mantelzorgers en cliënten. Luister naar ze en wees flexi- bel. De behoeften van cliënten en mantelzorgers staan centraal!

Literatuur

Schriftelijke documentatie

Goede M de, Kwekkeboom R. Onderzoeksverslag. Verspreiding, gebruik en effectiviteit van sociale netwerkverster- king. Amsterdam: Hogeschool van Amsterdam, 2013.

Hogeschool van Amsterdam en Mezzo. Natuurlijk, een netwerkcoach! De methodiek onderzocht. Publieksversie van het onderzoek ‘Verspreiding, gebruik en effectiviteit van sociale netwerkversterking’. Bunnik: Mezzo, 2014.

Hoogland J, Verkooijen L, Andel J van, Til-Teekman C van, Moerman C, Bredewold F, Jager-Vreugdenhil M. Netwerk- ondersteuning van A(lmere) tot Z(wolle). Een onderzoek naar de kritieke succesfactoren van werkwijzen voor net- werkondersteuning. Stichting Innovatie Alliantie, Windesheim Flevoland, Gereformeerde Hogeschool, 2013.

JSO/werkgroep versterken sociaal netwerk. Versterken sociale netwerken Holland Rijnland. Leiden: Samenwer- kingsorgaan Holland Rijnland, 2013.

Kruijswijk WP, Veer M van der, Brink C, Calis W, Maat JW van de. Aan de slag met sociale netwerken. De 44 meest bekende methoden verzameld. Utrecht: Movisie, Vilans, ActiZ 2014.

Mezzo. Versterk het sociale netwerk van mensen in uw gemeente of zorg- en welzijnsorganisatie met de methode Natuurlijk, een netwerkcoach. Bunnik: Mezzo, 2013 (folder).

Oudijk D et al. Mantelzorg uit de doeken. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2010.

Steyaert J, Kwekkeboom R (red.) De zorgkracht van sociale netwerken. Utrecht: MOVISIE (Wmo-werkplaatsen), 2012.

Websites

communitysupport.nl Community Support

expertisecentummantelzorg.nl Expertisecentrum Mantelzorg

jso.nl JSO expertisecentrum jeugd, samenleving en ontwikkeling

MEEplus.nl MEE Plus Groep

mezzo.nl Mezzo, Landelijke Vereniging voor Mantelzorgers en Vrijwilligerszorg

movisie.nl MOVISIE

ris-zh.nl Regionaal Informatiesysteem Samenleving Zuid-Holland

sonestra.nl SoNeStra

tympaan.nl Tympaan Instituut

zorgbelang-zuidholland.nl Zorgbelang Zuid-Holland zorgbelang-noordholland.nl Zorgbelang Noord-Holland

Colofon

© april 2014

Auteur: H.A. Doelman-van Geest

Deze notitie is tot stand gekomen in samenwerking met JSO, Zorgbelang Zuid-Holland en Mezzo.

Dit is een gratis uitgave van het Tympaan Instituut en is onder vermelding van 0616 te bestellen bij het Tympaan Instituut.