1737-1937, 19.

(1)

- 60 -

HOOFSTUK III •.

DIE :MORAWIERS HERVAT HULLE OPVOEDKUNDIGE WERKSAA:MHEDE ONDER DIE HOTTENTOTTE, 1792·~

'l806.

1. Hernude pogings en gunstige omstandighede.

(a) Hernude pogings i.v.m. die evangelisering en opvoeding van die Hottentotte was in n groot mate te danke aan n kragtige godsdienstige herlewing in Duitsland, Frankryk en Brittanje wat gedurende die agtiende eeu plaasgevind het. So het die gesaghebbendes te Herrnhut nooit die volgelinge van

Schmidt te Baviaanskloof uit die oog verloor nie, maar ten spyte van die godsdienstige konserwatisme wat destyds in Ne- derland en Suid-Afrika die botoon gevoer het, na elke gunstige geleentheid gesoek om sy werk te hervat.

In

1748

het Johann :Martin Schwgbler (Schwebler) wat vyf jaar in diens van die Hollands Oos-Indiese Kompanjie gestaan en deur middel van Schmidt tot bekering gekom het, sy dienste vir hierdie doel aan die graaf Von Zinzendorf aangebied. Na- dat hy toestemming ontvang het, het hy op eie koste n reis na Suid-Afrika onderneem ₁₁ostensibly to seek another appointment as an official of the Company, in reality to make his way to the Hottentot community where Schmidt had laboured".l) Uit- eindelik het hy daarin geslaag om Baviaanskloof te bereik en deur middel van hom is die gesaghebbendes te Herrnhut meege- de hoe vuriglik die gemeentetjie van Georg Schmidt na hulle leraar verlang het. 2) Met leedwese moet egter verklaar word dat hierdie sendingarbeider geen enkele spoor i.v.m. sy werk- saamhede nagelaat het nie en derhalwe is ons verplig om die beweri van een van die koloniste te aanvaar ₁₁that he was

~arried

and was subsequently carried off by an epidemic"3_1aar- aan Christian en Josua ook beswyk het. Hoewel die kerstening

1.· Du Plessis: A History of Christian lflissions in South Af- rica, 70.

2. Georg Schmidt en sy opvolgers,

1737-1937, 19.

3.

DuPlessis: t.a.p., 70.

(2)

van die Hottentotte andermaal gestaak moes word, is die godsdienstige herlewing in Europa wat so nou aan die filantropiese en gevoelvolle filosofie van Rousseau verwant was, op so •n on- weerstaanbare wys e deur •n sedelike erns en

1

~loed voortgeplant dat dit na die verste kuste uitgebrei het.

(b) Gedurende die laaste helfte van die agtiende eeu het hierdie nuwe godsdienstige gees wat eers •n stil sylopie van die magtige rewolusionere vloedgolf was, in Holland en Suid-Afri- ka begin ingang vind. In hierdie verband was dit veral die bloeiende sendingbedrywighede van die Morawiese Broederkerk in ander dele van die wereld, mear bepaald die onder die ne- gerslawe in Suriname~ asook die ontstaan van die eerste Mora- wiese gemeente op Nederlandse bodem in Zeist

(1746)~)wat

^die

Hollanders tot beter insigte van die godsdienstige grondbegin- sels van die Breeders laat geraak het en hulle later meer en m0er daarmee vere0nselwig het.3)

Vanwee die godsdienstige herlewing in Holland is voort- aan grater godsdienstige verdraagsaamheid deur die Here Sewen- tien aan Protestante in hulle koloniale gebiede verleen. So het die Lutherane aan die Kaap uiteindelik daarin geslaag om na •n lang stryd wa.t meer as •n halwe eeu geduur het, verlof te ontvang om~ eie kerk op te rig. Nadat hierdie gebou in 1774 deur Martin Melck voltoo:ii. en aan die Lutherane geskenk is, het hulle in 1778 en 1779 agtereenvolgens hulle versoek ₁₁om een eigen predikant te mogen beroepen"

4

)by die Regering herhaal.

Hierdie slag is hulle versoek toegestaan, op voorwaarde dat dit nie die minste onkoste vir die Regering moes meebring nie.

Nadat ds. Andre&s Kolver op 22 November l780 as hulle eerste leraar verwelkom is, het hulle in die daaropvolgende maand

alles i.v.m. die stigting van •n gemeente in die haaJc gebring. 5)

l.

2.

3.

4.

5.

Gie: Geskiedenis vir Suid-Afrika, Deel 2, 26.

Landwehr: Handboek der Kerkgeschiedenis, Deel

3,

lm8.

Du Plessis: A Hjstory of Christian Missions in South Af- rica, 71.

Geschied-Verhaal van Genadendal, de Eerste Zendingsstatie in Z.A., 1737-1806,

8.

Theal: History of South Africa, Before 1795, Deel 3, 229-230; Du Toit: Onderwys aan die Kaap onder die Kompan-

jie, 1652-1795, 249.

(3)

- 62 -

Deur hierdie vergunning van die Politieke Raad is die beginsel van cujus regia, illius religio nie alleen vir goed die kop in- geslaan nie, maar dit het ook aan ander denominasies die reg verleen om dergeJ~Ke versoeke aan die Owerhede te rig.

(c) Voorts moet daarop gewys word dat met ds. Helperus Ritzema van Lier die godsdienstige herlewing in Suid-Afrika begin het. Van Lier is in

1764

in Nederland gebore en na m skitterende universiterB loopbaan het hy onder pietistiese in- vloede tot ~ kragdadige bekering gekom. In Oktober

1786

het hy ds. Borcm'.,rds wat as leraar van die Nederdui ts-Gereformeer- de Kerk na Stellenbosch vertrek het₇ te Kaapstad opgevolg. Van hom getuig Gi e as volg: 11Al dadelik het hy •n groat invloed begin uitoefen. Deur sy evangeliese preke, naar meer nog deur sy omgang en voorboeld, sy toegewyde gebcd3lewe en sy brandende begeerte om die vuur wat in hom gegloeL het ook in andere te sien opvlam, het die Pietisme in Suid-~frika vaste wortels gekry en is die sendingywer ook daarheen gebring."l) In baie Kaapse families is die meer formele ke:~klikheid van die agtiende eeu deur ~ gevoellose godsdienstigh~id wat in stigtelike byeenkomste en pogings om die Evangeli1! ook onder die gekleurdes te versprei, uiting gevind het, ve:~ang. Van Lier was nie dieselfde sienswyse as ander Gereforme<rde predikante toegedaan nie, maar het volgens die Skrif g<tuig ₁₁dat ook den heidenen het Evangelie behoorde gepredikt te worden, en begpn zelf nu en dan voor de Hottentotten en vrijgelatene slaven godsdienst te houden". 2 ) Sy ideaal om •n sendinggenootskap te stig, is egter nie verw:senlik nie daar hy op jeugdige leef- tyd in

1793

oorlede is.

3 )

Voor sy oorlye het hy herhaaldelik probeer om vooraan- staande geestelikes soos professor ? Hofstede en ds. ? Hubert van Amsterdam, te beweec om Gereforme::rde sendelinge na Suid-

1. Gie: Geskiedenis vir Suid-Afrika, Deel 2, 26.

2. Geschied-verhaal van Genadendel, de Eerste Zendingsstatie in Z.A.,

1737-1806, 8.

3.

Gie: t.a.p., 26.

(4)

Afrika te stuur om die geseende arbeid van Georg Schmidt voort te sit. Daar sy aansoek nie die gewenste uitwerking gehad het nie, het hy op 6 September 1791 •n skrywe aan Jan Swertner te Fairfield in Engeland gerig waarin hy die Breeders versoek het om aendingwerk in Suid-Afrika te hervat. Hierbenewens het hy hulle ook •n geskenk van ₁₁100 Rijksdaalers a 48 Stuivers ten behoef en ter ondersteuning der bezendingen der Bren. onder de heidenen111 ) actngebied. Voorts wys hy Swertner daarop hoe ds.

Hubert te Amsterdam deur die lees van die ₁₁Ide a Fidei Fratrum"

tot die oortuiging gekom het dat die leer van die Morawiese Breeders volkome met die Augsburgse Konfessie ooreenkom en dat hy beloof het om die stuur van sendelinge na die Kaap te bevorder. Daar hy bewus was van die sterk vooroordeel van professor Hofstede, het hy aanbeve dat ₁₁de Heer Von Rantzau of

een ander bekwame Breeder den Heer Hofstede verzochte, deeze voorgenomene bezending ook te begunstigen". 2 ) Verder was hy van mening dat hierdie saak andermaal onder die aandag van die veelvermoende ds. Hubert gebring moes word en dat die Duitse prins van Oramen versoek moes word om vir die Breeders as voor- spraak op te tree. Aan die einde van sy brief kom hy uit nde- lik met die volgende versoek na vore:

11Drie bezendingen zijn hier noodzaaklijk:

(1) onder de Hottentotten die in de lanastree- ken van Zwellendam en Graaf Raynet onder het oppergezag van de Compagnie woonen.

(2) onder de cafferen, die noordoostwaards van hier zich op de andere zijde van de Vischri~

vi:er onthouden, en werwaarts men met de zog6 '+ . . ,.

noemde ossen wagens in 30 dagen komen kan.

(3)

onder de onafhanklijke hottentotten Hamakwaas en Namakwaas genaamd, welke noordwaards van hier op d~ andere zijde van de Olijfantrivier woonen".JJ

Dit is dus duide dat Van Lier die lot van die inboor- linge besonder 2terk aangevo hGt en, alhoewel sy idealisme nie verwesenlik kon word nie, is die goeie werk wat deur hom

1. Schmidt: Ds. dr. Helperus Ritzema van Lier, etc.,

1.

2. Ibid. , 8.

3.

Aangehaal, Schmidt: Ds. dr. Helperus Ritzema van Lier,

At~- R.

(5)

- 64 -

begin is, deur ~ aantal koloniste wat hulle verbind het om sekere dae van die week aan die geestelike bearbeiding van Hot- tentotte en slawe te wy, voortgesit.1

)

(d) Die uiteindelike hervatting van sendingwerk onder die Hottentotte is egter te danke aan die besoek van Johann Fried- rich Reichel, •n gesaghebbende verteenwoordiger van die Morawie- se Sendinggenootskap wat op sy terugreis van Tranquebar in 1787

2)

by Kaapstad aangedoen het. Biskop Reichel is deur die god- vrugtige Van Lier welkom geheet en in sy omgang met die domi- nee het hy die versekering gekry dat die Breeders Geo»g Schmidt se werk kan kom voortsit.

Op die sinode van 1789 kon die biskop dan meedeel "hoe men aan de Kaap zelf wenschte, dat G. Schmidt's arbeid aan Ba- viaanskloof mocht voortgezet worden".3) Vervolgens is biskop C.D. Rothe, leraar van die gemeente Zeist, en baroh Erich von Rantzau, argivaris te Herrnhut, afgevaardig om die Here Sewen- tien te versoek i.v.m. die hervatting van sendingwerk onder die Hottentotte. Die onderhandelings was geslaagd en so is verlof aan die Breeders verleen om sendelinge na Suid-Afrika te stuur ten einde die Hottentotte te evangeliseer en as lidmate van die Christelike Kerk te doop.4

) Voorts het die Direkteure duidelik bepaal"dat deese zendelingen zig niet zullen mogen vestigen op plaatsen, alwaar zig reeds een Christelijke gemeente bevind;

en dat zij deese zendelingen niet zullen mogen terug roepen, nog andere in hun plaats stellen, dan na daar toe alvoorene aan ons versoek gedaan, en permissie te hebben bekoomen".5) Hier- die bepaling het die twee afgevaardigdes afgeskrik omdat hulle bevrees was dat hulle vanwee die vyandige gesindheid teenoor die sending verplig sou word ₁₁to remove to an indefinite dis- tance inland, and eventually to settle, not among the Rotten- 1. Gie: Geskiedenis vir Suid-Afrika, Deel 2, 26-27.

2. Ibid. , 27.

3.

Geschied-Verhaal van Genadendal, de Eerste Zendingsstatie in Z.A. 1737-1806, 8.

4. Du Plessis: A History of Christian Missions in South Af- rica, 71; Resolutien, Raad der Politie,

18.

12.1792, C.

99, 946.

5.

Inkomende Brieven, 1791-1793, C.476, H.H. XVII- Goever-

(6)

. 1)

tots, but among the Kafflrs". Deur bemiddeling van ? Tem- mink, die voorsitter van die Here Sewentien~ is die afgevaar-

digdes daarvan oortuig dat hulle vrees ongegrond was en dat dit die goeie voorneme van die Kompanjie was om die sendingbedrywighede van die Morawiese Broeders te bevorder.2

)

So het die Morawiese Genootskap die werk wat in 1744 deur Georg Sc~idt gestaak is, in 1792 te Baviaanskloof weer aanvaar, waar hulle die vrugte van die werk van hul voorganger nog onder die Hottentott.e wat kon lees, gevind het.

2.

(a) Op 22 Desember 1791 het die Here Sewentien die Po- litieke Raad aan die Kaap verwittig dat hulle die Morawiese Broeders die reg verleen het om twee of drie sendelinge na Suid-Afrika te stuur who could administer the sacrament to

"

any converts they might make", maar verbied is

11to occupy ground where Christian churches were already established".3 ) Die goewerneur en die Raad het tewens ook opdrag ontvang om die sendelinge soveel moontlik behulpsaam te wees.4)

Die drie kruisgesante wat die gemeente te Herrnhut vir hierdie doel afgesonder het ₉ was Hendrik Marsveld van Gouda,

~ Hollander, Daniel Schwinn en Johann Christiaan KUhnel. Die feit dat hulle nog ongetroud en onderskeidelik 47, 42 en 30

jaar oud was, het hulle des te meer geskik gemaak vir die veel- eisende taak waarvoor hulle geroep was. Ook was hulle besonder veelsydig, want naas hulle godsdienstige opleiding, was elkeen ook vir •n besondere beroep geskoold. 5 ) Nadat hulle as diakens van die Unitas Fratrum georden is, het hulle na Hol- land vertrek vanwaar hulle op 25 Junie 1792 met ' t Duyfje na K.1aapstad vertrek het. 6

)

1.

2.

3. 4. 5.

Du Plessis: A History of Christian Missions in South Af- rica, 72.

Ibid.

Theal: History of South Africa, Before 1795, Decl 3, 292-293.

Ibid., 293.

DuPlessis: t.a.p., 72;

Mo .. ffetg Missionary labours and scenes in Southern Africa,21.

~' · ·· s ·on Decl 1 18 .

(7)

- 66 -

Toe hulle in November van dieselfde jaar in Tafelbaai aange- land het, is hulle deur di. Van Lier en Serrurier en ander christenvriende op •n gulhartige wyse verwelkom.1 )

(b) Op soek na on geskikte oord vir •n moontlike sendingstasie, het hulle die Politieke Raad versoek om hulle andermaal die reg te verleen om hulle in Baviaanskloof, die eertydse werkkring van Georg Schmidt, te vestig. Volgens on besluit van die Raad is hulle op 18 Desember 1792 veroorloof om hulle in Bavi- aanskloof te vestig, "zijnde een plaats alwaar zig nog niet een Christelijke Gemeente bevind, omme zig aldaar neder te zetten ten einde de Christelijke leere te onderwijzen, hen een Christelijke Gemeente op te rigten, ende sacramenten toe te dienen".2

) Hierbenewens is die Breeders ook die reg verleen om soveel grand as wat hulle sou nodig he, te gebruik.3)

In verband met die vervoer van die drie sendelinge na Baviaanskloof, is Marthinus Theunis (Theunissen), •n boer ui t die omgewing van die huidige Genadendal, deur die Owerhede gelas om hulle te vervoer en van alle benodigdhede te voorsien.4) Marthinus Theunis of baas Theunis soos hy in die omgang bekend was, is vanwe~ die beskerming wat hy aan die Hottentotte verleen het deur sy medeboere as die Hottentotsgod 5 )van die omgewing bestempel. As gevolg1.. van die hoe agting waarmee wit en swart hom

beje~n

het, het hy as superintendent 6 ) van die Kompanjie se veepos te Soetemelksvlei asook veldkornet7

) van sy wyk opgctree. Nadat alle voorbereidings vir die reis in die haak was, het die geselskap op 20 Desember die Kaap verlaat en, na •n reis van vier dae, per ossewa ui teindelik Ba- viaanskloof bereik. 8 )

1.

2.

3. 4. 5.

7. 6.

8.

Du Plessis: A History of Christian Missions in South Af- rica, 72.

Resoluti~n Raad van Politie, 18.12.1792, C. S , 946.

Theal: History of South Africa, Before 1795, Deel 3,293;

Moorrees: Die Nederduitse-Gereformeerde Kerk in Suid-Af- rika, 1652-1873, 369.

Theal:t.a.p., 293.

Geschied-Verhaal van Genadendal, de Eerste Zendingsstatie in Z.A., 1737-1806, 10.

Theal: t.a.p., 271.

DuPlessis: t.a.p., 72.

Geschied-Verhaal van Genadendal, de Eerste Zendingsstatie

. 1 7 1 1

(8)

Hier het hulle in aanraking met die oorblyfsels van die Chainouqua- en Hessequa-stamme gekom. Net soos hulle voorsate het hulle nag altyd op dieselfde plek gebly, maar vanwe~

verarming het hulle byna almal op boerplase gewerk. Met verloop van tyd he_t hulle oak hul taal kwytgeraak en ten tye van die aankoms van die sendelinge,

II these people •••. all spoke the Dutch languat;e, and •••. were acquainted with the manner of li- ving of Europeans".l) Van hierdie oorblywende Hottentotstamme het die sendelinge nog omtrent 200 siele in Baviaanskloof aangetref. 2) Hoewel herderloos vir ongeveer •n halwe eeu, het die

gelowige volgelinge van Georg Schmidt voortdurend byeengekom om die Woord van God te ondersoek en daar bestaan genoegsame rede om te glo dat ₁₁some who had been baptized by our Missio- nary (d.w.s. Schmidt) held fast the beginning of their confi- dence steadfast unto the end, and departed unto the unseen world with a hope full of immortality". '3) Naas die bevorde-

ring van hulle kennis aangaande die Skrif, het diegene wat kon lees, ook gepoog om die jeug te onderrig.

Omtrent die omgewing van die eertydse werkkring van Georg Schmidt word die volgende totale indruk in die uGeschied-Ver- haal van Genadendal, de Eerste Zendingsstatie", gevind:

uBy Hardebeestkraal zagen zij de oorblijfselen van Schmidts eerste hut, en hun hart werd wee-

moedig gestemd. In Baviaanskloof gekomen, von- den zij een Hottentotkraal met eenige hutten. Zij vroegen een der bewoners of hij wist waar G. Schmidts huis had gestaan, en dezelfde leidde hen wat verder over de kleine Baviaansrivier naar een plek, waar zij nog gedeelten van muuren zagen, die van G.

Schmidts huis overgebleven waren. Niet te ver van daar zagen zij dat een tuin moest geweest zijn, die echter nu eene wildernis geworden was. In het mid- den echter stonden nog een perenboom en een amandel- en aprikozenboom die Schmidt met eigen hand geplant had, en die, hoewel verwaarloosd, toch nog vruchten draegen, welke, zoo zeiden de Hottentotten, echter jaar n~ jaar van de Bavianen geplukt en verteerd wer- den".4J

By hulle ~ankoms in hierdie skilderagtige omgewing is die ge-

1. Theal: History of South Africa, Before 1795, Deel 3,293.

2. Georg Schmidt en sy Opvolgers, 1737-1937, 21.

3.

Missions in South Africa,

36.

4.

Geschied-Verhaal van Genadendal, de Eorste Zendingsstatie in Z.A., 1737-1806, 11.

(9)

- 68 -

selskap deur die bewoners omring en, nadat die nuwe leraars die doel van hulJe koms aan hulle bekend gemaak het, het baas Theunis die aanwesige:s aangemaan om den nieuwen leeraars ge-

"

hoorzaam te zijn, hunner leering in toekomst getrouw bij te wonen en aan te hooren, en zich niet te storen aan den spot of de tecenspraak of de dreigementen van andere boeren die hen slechts afkeerig maken wilden".l) In die werk

11Missions in South Africa" word •n hele boel interessante getuienisse van Hottentotte soos Christiaan Frederick, ~eate Linnert, Sa~ah

Kopman en andere waarvan die ouers of grootouers lidmate van die eerste sendinggemeente van Georg Schmidt was, op aangry- pende wyse weergegee. 2) Volgens hierdie getuienisse het hullc voorsate soveel voor~eel uit die onderrig van die sendingpio- nier getrek dat hulle hul kinders opdrag gegee het om by die eerste die beste sendeling, met die oog op erudisie, aan te sluit.

3)

Na ~ verblyf van vier uur het die sendelinge in geselskap van Theunis en sy gade na •n ander Hottentotkraal aan die Sersantsrivier, tans as Snijderskraal bekend, vertrek. Onder die aantal manne en vroue wat hier gewoon het, het die geselskap die tagtj_gjarige ou Lena (of Magdalena), die enigste oor- lewende dopeling van Georg Schmidt, gevind. Toe sy verneem dat die drie sendelinge die opvolbers van haar geliefde leraar was, het sy uitgeroep~11^0chGod zij dank, nJ:l zal ik mij weer ver- blijden". 4) Ou Lena het hierop •n Nederlandse Nuwe Testament4) wat sy van Schmidt ontvang het, uit twee skaapvelle tevoor- skyn gehaal en, hoewel sy weens gebrekkige gesig nie kon lees nie, het haar kleindogter na vore gekom en~ gedeelte uit Mat- thetis, Hoofstuk II, vloeiend voorgelees.5) Ook hier het baas

l.

2.

3.

4.

5.

Geschied-Verhaal van Genadendal, de Eerste Ze~~dingsstatie

in Z.A., 1737-1806, 11.

Missions in South Africa, 41-43.

Ibid., 41.

Geschied-Verhaal van Genadendel, de Eerste Zendingsstatie in Z.A., 1737-1806, 11.

Sparrman in sy Voyage to the Cape of Good Hope, I, maak derhalwe ·n foutiewo bewering wanneer hy se:"she (d.w.s. ou Lena) had a German Bible, which she often read •... ". Sien bl. 213.

(10)

Theunis die aanwesiges tot gehoorsaamheid gemaan en bulle versoek om met die oprigting van die nodige geboue behulpsaam te wees. 1 )

(c) Nadat bulle Nnwejaarsdag saam met Theunis en sy vrou te Soetemelksvlei deurgebring bet, bet bulle die wens uitgespreek om na Baviaanskloof terug te keer. Vanhier is hulle dan per ossewa na die plaas van Theunis se seun waar hulle op sy advies •n messelaar opgelaui bet wat hulle met die oprigting van ~ woonhuis behulpsaam moes wees. Op Baviaans- kloof bet die elemente so •n skadelike ui twerking op die sen- dinggeboutjies gehad dat die nuwe leraars eintlik net die bakstene van Georg Schmidt se huisie kon gebruik. So bet bulle nie ver van die ou opstal die fondament van.~ huis,

36

voet by

15

voet, afgesteek en 11de Hottettotten hiel~n hen de klip- pen van Schmidts muratie aandragen en bet fondament graven". 2 ) Toe Theunis teen die aand vertrek bet, bet die Broeders in Baviaanskloof agtergobly en voorlopig in •n tent wat bulle van hom geleen bet, vertoef. Lewensmiddele soos vleis en meel is deur sekere vermoende basters wat by Voorstekraal woonagtig was en heelwat vee besit bet, aan die sendelinge verskaf.J) Hierdeur is die sende1inge instaatgestel om die Hottentotte wat gratj_s arbeid gelewer bet, van kos te voorsien. Daar hulle met die vorming van bakstene en die opkleiing van buitemu- re onbekend was, hot twee van die sendelinge op

10

Januarie

1793

na Soetomelksvlei teruggekeer en slegs een bet agterge- bly om toesig oor die bouery te hou. Op 22 Februarie was een vertrek sover voltooi dat Schwinn ·en KUhnel kon intrek en vier dae later het oak Marsveld ingetrek. In werklikheid hot die huisie slegs uit •n woonkamery slaapkamer en •n kombuis bestaan en was dus uiters beknop met die oog op die verskil1ende doel-

~indes waarvo r dit gebruik is. Omdat alles in die token van 1. Geschied-Verhaal van Genadenda1, de Eerste Zendingsstatie

in Z.A.,

1737-1806,

12.

2. Ibid. y

13.

3. Ibid.

(11)

die geloof gestaan het, het Gle leraars dit op Sondag, die 3e Maart, uit dankhs_j:e erkentenis aan die Here gewy. 1 )

Met d~~ geestelike bcarbeiding van die onkundige Hot- tentotte is onmiddellik na die aankoms van die leraars begin.

So het hulle byvoorbeeld die

9

manne en 10 vroue wat hulle kom verwelkom hot, beveel om in die skaduwee van Georg Schmidt

se peerboom te gaan sit en met hulle oor Jesus Christus, die Saligmaker gespreek. 2

) Alhocwel die Hottentotte omstreeks hierdie tyd Hollands goed kon verstaan ~' was die geestelike taal en godsdienstige woorde bokant hulle vuurmaakplek. As gevolg hiervan is in die vervolg geen redevoering of preke vir hulle gehou nie, maar deur middel van 11een of eenige Bijbelteksten"

is dan ₁₁den raadsb)esluit Gods tot hunne zaligheid in Jezus"3) in eenvoudige woorde aan hulle verklaar.

Tydens die plegtige inwyding van die sendinghuis op 3 Maart 1793, het die leraars aan alle volwassenes wat in Ba- viaanskloof woonagtig was, bekend gemaak dat ₁₁zij van den

naasten dag af geregeld onderricht met hen zouden beginnen".4) Omtrent die hervatting van die skoolonderrig vertel eerw. R.

Schmidt as volg~ 11^Hetwas op de 4de Maart 1793. Hun woonhuis •••

••••• was juist klaar, en de School zou geopend worden. Daar kwamen ze dan in hun karossen 25 volwassenen op de eerste dag, 41 waren het reeds aan ' t einde van de eerste maand, 80 aan het einde van April, -zij kwamen om het woord van God te horen en in de School te lerenn.5) Die onderrig het smorens om agt- uur begl£1 en -.:,-olsers c~i e oorleweringe van die sendelinge het die volwassenes eersto aan die beurt gekom en daarna die kinders. Namiddae was daar weer skool vir die kinders en teen die aand het die volwassenes weer n beurt gekry. 6

) Oud en jonk was besonder t=mtoesiasties om te begin leer en die Broe- 1. Geschied-Verhaal van Genadendel, de Eerste Zendingsstatie

in Z.A., l737-l806, 14.

2. Ibid., 13.

3. Ibid., 13.

4. Ibid., l4.

5. Schmidt, terugblik op het begin en de voortgang van het werk in de school te Genadendal, 1737-1814 en 15 Julie 1814-15 Julie 1914, 2.

6. Geschied-Verhaal van Genadendal, de Eerste Zendingsstatie in Z.A,. 1737--1806, 15. _I _•

(12)

ders ^-l-uUlg d.at dit bescmder verblydend was om te sien hoeveel ^• mo te e oues van dae a an die dag 1e het om te leer lees,

het hulle nog nooit vantevore •n boek gesien nie. Voorts is die sendelinge ook get ref deur uthe punctuality of their attendance, and the earnestness with which they pressed after improvement".l)

Vanuit die aanspoor het die sendelinge streng tugmaat-

•

reels in hulle skool toegepas. Almal wat die skoal wou bywoon, moes b oof om op e vermanings van die onderwysers te let

en die wat dit verontagsaam het, ₁₁werd hem zijn ABC-bo weder

. 2)

·,veggenomen". Omdat die Hott otte besonder ywerig was en soiets nie kon gedoog het nie, het e sendelinge daarin geslaag om ~ allesins prysenswaardige en goeie orde onder hulle te handhaaf.

Die mees gebruiklike leervakke het lees vanuit die ABC- bock en die Bybel, skrywe en veral godsdiensonderwys ingesluit.

Laasgenoemde onderrig het tsluitlik die verduideliking van sekere deeltes van die Heilige Skrif en die lees daarvan be- hels.3) Die eerbiedige wyse waarop die weetgierige Hottentot- te die heilswaarhede met aandag ingedrink het,het spoedig by sommige ernstige indrukke laat ontstaan. Sodaniges het gevolglik spesiale onderrig ontvang wat as voorbereiding vir lid.- maatskap van die kerk van Christus sou dien. Ten gevolge hiervan kon daar dus voor die einde van 1793 sewe persone gedoop

1 4)

wore.

(d) •n Ander belangrike aspek van die opvoedku.ndi werk wat deur die Breeders verrig is, was veral hulle idee om die Hottentottr-; nuttige arbeid te leer verrig. Die beo erring daarvan l1et gewuonlik indirekte wyse geskied en het gepaard ge ~et werk wat hulle in belang van die sending verrig het.

In hierdie verband d:Lnk ons veral aan die aanle ve:ul •n tuin vir 1. ssions in South Africa₉ 47.

2. Geschied-Verhaal van Genadendal, de Eerste Zandingsstatie in Z"A., 1737-1806, 15.

3.

Missions in South Africa, 47.

4. Smith: History of Missionary Societies, Deel 1,208.

(13)

- 72 -

die sendelinge wat met behulp van die Hottentotte omhein, ge-

l)

saai en beplant is. Die voorligting wat hulle i.v.m. die bewerking van grond, saai van saad, aanplant van jong plan- tjies en vrugtebome en aanle van waterleidings ontvang het, het so prikkelend gewerk dat hulle binne enkele jare Baviaans- kloof in ~ ware lushof omgeskep het.

Die skepping van opvoedkundige fasiliteite te Baviaans- kloof, het •n aansienlike toestroming van Hottentotte daarheen veroorsaak. Hierdie eksodus van werkkragte het groot misnoe~

onder die blankes van die omgewing gewek. Ten spyte van die waarskuwings van die landdros van Stellenbosch, het baie boere wilde vroue verhinder om die skool by te woon deur hulle kinders weg te steek of om andere op te spoor. 2

)¹ Nieteenstaan- de dit het die lofwaardige pogings van die kruisgesante gou tot aan die verste uithoeke van die blanke bevolking aan die Kaap weerklink. Koloniste wat van tyd tot tyd die kragtige werking van Gods gees onder die onkundige heidene op die sen-

dingstasie gadegeslaan het,₁₁were moved to confess that they could hardly believe that such results were possible as they had personally witnessed".3)

Ondanks alle teenkanting het die Hottentotte dag na :lag na Baviaanskloof gestroom ten einde skoolonderrig te ontvang.4) Diegene wat reeds ~ endjie gevorder het, het die sendelinge voortdurend kom raadpleeg vanwee die bekommernis oor hulle onsterflike siele. Teen die einde van die tweede jaar het die sendelinge reeds die earste tekens van ~ geestelike ant- waking onder hulle kudde begin waarneem.5) Dat hierdie herlewing nie slegs ~ tydelike opflikkering was nie, blyk uit

eli~ fei-t "dat de berouwhebbenden ook begonnen van hun zonden

---··---·---

1. Ges~hied-Verhaal van Genadendel, de Eerste z~ndingsstatie

in Z.A., 1737-1806, 16-17.

2. Ibir1. 9 15.

3. DuPlessis: A History of Christian Missions in South Afrjca, 73.

4. Geschied-Verhaal van Genadendal, de Eerste Zendingsstatie in Z.A. ₉ 1737-1806, 17.

5. Ibid.:

(14)

leven afstand te doen en al geboden Gods na te volgen".l)Kort- om, e arb d van die send inge het dus nie alleen ·n inwen- di kentering, maar ook ~ uitwendi verandering onder die Hottentotte teweeggebring. Deur middel van opvoeding en onderwys het die eertydse heidene hulle gewoontes en leefwyses kwytgeraak en 11weldra echter begonnen de mannen broeken en hempden, de vrouwen rokken te dragen, en in en random hunne bondhokken werd het ook reinlijker en schooner gehouden¹¹^• 2

) Vanwee die snelle uitbreiding van die bevolking van Ba- viaanskloof, het die skoolbevolking so gegroei dat daar teen die einde van 1794 reeds 70 kinders, 70 vroue en 30 mans was wat op verskillende tye van die dag onderrig ontvang het. Daar die huis van die leraars te klein was om almal te akkomadeer, moes die onderrig en godsdiens met gunstige weer

3

1ewoonlik onder die peerboom van Georg Schmidt gehou word.

Ten einde die akkomodasieprob1eem die hoof te bied, het die sendelinge by die Politieke Raad aansoek gedoen om ~ kerk op te rig. Kommissaris-generaal Sluysken het hulle op 30 Sep- tember 1794 verwittig dat die oPrigting van dergelike geboue verbied word omdat veldkornet Theunis, wie se gesindheid teen- oar die Sending, in ooreenstemming met die houding van sy owerhede, verander het, hulle verbi ed het om s elfs •n bokkraa1 te

4) maak.

As gevolg van die groeiende antipatie en vyandiggesind- heid van die boere, meer bepaald die van~ groep ekstremis-.

tiese rebelle onder aanvoering van

·n

seker Louis Pisani , was die Morawiese Broeders verplig om hu1le opvoedkundige bedry- wighede te staak. Op 29 Julie 1795 is die leraars beveel om Baviaanskloof binne drie dae te verlaat en na Kaapstad of enige ander oord wat deur Hollands sprekende Koloniste bewoon is, te versit. 5 ) Vanwee hierdie dreigement het die sen-

delinge dit randsaam geag om hulle werkkring te verlaat en

1.

2.

3.

Ibid., 18.

Schmidt: Terugblik op het begin en de voortgang van het werk in de school te Genadendel 1737-1814 en 15 Julie 1814-

1 h .., r

(15)

- 74 -

na ~ hartroerende afskeid bet bulle op 31 Julie met twee waens na Kaapstad vertrek. Tot groat verbasing en ontsteltenis van Sluysken en sendingvriende, bet bulle op 3 Augustus Kaapstad bereik en, nadat die rede vir bulle vlug bekend was, bet die leiers van die Swellendamse rebelle wat toe juis in die stad aanwesig was, die gesag van die onbeskaamde Pisanj misken. 1 ) Na •n onderlinge b eraadslaging bet bulle enige van bulle geledere afgevaardig ₁₁to assure the Brethren that they should be protected in the event of their returning to Baviaan's Kloof". 2 )

Nadat Sluysken die Broeders gelas bet om na bulle werkkring terug te keer3), bet bulle dadelik Kaapstad met die eerste die beste geleentheid verlaat en op 12 Augustus bulle ver- warde kudde in Baviaanskloof bereik. Op Sondag, 16 Augustus, bet die leraars dan weer die openbare godsdiensoefeninge hervat en teen die einde van Oktober kon die skoal na ~ periode van drie maande, heropen word.4)

3.

Antipatie van die koloniste en die verwydering daarvan.

(a) D3-e nuwighede wat ten gevolge van die verandering van die ou beleid van die cujus regia, illius religio inge- tree bet, is nie dadelik deur almal goed begryp nie. So skyn dit of die kerkrade van Stellenbosch en Kaapstad blykbaar nie bewus was van die brief wat die Here Sewentien op 22 Desember 1791 aan die goewerneur aan die Kaap gerig bet en waarin die Herrnhutberne sendelinge die reg verleen is om ~ gemeente onder die Heidene te stig en die sakramente te bedien op voorwaarde nat hulle hul nie op plase sou vestig waar daar reeds christelike gemeentes bestaan bet nie.5)

Ds. Meent Borcherds, die toenmalige predikant van Stel- lenbosch, was Qie mening toegedaan dat teen so ~ verlof geprotesteer moes word. Op voorstel van hom bet die Stellen- 1. Geschied-Verhaal van Genadendal, de Eerste Zending~statie

in Z.A., 1737-1806, 25.

2. Missions in South Africa, 60.

3, Marais~ The Cape Coloured people, 139.

5. Crn_s c ~ Di c_ Opheffing van die Kl eurlingb evolking, 286-287.

(16)

bosche kc~rkraad op

27

J.anuarie

1794

die Politieke Raad versoek om ₁₁de verdere uitbreiding dier secte mogte worden tegengegaan, en de bewuste Zendelingen ingevolge van dien gelast worden, om zig in zulk een district te begeven, in hetwelke alsnog geene Christelijke gemeijnte was opgerigt".l) Twee lede van die kerkraad, ouderling Jan Groenewald en diaken ~.N. Desch, het formeel teen die meerderheidsbesluit geprotesteer en die volgen-

de redes aangevoer om hulle argumente te staaf:

(i) Die sendelinge is met uitdruklike goedkeuring van nden E. Achtb. Politieken Raad ook pre- sumptief met approbatie van Hunne HoogEd. de E.

E.

Commissarissen aldaar zijn geplaast geworden, alverre genoeg verwijderd van de Kerk van Stellenbosch";

(ii) Hulle is stil en vredeliewend van aard sander om enige paging aan te wend 11om onder de Chris- tenen proselijten te maaken", en

(iii) Indien hulle hul teenwoordige standplaas moes verlaat, sou hulle verplig wees om bulle buite die grense onder .. de caffers souden moeten p;e- geeven", daar oral elders Christene aangetref

word,~at .. tot de eene of andere der Buijtengemeen- ten"c._1b-ehoort het. Die Politieke Raad het die

versoek van die kerkraad egter van die hand gewys.l') Hoewel ds. Borcherds nie gediend was met die vestiging van die Mora\·tiese sondelinge binne sy eie gemeente nie, sou •n mens hom onreg aaudoen indien beweer word dat hy die sendingsaak on-

simpa~iek gesind was. In die daaropvolgende jare het hy wel deur middel van sy houding getoon uhow sincerely _he sympathised with and sup~orted all efforts to bring the Gospel to neglected slaves and ignorant Hottentots", maar op hierdie stadium uhe was still dominated by the idea of_one co~on religion for

4)

Sm.rth Afrj_cali. "~,Tandaar dat hy die gelui van •n klok in Ba-

viaanskloof, w~t volgens hom in Stellenbosch gehoor kon word, nie kon g0doog n~e en die Politieke Raad versoek bet om dit

,- l

stop te sit.~- Hoewel Borcherds van mening was dat sending-

1.

Spbelstra: Bouwstoffen, Deel

2, 410.

2. Ibid., ,:,.ll.

3.

^Moorrees: Die NederduitseGereformeerdo Kerk in Suid-Afri- ka,

l652-l873, 370.

4.

Du ^PJ.essis~ A Hj,story of Christian Missions in South Af- ricc.,

75.

5.

Geschied-Ve~haal van Genadendal, de Eerste Zendingsstatie in Z.A., ~737-1806,

21.

(17)

- 76 -

werk slegs deur die Nederduits-Gereform~erde Kerk en nie deur genootskappe behartig moes word nie, het hy in hierdie opsig gedwaal deur nie in te sien ~at, waar die kerk in gebreke gebly het om aan sy roeping as Sendingkerk te beantwoord, hy geen reg gehad het om ander te verhinder om te doen wat hy self nie

wou~

of nie kon behartig nie.1 )

Omstreeks 1794 het ds. Michiel Christian Vos, die geestelike opvolger van Van Lier, uit Europa teruggekeer en is in dieselfde jaar nog tot predikant van Rodesandskerk benoem. 2) By

sy vertrek na sy nuwe werkkring, maak hy egter van die geleentheid gebruik om die Morawiese sendelinge ter bevordering van die saak asook uit naam van enige Bewindhebbers en enkele lede van die Klassis by die goewerneur aan te beveel. Die toenmalige kommissaris-generaal, Abraham Josias Sluysken, het hier- oor sy blydskap te kenne gegee, want hierdie rus- en vredelie- wende mense moes baie vervolging ·verduur van diegene wie se amp hulle eintlik moes noop om die Evangelie aan die Hottentot- te te

verkond~g.3)

Met die verskyning van Vos het die

Pi~tis-

me aansienlik veld gewen onder die boerebevolking, maar dit het we1 nie sander teenkanting plaasgevind nie.

(b) Dit was egter nie die enigste teenstand wat die sendelinge ondervind het nie. Herhaaldelik moes hulle oor die vy- andiggesindheid van sommige boere kla. Sommige van hierdie klagtes was stellig oordrewe, terwy1 andere weer op misverstand berus het. Gerugte soos die gevangeneming en verbanning van die sendelinge en hulle volgelinge na Batavia

4 ),

die uitde1- ging van die Baviaanskloof-neersetting

5 ),

komplotte om die sendelinge te vermoor of om hulle met gifpyle te skiet 6 ) en ander soortgelyke verhale, sou nie maklik die toets van~ noukeurige

'Jndersoek kon deurstaan nie. Du Plessis in sy werk, 11Chris-

1. Moorrees: Die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, 1652-1873, 371.

3.

Moorrees: t.a.p., 370.

4.

Smith: The History of Missionary Societies, Dee1 1, 210.

5.

Ibid.

6. Barnard, Lady Anne: South Africa a Century Ago, 170.

(18)

tian Mis ons in South ca", wyt die toestand van gespannen- heid tussen die koloniste en e sendelinge enersyds aan na- tuurlike suspisie van die koloniste en andersyds aan die iet- wat enge uitkyk van die sendelinge. 1 ) So t die boere enige arbeid wat in verband met geestelike opheffing van die Hatten- totte gestaan het, met agterdog bejeen omdat hulle s in '11

toestand van geestelike en verstandelike verwaarlosing verkeer het. e koloniste was derhalwe gladnie instaat om te kan lees of skrywe nie en nag minder kon hulle daarin slaag om onderwysers te bekom. Dit verbaas ons dus gladnie dat Pisani, die 1 er van die ekstremistiese rebelle, in sy dreigende pro- klamasie die volgende besluit ingesluit het nie:

11We will not permit any Moravians to live here and instruct the Hottentots; for as there are many Christians who receive no instruction, i t is not proper that the Hot"centots should be taught; but they must remain 1n the same state they were be- fore11,2)

Lichtenstein wat die Pietisme onsimpatiek sind was, is daar- entee weer van mening dat die elsgo diens van die Breeders die boere geirriteer het omdat. dit met hulle streLg Calvinis- tiese opvattinge gebots het.3)

Oak het ons opgemerk dat na die hervatting van sendingwerk te Genadendal daar '11 voortdurende toestroming van Hottentotte na die sendingstasie plaasgevind het. So het Baviaanskloof dan

•n ware rendezvous vir ledige en rondswerwende Hottentotte geword wat geweier het om langer vir ^TI eie bestaan op die boere- plase te werk. Was dit nie vir die strenge ssipline wat

deur d Breeders uitgeo en is en die arbeidsmaacreel wat deur hulle toegepas is nie₁ sou die vermeerdering van sulke ongewenste elemente gewis spoedig geblyk het.4) Alhoewel

e sendelinge altyd ferm opgetree en misdadigers aan die ge-

--- ---·---"---·---:--

1. Du J?lessis: A History of Christian Missions in South Af- rica,

77.

2. Holmes: Historical sk ches of the Mis ons of the United Brethren, 402.

3. Lichtenstein: Travels in Southern Africa in the years 1803, 1804, 1805, 1806, 188.

4. DU.:.;J:lless±~::. : t.a.p., 78.

(19)

- 78 -

reg oorgelewer het1

), kan dit nie ontken word nie dat Bavi- aanskloof •n gesogte skuilplek was waar diegene wat hulle aan veediefstal en moord skuldig gemaak het, hulle kon versteek hot.

Toe die Swellendamse Nasionaliste in Julie 1795 in opstand teen die regering gekom het, het die gevoelens van die rebelle so hoog geloop dat daar selfs sprake was dat die sendingstasie spoedig gesluit sou word. 2 ) Die verklaring

vir~

dergelike ge- rug moet veral gewyt word aan die feit dat daar so baie Hotten- totte vanuit Swellendam na Baviaanskloof verhuis het. As gevolg van die gcbrek aan werkvolk, het Theunis op 17 Julie 1795 die sendelinge meegedeel dat hulle die Swellendamse Hottentot- te na hulle tuistes terug moes stuur om sodoende die Nasiona- liste in •n mate tevrede te ste1.3) Waar die verhouding nou van weersye so gespanne was, verbaas dit ons glad nie dat daar ge-

•

durig~misverstand tussen die sendelinge en boere ontstaan het nie.

(c) Andersyds moet daar oak op gewys word dat dee sendelinge baie min gedoen het om die wantroue waarmee hulle gemoeid was, te verwyder of te verminder. So beweer die geskiedskry- wer Schneider dat hierdie gesante van die kruis in •n baie klein wereld geleef het en gevolglik het daar net drie dinge vir

hulle bestaan: a risen Saviour, their Hottentots, and their

II '•

Church in the homeland". 4 ) Gevolglik het hulle die boere in die omgewing altyd met wantroue bejeen en selfs die onskuldig- ste dade in ·n ernstige lig beskou. Wanneer die boere hulle vrier:.delikheid betoon het ₉ is di t as •n masker van huigelary bestempel waaragter hulle hul valsheid, wantroue en verbit- tering wou verberg. So het Marsveld weens sy fynbesnaarde geaardheid selfs ds. Vas as te amptelike en predikantagtig beskou en t;og was hy •n ware Pietis wat hulle saak by die goewerneur oepleit en herhaaldelik blyke van bel~ngstelling

l. DuPlessis: A History of Christian Missions in South Af- rica, 78.

2. Marais: The rape Coloured People, 138.

3 . Ibid . , 13 9 .

4. Eu Plessis: t.a.p., 78.

(20)

in hulle werk getoon het . 1 ) Indian ds. Vos dan vir so ·n lang tyd met wantroue bejeen is, is dit baie seker dat die sendeling op die res van die koloniste met soiets as vrees moes neer- gesien het ,and in such an atmosphere of mutual mistrust all feelings of neighbourliness and tolerance must soon have been

extinguished". 2 )

As gevolg van die verskyning van die Britse vloot in Vals- baai in Junie 1795 en die vermoede van •n onmiddellike inval, het die Swellendammers hulle griewe vir •n oomblik vergeet, alleryl na Kaapstad gehaas en saam met Duitse huurtroepe en •n afdeling Pandocre die Britse invallers die hoof gebied. Op 16 September 1795 het die Britte die Kaap verower en ooreenkomstig die oorgawe van Rustenburg is die Kaapkolonie onder Britse bestuur geste1. 3 ) Op hicrdie wyse het die rebelle weer tot vrede geraak en in die daaropvolgende jare het die verhouding tussen die boere en die sendelinge aansienlik verbeter.

4.

Groei en uitbreidin 1795-1 03,

die Eerste Britse Besettin ,

(a) Gedurende hierdie periode is sendingwerk met erns aangepak en as gevolg van die versekering van die Britse owerhede dat

11hunne arbeid •...• altoos beschermd (zouden)

worden"~)

kon die sending van die Morawiese Broederkerk vir die eerste maal behoorlik wortel skiet.

Die politieke krisis was ~ saak van die verlede en die Bri tse mili tere bevelhebbers het •n ferme houvas op die admi- nistrasie van die land uitgeoefen sonder om die v0orrccte wat die koloniste geniet het, aan te tas. Die omswerwende rebelle wat die land verontrus en die sendelinge baie komrr1er veroorsaak het, is oorreed of verplig om na hulle tuistes terug te keer.5) Weliswaar het daar nog af en toe wrywing tussen

1. Du Plessis: A History of Christian Missions in South Afri- ca, 78-79.

2.. Ibid., 79.

4. Geschied-Verhaal van Genadendal, de Eerste Zendingsstatie in Z.A. 1737-1806, 25.

5. DuPlessis: t.a.p., 81.

(21)

- V'-" -

die blankes en die sendelinge in verband met die kwaadwillige diensverlating van werkvolkl) of vernieling van gesaaides of weivelde van die naburige boere deur herderlose skape en bees-

te2), ontstaan, maar oar die algemeen het alle antipatie met verloop van tyd verdwyn en die eredienste of ander feestelike geleenthede is op heel belangstellende wyse deur die eertydse vyande bygewoon.

As gevolg van die beskerming wat die Hottentotte tydens die Britse besetting geniet het, het daar TI geweldige toestroming van gekleurdes na die sendingstasie plaasgevind en val- gens die opgawes van die sendelinge was daar teen die einde van 1795 reeds 300 siele woonagtig.3

) Hierdie getalle het jaar na jaar aangegroei en aan die begin van 1798 was daar al meer as 800 siele wat in₁₁150 hutten en bondhokken of ook kleine huisjes"4) gewoon het. Teen die einde van 1799 het die aantal inwoners op meer as 1234 siele te staan gekom en, al- hoewel hulle getalle deur die maabkoorsepidemie van 1800-1801 en gebrek aan lewensmiddele as gevolg van droogte en oorstro- ming omstreeks dieselfde tyd aansienlik uitgedun is,5) het

die aantal ingesetenes aan die einde van 1802 sowat 1000 ge- tel.6) Von Bouchenroeder wat Baviaanskloof in 1803 besoek het, vertel dat die neersetting so uitgebrei het dat daar ongeveer 200 huisies of hutte oor die hele vallei verspreid was.

Elke huisgesin het voorts nag •n groentetuintjie van sowat 25 by 15 tree asook TI groat stuk koringland vir gemeenskaplike bewerking tot hulle beskikking gehad.7

) Diegene wat eerste by die Morawiese Broeders aangesluit het, het riatuurlik die gesogste eiendomme aan die boonste end van die vallei naby die kerk bewoon en hierdie huise en tuine het besonder net

1. Geschied-Verhaal van Genadendal, de Eerste Zc~dingsstatie

in Z.A., 1737-1806, 28.

2. Ibid., 32.

3. Ibid., 27.

4. Ibid., 33.

$;.·_. ·Ibid., 37-40.

7. Von Bouchenroeder~ Reizen in de Binnenlanden van Z.A., 93.

(22)

en gerieflik daar uit sien.

1)

(b) Vanwee die geweldi toestroming het die oorspronklike geboutjie wat vir kerk- en skooldo eindes gebruik is, glad te klein geword. Hierdie akkommodasieprobleem het eerw.

Marsveld met diG welwillende generaal Craig bespreek en op 3 Desember 1795 het die sendelinge verlof ontvang om •n 11verzam- melingshuis" op te rig. 2 ) Nadat die fondament met behulp van

die vrouens en kinders gegrawe is, is die hoeksteen op

14

De- sember onder blyke van groat belangstelling gele. Die gebou,

60 by 18

voet mot ~ kamer van

16

voet lank aan elke end, is weens die afwesigheid van die meeste mans met behulp van vrou-

ens en kinders en slegs een messelaar voltooi. Volgens mededelings van die sendelinge het hierdie handlangers almal gratis hulle arbeid ontvang.3) Toe die versamelhuis op

24

Maart

1796

ingewy is, was daar soveel belangstellendes dat die meeste weens ₁₁weini banken" op die vloer moes plaasneem.

Vanuit die staanspoor is die Hottentotte bymekaar gemaak

11and were being instructed in the truths of Christianity as well as how to live by the labours of their hands¹¹^•

4 )

As gevolg van die kragti werking van die Heilige Gees onder diegene wat voortdurend onder die geklank van Gods Woord verkeer het, hot die aantal dopelinge teen

1795

op

34

te staan gekom.

5 )

Die behoefte aan kerkdienare het nou •ii dringende noodsaaklik- heid geword en ten tye van die inwyding van die ₁₁Versamelhuis"

is dan ook vir fie eerste maal twee kerkdienare, Jakob en Martha,

aanges~)el.

^{6 )}

1.

2.

3. 4. 5.

6.

Barrow: An account of Travels into the interior of Sou- thern A~rica, Deel

1, 309.

Schmid-',: Terugblik op het begin en de voortgang van het werk ~ .l de school te Genadendal,

1737-1814

en

15

Julie

1814-15

Julie

1914,

2.

Geschied-Verhaal van Genadendal, de Eerste Zendingsstatig ih Z.A.

1737·"·1806, 27.

Ibid.

Theal: The Nineteenth Century Series, Progress of South Africa,

18.

Geschied-Verhaal van Genadendal, de Eerste Zendingsstatie in Z.A.,

1737-1806, 27.

(23)

- 82

(c) Omstreeks

1798

het die Morawies¢ Broeders te Bavi- aanskloof hulle vernaamste moeilikhede te bowe gekom en, vanwee die merkbare vooruitgang wat reeds te bespeur was, het die Direkteure te Herrnhut besluit dat die tyd ryp was om hul-

. 1)

le sendingbedrywighede aan die Kaap te reorgan1seer. Met die oog hierop het hulle John Phillip Kohrhammer as superintendent na Suid-Afrika gestuur. Die aankoms van Kohrhammer en sy gade op

20

Mei

1798,

het alle ingesetenes van Baviaanskloof tot groot blydskap gestem. Van hie~die egpaar verneem ons dat eersgenoemde naas sy veelvuldige kerklike pligte ₁₁aan allen arbeid" deelgeneem het, terwyl sy vrou ₁₁benewens de waarneming van den huishoud ook aan de zielezorg en het bezoeken der kran- ken onder de vrouwen"2) veel aandag bestee het.

Tydens •n besoek aan goewerneur Macartney i.v.m. die oprigting van n kerkgebou, het hy die wens uitgespreek of nie

11een der zendelingen op zijne kosten een bezoek bij die in het Noorden levende Boschjesmannen wilde doen"3 ) ten einde sendingwerk onder hulle geledere te begin. Eerw. Schwinn wat deur die leraars ter bevordering van hierdie saak afgevaardig is, was van mening dat die Direkteure te Herrnhut in die verband geken moes word en sodoende het hy in

1799

na Duitsland ver-

4)

trek. Die feit dat die Direkteure besluit het om eerder die sendingpersoneel te Baviaanskloof uit te brei i.p.v. elders ~

ander onderneming aan te pak, dui daarop dat hulle nie baie geesdrif vir die saak gehad hct nie.

(d) As gevolg van buitengcwone opkomste tydcns eredienste het die sendelinge die oprigting van ~ groter kerk sterk

oorwe~g. Die jaar

1799

was dan ook TI merkwaardige jaar in die geskiedenis van Baviaanskloof omdat die sendelinge met verlof van die goewerneur daartoe oorgegaan het om •n kerk 1.

2.

4. 3.

Du Plessis: A History of Christian Missions in South Af- rica,

81.

Geschied-Verhaal van Genadendal, de Ecrste Zendingsstatie in Z.A.,

1737-1806, 31.

Ibid.,

32.

Ibid.

\ .

(24)

80 by 40 voet op te rig wat sitplek aan ·n gehoor van ongeveor 1000 mense sou bied.l) Hierdie eerste kerkgebou waarvan die hoeksteen op 8 Januarie 1799 gele is, is persoonlik deur twee van die sendelinge gebou. Die daarstelling van die gebou is veral moontlik gemaak deur middel van fondse wat bulle van die moedergemeente in Herrnhut ontvang het.2

) Van

regeringswe~

^is

hulle ook grootliks ondersteun deurdat hulle toegelaat is om twintig wavragte hout in die regeringsbosse te kan kap.

3 )

Ook die Hottentotte en hulle kinders het ywerig meegehelp om sowat 200,000 bakstene te vorm. Alle dienste i.v.m. die oprigting van die gebou is weer soos voorheen gratis verrig, maar 11nu

en dan werd hun eene maaltijd bereid, waaraan gewoonlijk bij de 200 deelnemen".4) Hierdie kerkgebou wat op 8 Januarie 1800 plegtig ingewy is, word as volg deur Lichtenstein in sy reis- joernaal gekenskets:

11It is a simple, neat quadrane,;ular edifice, but the roof is too steep, and carried up to too sharp a ridge: this was done to give height to the building, and render i t more conspicuous. Within are two rows of benches, and a simple pulpit; the ut- most simplicity is, indeed, observable in every part

of the building but at the same time the due pro- portions are exceedingly well observed, and the work- manship is extremely neat. The timbers are all of

sumach woo:d,; the yellow tint and polish of which gives a sort)of simple elegance to the appearance of the whole".5

Deur die indiensneming van hierdie godshuis is ~ langgekoes- terde ideaal derhalwe verwesenlik.

(e) Daar die Morawiese Broeders nie dieselfde geesdrif soos sendelinge van ander genootskappe i.v.m. die bekering van heidene aan die dag gele het nie, spreek dit vanself dat die aantal dopelinge stadig toegeneem het.

6 )

Wanneer ons dan verneem dat die aantal dopelinge teen die einde van 1799 op

1.

2.

3.

4.

5.

Geschied-Verhaal van Genadcndal, de Eerst~ Zendingsstatie in Z.A., 1737-1806, 32.

Barnard, Lady Anne: South Africa a Century Ago, 190.

Lichtenstein: Travels in Southern Africa in the years 1803,1804,1805?1806, 191.

Lichtenstein~ t.a.p., 190-191.

"'R~,...Y"f"'\Tl!ro /\.,... .-..---~~ ^_j_ n ,., .

(25)

- i:54 -

2321 ) te staan gekom het, is dit vir ons duidelik dat hulle nie slegs proseliete wou maak nie, maar hulle inderdaad daar~

op toegele het om langs diepgaande we~ die koninkryk van God uit te brei. Om die geestelike welvaart van die onkundige Hottentotte te bevorder, was meer arbeiders ~ noodsaaklike vereiste. Ten einde hierdie geestelike nood te lenig en ter- selfdertyd die invloedsfeer van die sending in die Kaapkolonie uit te brei, het die Direkteure besluit om die aantal werkkragte te vergroot. Op 30 Mei 1800 het dan die volgende vyf sendelinge in Bavidanskloof aangekom t.w. eerw. Christiaan Rose en sy gade, twee susters ? Schafer en ? Dressler, wat op

4

Junie met eerww. Marsveld en KUhnel getroud is, en eerw.

2)

Schwinn wat met sy vrou uit Duitsland teruggekeer het. Eers- genoemde wat ^vroe~rin Labrador werksaam was, is nou tot superintendent (of voorstander) van die sending in die Kaapko- lonie benoem.3)

Kort na 1800 het daar •n groot geestelike herlewing onder die christelike gemeente van Baviaanskloof plaasgevind. Vol- gens die mededeling van een van die sendelinge was die herlewing onder die nuwelinge en kinders veral kragdadig en baie ooglopend. Van smorens vroeg tot saans laat het soekende sie~

le die sendelinge kom raadpleeg oor die heil van hulle siele terwyl sommige die wens uitgespreek het om gedoop te word. As gevolg hiervan is die eredienste op Sondae so goed bygewoon dat die kerk gewoonlik met sowat 1000 tot 1200 toehoorders gepak was.

4 )

Die morele opvoeding wat onafskeidelik met die godsdiene- tige gepaard gaan, is erg ondermyn deur die aanwesigheid van die Engelse soldate te Zoetemelksvlei. Hierdie manskappe het die 11jonge meisjes en vrouwen van Baviaanskloof tot slecht en

l.

2.

4. 3.

Geschied-Verhaal van Genadendal, de Eerste Zendingsstatie van Z.A., 1737-1806, 33.

DuPlessis: Christian Missions in S.A., 83;

Geschied-Verhaal van Genadendal, • . . . 36.

Geschied-Verhaal van Genadendal, ••.•.•. 36.

Missions in South Africa, 65.

(26)

mense het hulle eie sedelike ondergang bewerkstellig, want ondanks alle vermanings, het hulle tog die voetspore van hulle ouers gevolg of alleen in die veld ledig rondgedool en hulle sodoende aan verleiding blootgestel. 2

)

(f) Wat die gewone skoolonderrig betref, word hierdie periode ook deur buitengewone vooruitgang gekenmerk. Dit skyn dus of die drie sendelinge van die regte kaliber was om die geweldige taak wat op hulle gewag het, die hoof te bied.

Sedert die oorgawe van die Kaap moes die oorspronklike sendinghuis nog •n geruime tyd as skoollokaal dien. Na die voltooiing van die nuwe ₁₁versamelhuis" op 24 Maart 1796, kon die steeds groeiende skoolbevolking vir die eerste maal

Onder

dak gebring word, daar dit nie meer nodig was om met gunstige weer onder Georg Schmidt se peerboom skool te hou nie. Die aantal leerlinge het sedertdien so vermeerder dat dit teen die einde van 1799 die 200-kerf bereik het.3) Toe die nuwe kerkgebou op 8 Januarie 1800 ingewy is, het die leerlinge wat in- tussen tot 250 aangegroei het4)hulle intrek in die godshuis geneem om daar skool te gaan tot tyd en wyl •n skoolgebou bekos- tig kon word.

Die gewone skoolonderrig is aanvanklik deur die drie Bree- ders behartig totdat die arbeidskragte deur die aankoms van die Kohrhammers, die familie Rose en die twee susters Schafer en Dressler versterk is. Naas die gewone skolastiese onderrig en godsdienstige voorligting is daar ook voldoende voorsiening vir handwerk gemaak. Von Bouchenroeder deel ons in hierdie verband mee dat ,,De Breeders onderwijzen de Hottentotten in den Godsdienst, het lezen en schrijven, en de vrouwen der zendelingen onderrichten de Hottentotsche meisjes in het naai-

1.

2.

4. 3.

Geschied-Verhaal van Genadendal, de Eerste Zendingsstatie in Z.A. 1 1737-1806, 30.

Ibid.

Ibid., 33.

Schmidtg Terugblik op het begin en de voortgang van het werk in de school te Genadendal 1737-1814 en 15 Julie 1814- 15 Julie 1914, 2.

(27)

- bb -

jen, breijen en ander huisfoelijke werkzaamheden".

1)

Hierdie

onderrig~is daagliks gegee en twee of drie maal per week is kerk gehou.

(g) Wat vakonderrig betref, was die sendelinge uitstekend toegerus daar elkeen van hulle vir •n besondere ambag opgelei . was. Omdat hulle verheerlikers van die filosofie van die na-

iewe graaf Rumford was, was hulle grootste doelstelling 11that of making men happy, that they might afterwards become virtu- ous".2) Om hierdie voorligting derhalwe behoorlik te kan be- nut, was die sendelinge verplig om heelwat fasiliteite in die verband te skep.

Aan die begin van 1797 is •n klein geboutjie wat as smids- winkel ken dien, opgerig. KUhnel, die bekwame messmid, het hom veral op die vervaardiging van wingerdmesse en gewone knipmesse toegele. Weens die gebrek aan ruimte en doeltref- fende gereedskap, is slegs vier Hottentotte as vakleerlinge in diens geneem. Solank as wat hulle die beroep geleer het7

het hulle geen betaling ontvang nie, maar sodra hulle die ambag geken het, is hulle per dag en later per mes betaal. 3)Die gehalte wingerdmes wat in Baviaanskloof vervaardig is, het spoedig TI besondere goeie afset onder die wynboere geniet,

4 )

terwyl die knipmesse wat besonder sterk en mooi afgewerk was, as gevolg van hulle gewildheid vir een tot anderhalf riksdaler verkoop is. 5 ) Weens die gebrek aan gereedskap en die probleem om nuwe voorrade vanuit Europa in te veer, was die instrukteur dikwels verplig om nuwe gereedskap self te vervaardig.

Barrow maak oak melding van ander huisindustriee soos die vervaardiging van matte en besems.6) Hierdie artikels 1.

2.

3.

4.

6.

5.

Von Bouchenroeder: Reizen in de Binnenlanden van Z.A.,93.

Barrow~ An account of the travels into the interior of Southern Africa, Deel 1, 311.

Lichtenstein: Travels in Southern Africa in the year~ l803, 1804, 1805

&

1806, 191-192.

DuPlessis: A History of Christian Missions in South Af- rica, 80.

Lichtensteing t.a.p., 191.

Barrow: t.a.p., 309.

(28)

soekers en boere op naburige plase gekoop,

•n Ander noemenswaardige industrie wat in Baviaanskloof teen die einde van die eeu verrys het, was die ou veelbesproke watermeul. Omdat geen bekwame meulbouer gevind kon word nie, het eerw. Marsveld, wat ·n meulenaar van beroep was, op eie ini- siatief TI meul volgens Europese styl opgerig. Volgens die mededelings van die ecrste sendelinge verneem ons dat dit op 22 Desember 1797 voltooi is en by hierdie geleentheid kon dan ude eerste zak koorn . . . . • gemalen worden".l) Die oprigting van die l!)_eul en die aanle van •n leivoor om die waterwiel te dryf, het as kostelike voorligting vir die arme Hottentotte gedien.

Ook op landboukundige gebied is belangrike voorligting deur die leraars verskaf. Ooreenkomstig die plakreels wat vir Baviaanskloof gegeld het, het elke neerset~er TI woonerf, ^TI be- sproeibare tuinerf, ^TI saailand en die reg om ^TI sekere aantal

2)

diere aan te hou, gehad. Die verbouing van groente, peul- gewasse en vrugtebome in die tuinerwe en die kweking van ^TI bietjie koring op die saailande, het onder toesig van eerw.

Schwinn wat op sy beurt weer vir die uitreiking van gereed-

skap en die verskaffing van saad verantwoordelik was, gestaan.3 ) Indien aroej_dsaanih8id en oppassendheid in hierdie verband aan die dag gele is, is sulke eienaars van hoewes met ^TI addisio- nele stukkie saailand beloon; indien die teenoorgestelde waar is, is s~:ko nalatigheid met verlies van cokere voorregte ge-

4) straf.

Hierb~ne~ons llet sommige Ho~tentotte bulle oak op rluim-

veeboe~dery tocgele, ~erwyl ander ^TI bestaan deur die aanhou van bee;;<·."', het.?, ^- ^~ On hierdie wyse het die HottentYcte :'angse.ms:r.hanc: hn:!_le ~'J(;madiese leefv-v;;,rse k\''Yt ^ge~

l , 2.

3.

4. 5.

Geschie~-Verh~al van Ge~adendal. do Eorste Zendingsstatie in Z.A., 1737-18065 29. ,

Verslag ·,;-an die Kommissi e van Onder so ek insake die Kaaps e K1ev.r2_jngbevclking van die TJnie (1937), 350.

Lichtensteing Travels in Southe~n ~frica in the years 1803, 1804, 1805 & 18061 193.

Ioid. , 19.3.

Barrow: An account of the travels into the interior of Southern Africa. Deel 1. ~10.