Een problematische zandschalige

Een

_{problematische zandschalige}

Adrie Kerkhof

HET GENUS SPIROPLECTAMMINA

Spiroplectammina behoort tot de _{zandschaligen,} foraminiferen die hun _huisje van aan

elkaar _gekitte zandkorrels hebben_gebouwd.

Wanneer een

_{Spiroplectammina}

in het water wordt

gelegd

en met doorvallend licht bekeken kan men

_goed

zien dat de

_beginkamers

in een vlakke

_{spiraal (planispiraal)}

om de proloculus (het oudste _{kamertje) zijn} gewonden en dat de latere kamers in een _rij van

twee, om en om (biseriaal) _{zijn aangezet} (pl. 1, fig. 1b).

De _mondopening van het _genus is een soort _boogje aan de basis van de laatste kamer (pl.

1, fig. 2b).

SPIROPLECTAMMINA CARINATA

Spiroplectammina carinata is een _{vrij platte zandschalige} met een brede kiel, die _dikwijls

ook _{nog getand} is. De kamers zelf _zijn soms wat _geler dan de kiel en de suturen _(dit is de

grens tussen de verschillende _{kamers). Bij figuur} 1 _{(pl. 1)} is een _{Spiroplectammina}

carinata uit_{Twistringen afgebeeld,} het exemplaar van _figuur 2 _(pl. 1) komt uit Miste.

SPIROPLECTAMMINA DEPERDITA EN PECTINATA

In de literatuur over de foraminiferen van het Noordzeebekken komt men vaak buiten

Spiroplectammina

carinata de namen van twee andere soorten van het _genus

Spiroplectammina tegen: Spiroplectammina deperdita (=Textularia deperdita d’Orbigny,

1846) (pi. 1, fig. 3, 4 en 5) en _{Spiroplectammina pectinata} ( =Textularia pectinata Reuss,

1850) (pi. 1,

fig.

6).

De vorm van de periferie wordt _daarbij dan als een _belangrijk verschil tussen die twee

genoemd. Zo wordt door d’Orbigny over de periferie van _{Spiroplectammina} deperdita

geschreven: “an den Seiten sehr _kantig”, door _Papp en Schmid “mehr oder _weniger stark

gekielt”

en door De Meuter “subacute to rounded”. De

_periferie

van _{Spiroplectammina}

pectinata

wordt door De Meuter “more or less dentate” genoemd.

In een van _mijn slides met _{Spiroplectammina} uit Miste bevinden zich naast

deperdita-achtige exemplaren met een “subacute to rounded” _periferie en die waarvan de _periferie

“mehr oder _weniger stark _gekielt” is ook _{pectinata- achtige exemplaren} waarvan de

Bij

het bewerken van monsters van Heist _op den

_Berg

- _een

project

samen met Ruud

Wiggers

- trof ik twee soorten

‘

Spiroplectammina

’

aan. De ene, Spiroplectammina carinata

(pl. 1, fig. 1 en 2), zullen liefhebbers van mollusken _{waarschijnlijk} wel eens in de kleinste fracties van hun Miocene of Oligocene Europese monsters zijn tegengekomen.

Het determineren van de andere _{Spiroplectammina blijkt} niet zo _eenvoudig. In dit_artikeltje

Afzettingen WTKG _19(2), 1998 45

periferie

“more or less dentale” is.

_{Daarbij liggen}

er ook allerlei tussenvormen in de slide.

Is de grenstussen _deperdita en_{pectinata eigenlijk} wel zo sterk te trekken?

OVERGANGSVORMEN

Batjes (1958) maakt in _{zijn monografie} van de foraminiferenvan het Oligoceen van _België

gewag van vloeiende overgangsvormen tussen Spiroplectammina carinata, de soort met de brede, dikwijls ook nog getande kiel en een _{Spiroplectammina} zonder kiel1

_.

Dit laatste _type noemt

_hij

_{Spiroplectammina}

carinata var.

_deperdita.

De variëteit zou identiek

_zijn

aan Textularia _{deperdita d’Orbigny,} 1846 of Textilaria _{pectinata Reuss,} 1866. Deze Spiroplectammina carinata var. _deperdita van Batjes (met nummer van de afbeelding) (pl.

1, fig. 7) komt _overigens weer bij De Meuter (1980) in het synoniemenlijstje van

Spiroplectammina pectinata

voor

2

.

Spiroplectammina carinata var. deperdita zou vooral in de Zanden van Antwerpen en bij Heist _op den _{Berg (Zanden} van de _Zonderschot) dominant _{zijn. Spiroplectammina}

carinata, devorm metbrede kiel dus, komt het talrijkst voor in de Klei van Boom.

In een artikel van Grünig (1984) is ook sprake van _{overgangsvormen} tussen

Spiroplectammina met brede kiel en die zonder kiel. Zij worden door haar gezien als

morfologische trends: de vorm zonder kiel komt _algemener in _ondiep water _voor, die met

brede kiel in _dieper water. Uit het feit dat _{bij transgressie} niet alleen de vorm zonder kiel

hoger in de sectie

_geleidelijk

wordt _vervangen door de _gekielde vorm, maar dat dit

_bij

regressie andersom gebeurt, maakt _zij

op dat ditgeen evolutionaire ontwikkeling is.

OK, het tweetal _deperdita en pectinata uit elkaar houden op grond van de _{periferie, lijkt} niet

_mogelijk.

De Meuter noemt in

_zijn

werk uit 1980 echter ook

nog een ander kenmerk

waarmee _{Spiroplectammina deperdita} van S. _pectinata zou kunnen worden _gescheiden: de

beginkamers.

DE BEGINKAMERS ONDER DE LOEP

De _grootte van de _proloculus verschilt binnen een foraminiferensoort soms _{aanzienlijk per}

exemplaar. Dat heeft te maken met de _{voortplanting, waarop} ik hier niet in zal _gaan. De

vormen met een kleine

_proloculus

worden microsferisch _genoemd en die met een _grote

macrosferisch. Microsferische exemplaren worden vaak _{aanmerkelijk groter} dan macrosferische.

Volgens De Meuter (1980) zouden de _beginkamers van de macrosferische vorm van

Spiroplectammina

deperdita planispiraal zijn gewonden en die van de microsferische vorm

biseriaal, dus niet_{planispiraal.} De vorm die in _zijn werk is _{afgebeeld lijkt geheel} biseriaal

maar de _{vergrotingsmaat} (60 maal) kan _{parten spelen.} Wanneer _{ogenschijnlijk gave}

exemplaren bekeken worden met sterkere _vergroting en doorvallend licht

_blijkt

soms de

proloculus met ‘onderste’ _beginkamers toch _afgebroken.

De_beginkamers van de Heist op denBerg exemplaren waren duidelijk aangetast. Maar in

een van _mijn slides van het materiaal van de _{boring IJsselmuiden,} het 375-380 meter monster _{(Laat Mioceen, Afzetting} van Delden) zaten _{gave exemplaren} van een

deperdita van De Meuter zou kunnen _krijgen. Van drie daarvan heb ik de _beginkamers

eens door de _microscoop bekeken met doorvallend licht _bij een _vergroting van 200 en 80

maal. Het_{zijn volgens mij} één microsferische vorm en één, misschien twee macrosferische

vormen, allen metplanispiraal gewonden beginkamers (pl. 1 fig. 8, 9 en 10) .

Ook hier _liep ik dus vast. In het eerder _genoemde artikel-van _Grünig stond echter ook _nog

een kleine _paragraaf “Taxonomie notes” waarin een _{Spiroplectammina} werd _genoemd

waarvan enkele _exemplaren een _mondopening bezaten die _op die van een ander _genus zou

lijken en _{dat genus} was Vulvulina.

EEN SPIROPLECTAMMINA MET VULVULINA-MONDJE

De _beginkamers van het _{zandschalige genus} Vulvulina _zijn, net als _bij

_{Spiroplectammina,}

ook _{planispiraal gewonden,} waarna een biseriaal stadium volgt. De laatste kamers van

Vulvulina _zijn uniseriaal, dat wil

zeggen in 1 rij aangezet (pi. 2, fig. la), de mondopening

van die kamers is een _{spleet (pl.} 2., fig. 1b)

De _{Spiroplectammina} met dat _{afwijkende mondje} noemde _{zij Spiroplectammina} aff.

pectinata daarmee bedoelend: _gelijkend op Vulvulina _pectinata Hantken, 1875. Als verschil tussen de twee noteerde zij: Spiroplectammina aff. _pectinata is kleiner, de

_periferie

is zelden _getand, de _mondopening is _boogvormig aan de basis van de laatste kamer en slechts

bij zeer _{weinig exemplaren} is een Vulvulina _mondopening te zien.

In het werk van Hantken las ik echter dat Vulvulina pectinata (pl. 2, fig. 4) zeer sterk _lijkt

op Textilaria pectinata Reuss met als _enig verschil dat de mondopening van Vulvulina

pectinata een spleet is .

Is deze _{Spiroplectammina} aff. _{pectinata eigenlijk Spiroplectammina pectinata} die af en toe

een

_{Vulvulinamondje}

ontwikkelt? Of is

_{Spiroplectamina pectinata}

misschien een Vulvulina? Toch de_{mondopeningen} van dit _genus maar eens beter _bekijken.

Plaat 1

(d’Orbigny), Twistringen, la metdoorvallend licht.

1 _{Spiroplectammina} carinata

(d’Orbigny), Miste, 2b mondaanzicht.

2 _{Spiroplectammina} carinata

d’Orbigny 1846, NuBdorf, in _Papp en Schmid, _lectotype.

3 Textularia _deperdita

d’Orbigny 1846, NuBdorf, in Papp en Schmid.

Textularia _deperdita 4

(d’Orbigny), Houthalen Sands, boring Helchteren, in De

Meuter, 5b _zijaanzicht, 30 x.

Spiroplectammina deperdita

5

(Reuss), Houthalen Sands, boring Helchteren, in De Meuter, 6b zijaanzicht, 30 x.

6 _{Spiroplectammina pectinata}

in _Batjes, Zandenvan Antwerpen, Burcht,

7b mondaanzicht, 30 x.

7 _{Spiroplectammina} carinata var. deperdita

sp., boring IJsselmuiden, 375-380 m, microsferische vorm, 8b

mondaanzicht, 8c _beginkamers.

8 _{Spiroplectammina}

sp., boring IJsselmuiden, 375-380 m, macrosferische vorm?, 9b

mondaanzicht, 9c _beginkamers.

9 _{Spiroplectammina}

sp., boring IJsselmuiden, 375-380 m, macrosferische vorm, 10b

mondaanzicht, 10c beginkamers.

Spiroplectammina

47

Afzettingen WTKG 19(2), 1998

VULVULINA-MONDJES

In het door _Grünig onderzochte Italiaanse _Possagno is _{Spiroplectammina} aff. _pectinata de

vervanging van de _lager in de sectie voorkomende Vulvulina lacera _(Reuss) (=Textularia

lacera Reuss, 1851) die een brede kiel heeft. Van deze Vulvulina lacera (Reuss) zegt

Grünig dat alle _exemplaren biseriaal _zijn en alleen _de.grootste de neiging hebben om

uniseriaal te worden3

.

Wat _gebeurt er _eigenlijk met de _mondopening van een Vulvulina die _‘neigt uniseriaal te

worden’?

Uit St. Etienne d’Orthe bezit ik een flink aantal _exemplaren van Vulvulina_pennatula, de

type species van het _genus. De meeste _exemplaren hebben het uniseriale stadium bereikt

(pl. 2, fig. 1). Er _liggen echter ook enkele _exemplaren in m’n slide waar dit niet zo is en

waarvan de

_mondopening

bestaat uit een _boogje aan de basis van de laatste kamer (pl. 2,

fig. 2b). En _bij een ervan verschijnt boven dat boogje bovendien een klein gaatje (pl. 2,

fig. 3b). Dit laatste fenomeen komen we ook tegen bij het andere genus dat in de “Taxonomie notes” van Angela Grünig genoemd wordt.

SPIROPLECTAMMINA, VULVULINA EN.... SEMIVULVULINA

Dit andere _genus was Semivulvulina. De

_afbeelding

in Loeblich en Tappan (1964, 1988)

(pl. 2, fig. 5) doet denken aan de _afbeelding van onze _deperdita uit _Papp en Schmid (pi. 1,

fig. 4), de laatste kamer van dit exemplaar van Semivulvulina in Loeblich en Tappan heeft een soort _{spieetvormige} mond. Er staan

nog twee mondaanzichten van andere _exemplaren in Loeblich en _Tappan, een waar boven de

boogvormige

mond een extra

_opening

zit en

een _waarbij extra _openingen samen _bijna een _spleet vormen _(pl. 2, _fig. 6 en _7).

Plaat 2

Vulvulina _pennatula

1 (Batsch), St. Etienne d’Orthe, 1b mondaanzicht. 2 Vulvulina _pennatula (Batsch), St. Etienne d’Orthe, 2b mondaanzicht.

Vulvulina _pennatula

3 (Batsch), St. Etienne d’Orthe, 3b mondaanzicht. Vulvulina _pectinata Hantken _{1875, in Hantken.}

4

Semivulvulina _{capitata (Stache) Oligoceen,} Nieuw Zeeland, inLoeblich en _Tappan, 48 x

5

(Stache) Oligoceen, Nieuw Zeeland, in Loeblich en _Tappan,

mondaanzicht, 48 x.

Semivulvulina _capitata 6

(Stache) Oligoceen, Nieuw _Zeeland, in Loeblich en _Tappan,

mondaanzicht, 48 x.

Semivulvulina _capitata 7

Semivulvulina _{sp., Winterswijk, Stemerdinkbrug, 8b mondaanzicht,} 8c _beginkamers. 8

Semivulvulina _{sp., Winterswijk, Stemerdinkbrug,} 9b mondaanzicht. 9

sp., Miste, mondaanzicht. Semivulvulina

10

Winterswijk,

Stemerdinkbrug,

11b mondaanzicht, 11c

beginkamers.

Spiroplectammina

cf. _pectinata, 11

49

Afzettingen WTKG 19(2), 1998

1 PLAAT

Grünig vond _{geen Semivulvulina-achtige mondopeningen} met _‘boogje’ en extra _openingen daarboven en bovendien, _schrijft ze in haar ‘notes’, bezit Semivulvulina _Finlay, 1939 _geen

planispiraal beginstadium.

Waardoor Semivulvulina in een andere familie wordt _{geplaatst (de Textularndae)} dan de

aan elkaar verwante _{Spiroplectammina} en Vulvulina met hun_{planispiraal beginstadium (de}

Spiroplectamminidae) zo _schrijven Loeblich en Tappan in 1964 en 1988. Semivulvulina

met_{zijn ‘overgangsmondje’} kwam dus niet als

genusnaam voorpectinata in aanmerking.

Maar in de vier _{spaarzaam gevulde} slides met Semivulvulina die _mijn collectie _rijk is, bleken twee _exemplaren te zitten waarvan de kwetsbare

_beginkamers

niet _weggebroken

waren en met doorvallend licht onder de gewone microscoop kon ik de bouw van de beginkamers goed bekijken: beide planispiraal (pl. 2, fig. 8c). De hier _afgebeelde exemplaren komen uitWinterswijk, Stemerdinkbrug en Miste _(pl. 2, _{fig. 8,} 9 en 10)

EEN SEMIVULVULINA MET SPIROPLECTAMMINA-MONDJE

In de _loop van deze moeizame determinatietocht kreeg ik nog een artikel in handen van

Banner en Pereira (1981) waarin de naam Semivulvulina _pectinata (Reuss) valt, duidelijk

een nieuwe naam voor Textilaria pectinata Reuss. De mondopening van deze

Semivulvulina _{pectinata (Reuss),} lees ik in Banner en _Pereira, of _nog liever, lazen Banner

en Pereira in een artikel van Cicha en _Zapletalova (1965) bereikt meestal niet het ‘Semivulvulina stadium’ maar.... _blijfteen _boogje aan de basis van de laatste kamer.

Ook, maak ik uit Banner en Pereira _op, heeft de macrosferische vorm van Semivulvulina

pectinata (Reuss) _planispirale beginkamers, maar _bij de microsferische vorm is dit

planispirale begin sterk _gereduceerd of _afwezig.

Hé, noemde De Meuter dat ook al niet _{bij zijn deperdita?}

In hetzelfde _laadje van Winterswijk, Stemerdinkbrug trof ik nog een slide aan met een

kleine ‘

Spiroplectammina cf. _pectinata’ die ik hier ter _{vergelijking heb}

afgebeeld (pi, 2,

fig. 11). Het is misschien voor te stellen dat een vorm als die van figuur 9 een _onvolgroeid

of macrosferisch _exemplaar is van vormen zoals bij figuur 8 _{(pl. 2) getoond.} Wilde

speculatie, dat _begrijpt u wel!

SPIRORUTILUS OF HET EIND DAT NOG NIET IN ZICHT IS

Spiroplectammina carinata is inmiddels omgedoopt tot _Spirorutilus carinatus4. In hetzelfde

artikel van Barnier en Pereira werd _Spirorutilus

op grond van het niet hebben van

(pseudo)poriën in de zijwand van de kamers buiten de groep metSemivulvulina

geplaatst.

Negen jaar later _zijn de _{pseudoporiën} in de _zijwand van _Spirorutilus toch _aangetoond door

Hottinger et al. (1990)....

Het artikel van Cicha en _Zapletalova moet

nog wordenopgeduikeld....

U kunt misschien _begrijpen dat de tweede _{zandschalige nog} steeds niet _{gedetermineerd} is!

NOTEN 1 _{De Meuter}

heeft het materiaal van _{Batjes gezien} maar is het niet met _zijn conclusies

Afzettingen WTKG _19(2), 1998 51

2

Waarin _overigens behalve Textularia _pectinata Reuss 1850 ook Textilaria pectinata Reuss 1867 _genoemd worden. Zowel _Batjes als de _{verderop genoemde} Hantken

verwijzen voor Textilaria _pectinata Reuss naar een andere _publikatie van Reuss.

3

Het is daarom misschien niet zo _{verwonderlijk} dat Textularia lacera Reuss 1851 zowel

bij Datjes (1958) als _bij Ten Dam en Reinhold (1942) in de _{synoniemenlijst} van

Spiroplectammina

carinata voorkomt. 4

De genusnaamSpirorutilus (Hofker 1976, type species = _{Textularia carinata} ‘d_Orbigny

1846) wordt in 1981 _{opnieuw ingevoerd} door Danner en Pereira. Het biseriaal _gedeelte

is _bij dit _genus veel breder dan het _{planispiraal gedeelte.} Van _{Spiroplectammina (type}

species = _Textularia

agglutinans d’Orbigny var. biformis Parker & Jones) is het

biseriale _gedeelte even breed of smaller dan het _{planispirale.}

LITERATUUR

Barnier, F.T. & _Christopher P.G. Pereira, 1981. Some biserial and triserial _agglutinated smaller Foraminifera: their wall structure and it’s _{significance.} - J. Foram. Res.

11(2);

85-117

Batjes, D.A.J., 1958. Foraminifera of the _Oligocene of _Belgium. - Kon.

Belg. Inst.

Natuurwet., Verhand. 143

Dam, A. ten & Th. Reinheid, 1942. Die _{Stratigrafische Gliederung} der Niederlandischen

Oligo-Miozan nach Foraminiferen _(mit Ausnahme von S. _Limburg). - Meded. Geol.

Sticht., Ser. C-V no. 2.

Grünig, Angela, 1984. _Phenotypic variation in Spiroplectammina, Uvigerina and

Bolivina. - In Benthos ‘83: 249-255

Hantken, M. von, 1875 (reprint 1975). Die Fauna der Clavulina Szabói Schichten. I. Theil: Foraminiferen.

-Mitteilungen aus dem Jahrbuche der Kön. _Ungar. Geol. _Anstalt,

IV _Band, I Heft

Hofker, J., 1976. Further studies on Caribbean Foraminifera. - Studies _on the fauna of

Curagao and other Caribbean islands, Vol. II no. 162.

Hottinger, L., E. Halicz & Z. Reiss, 1990. Wall texture of _{Spirorutilus.} - J. Foram. Res.,

20(1): 65-70

Loeblich, Alfred R. & Helen _Tappan, 1964. Treatise on invertebrate paleontology. Part C:

Protista 2

Loeblich, Alfred R. & Helen _Tappan, 1988. Foraminiferal

genera and their classification. - Van Nostrand Reinhold, New York.

Meuter, Frans de, 1980. Benthonic Foraminifera from the Miocene of Belgium. - Aardk.

Meded. Leuven, 1

Orbigny, Alcide _d’, 1846. Die fossilen Foraminiferen des Tertiaren Beckens von Wien.

-Paris

Papp, A. & M.E. Schmid, 1985. Die fossilen Foraminiferen des Tertiaren Beckens von

Wien. Revision der _Monographie von Alcide _{d’Orbigny (1846).} - Abh. Geol.