Een semester in de Welt von Gestern
In het zomersemester van het academisch jaar 2018-2019 verbleef ik in Wenen, waar ik vier vakken volgde bij de afdeling Duits: 3 masterwerkcolleges en een hoorcollege. Tijdens deze periode woonde ik in een studentenflat van de organisatie WIHAST in Campus Brigittenau. Daar waren 4 of 5 aan flats aan elkaar verbonden met in totaal ruim duizend studenten. Desondanks was het een opvallend schone en rustige omgeving. Er was een uitermate internationale studentenpopulatie in die flats. Veel Joegoslaven en Italianen, maar hier en daar ook Russen, Spanjaarden en Turken. En toch Duits als lingua franca. De geest van het Habsburgse Rijk, van Stefan Zweigs Welt von Gestern, waart nog altijd rond in dit soort flats.
Openbaar vervoer is een noodzaak in Wenen. Het kostte toch altijd wel een half uur om naar de universiteit te komen, maar met vele opties per bus, tram en metro is dat geen probleem. Sowieso is het OV er extreem goed en erg goedkoop. Dat is trouwens niet het enige dat Wenen tot een beschaafde stad maakt. Zo ook de vele projecten voor goedkope woningen. Gestart in het Interbellum ten tijde van het rode Wenen (Rotes Wien), toen ook het bij mijn flat in de buurt liggende Karl Marx-Hof gebouwd is – een van de grootste woonblokken ter wereld –, is dit ook na de oorlog voortgezet. Ook de vele goedkope en goede musea, openbare kunstactiviteiten, vele theaters en opera’s, obscure bioscopen, etc. maken Wenen tot een stad waarin de kunst nog altijd bloeit, zelfs als het soms lijkt alsof de tijd er al honderd jaar stil heeft gestaan.
Maar ook de universiteit zelf maakte het verblijf tot een groot succes. De vakken die ik deed waren stuk voor stuk interessant en ik voelde me ook snel welkom in de groepen. Zo was er een vak over Oostenrijkse Exilliteratuur, waar ik in aanraking kwam met allerlei schrijvers die ik voorheen niet kende, zoals Theodor Kramer, Leo Katz en Robert Neumann. De groep was open en verwelkomend met relatief veel volwassenen en mensen met een niet-Oostenrijkse achtergrond. Die diversiteit droeg bij aan een grotere breedte in de discussie en een tegelijkertijd warmere sfeer. Daar droeg de docent Günther Stocker trouwens ook aan bij. Het heeft me dan ook veel plezier opgeleverd om te schrijven over Leo Katz’ en Theodor Kramers gebruik van de Roemeense boerenopstand van 1907.
Ook het werkcollege over literatuur uit het Oost-Europese Galicië was een groot succes. De docent, Larissa Cybenko, was zelf Oekraïens en uit die regio afkomstig.
Ze was vloeiend in Duits, Oekraïens, Pools en Russisch en zodoende in staat ons in contact te brengen met een ongelooflijk breed palet aan perspectieven, literaire tradities, enz. Ik zal haar eeuwig dankbaar zijn voor dit vak, dat mij de literatuur van Andrzej Kusniewicz heeft leren kennen. Zijn Lektion in einer toten Sprache was dan ook het thema van mijn Hausarbeit.
Dan was er ook nog een werkcollege over het dramatisch werk van Arthur Schnitzler, gegeven door de grote Schnitzler-expert Konstanze Fliedl. Helaas kon ik dit vak niet afronden, doordat ik aan het eind van mijn verblijf in Wenen te maken kreeg met een erg nare oogontsteking, die mij het werk aan het essay onmogelijk maakte. Bij terugkeer in Nederland was het bovendien onmogelijk het essay te maken, doordat de relevante literatuur in Nederland grotendeels niet aanwezig is.
Tot slot was er nog een hoorcollege van Roland Innerhofer dat een kritisch overzicht van de Oostenrijkse cultuurgeschiedenis gaf. Dat was een nuttige en boeiende bijdrage aan een breder begrip van Oostenrijk als land en als cultureel fenomeen.
Ik mag blij zijn dat enkele vrienden nog altijd in Wenen wonen, zodat ik deze prachtige stad nog vaker mag bezoeken. Of het me dan ook weer zal lukken in de mooie en uitgebreide bibliotheken van de universiteit te studeren is maar de vraag. Ik raad het echter iedereen die hierheen gaat aan om dat wel te doen. Het is zonde dat de RUG niet over zo’n mooie bibliotheek beschikt, waarin je nog echt tussen de boeken zit en aan bruine, houten tafels werkt. In Wenen heeft men beter begrepen dat een modern bestaan niet samen hoeft te gaan met de vernietiging van het oude. Daar kan Nederland van leren, zowel de reactionaire en nogal eens intolerante conservatieven en populisten, als de iconoclastische progressieven.
Tot slot is er nog een andere les voor Nederland te halen uit Wenen. Wenen is een stad van echt kosmopolitisme, waarin de Europese geest rondwaart. Stefan Zweigs Welt von Gestern is wat dat betreft minder ver weg dan men soms geneigd is te verwachten. Waar Nederland een slagveld lijkt te zijn van benepen nationalisme en aanbidders van de Angelsaksische wereld laat Wenen een derde weg zien, waarin mensen met vele etnische, religieuze en nationale achtergronden samenleven. Duits is de hoofdtaal en iedereen spreekt het, ook de buitenlandse studenten. En iedereen doet dat met een accent, veelal ook met fouten. Dat is geen probleem. Zodoende zijn de lijnen tussen autochtoon en allochtoon, internationale student en Nederlander/Oostenrijker, etc. allemaal veel meer ambigu en betekenisloos. Men heeft
er beter begrepen dat de Europese gedachte en het bestaan van een nationale identiteit gewoon samen gaan i.t.t. hetgeen de anti-Europese nationalisten en nogal wat Nederlandse pro-Europese groepen niet begrepen hebben. Meer dan ooit in Groningen was ik in Wenen in Europa. Daar voelde ik me thuis.
