Geschiedenis van de Nederlandse stam
P. Geyl
bron
P. Geyl, Geschiedenis van de Nederlandse stam (herziene uitgave). Wereldbibliotheek N.V., Amsterdam/Antwerpen 1948-1959 (drie delen)
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/geyl001gesc01_01/colofon.htm
© 2008 dbnl / erven P. Geyl
5
[Deel I]
Voorrede
Bij de eerste druk van het eerste deel
In dit voorwoord niets dan dankbetuigingen. In de eerste plaats aan het Algemeen Nederlandsch Verbond, dat door het toezenden van boeken en op andere wijzen mijn arbeid gesteund heeft.
Vervolgens aan den Directeur van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag, die mij toestemming verleend heeft boeken naar het buitenland te laten komen, en aan de beambten dier instelling, wier hulpvaardigheid mij nooit in de steek liet.
Niet minder aan Jhr. Dr. N. van Suchtelen, die zich in 't bizonder voor het
bijeengaren der illustraties meer moeite gegeven heeft dan men redelijkerwijze van een uitgever zou kunnen verlangen.
Eindelijk aan mijn vrouw en aan een heele reeks van vrienden die mijn werk in handschrift of in proef geheel of gedeeltelijk gelezen en door aanwijzing van fouten, wenken omtrent stijl of samenstelling, of enkel maar door door gulle waardeering, mijn taak verlicht hebben. Het is met een waar genoegen dat ik hun namen hier bijeen zet: Dr. J.S. Bartstra, Dr. H.J. Elias, Dr. P.N. van Eyck, Prof C. Gerretson, Dr. J.
Haantjes, Dr. G.J. Renier, Prosper Verheyden en Herman Vos.
Londen, Augustus 1930.
P. GEYL
Bij de eerste druk van het tweede deel
Ik heb van velen hulp ontvangen, en breng daarvoor hier in het algemeen mijn dank.
Maar een bijzonder woord wil ik richten tot de jongeren van de Dietsche beweging, wier vriendschap mij zoo vaak de ballingschap verzacht heeft.
Aan hen draag ik dit deel op. Moge het hen bevestigen in het besef, dat
verscheidenheid en eerbied voor bijzondere rechten tot de kostbaarste bezittingen van de Nederlandsche traditie behoren.
Londen, 12 Maart 1934.
P. GEYL
*
*
*Bij de tweede druk
De eerste drie delen van mijn Geschiedenis van de Nederlandse Stam, verschenen 1930, 1934 en 1937, zijn al lang uitverkocht en de uitgever en ik zelf hebben gemeend, bij de vraag die steeds naar het werk blijft bestaan, dat wij een nieuwe druk niet op de voltooiïng mochten laten wachten. Het hierbij aangeboden deel omvat deel I en de eerste helft van deel II der oorspronkelijke uitgave. De rest van deel II en deel III zullen in een tweede deel volgen.
Er is in deze nieuwe uitgave allerlei veranderd en in sommige gedeelten vooral
toegevoegd. Ook de afbeeldingen zijn vermeerderd. Aan de hoofdlijnen van het werk
heb ik niet geraakt. Ik ben dank verschuldigd aan lezers die mij hun opmerkingen hebben toegestuurd, en in het bizonder aan Dr. A.J. Jongkees, van wie ik een aantal nuttige wenken ten aanzien van het middeleeuwse gedeelte ontvangen heb.
De kaart over De volksverhuizing, die nu bijna twintig jaar oud is, kan ik niet opnieuw aan de lezer voorleggen zonder de waarschuwing die zij met stelligheid, zoals kaarten doen, verhoudingen aanduidt, waaromtrent sedertdien veel
wetenschappelijke discussie heeft plaats gehad. In de tekst heb ik daarmee enige
rekening gehouden, maar er is mij uit die discussie nog geen nieuwe stelligheid
gebleken.
6
Ik voel dat ik enige verantwoording schuldig ben aan hen die mijn verhaal nu reeds zoveel jaren gevolgd hebben en wier ongeduld naar de rest mij tegelijk voldoening schenkt en aan 't geweten knaagt. Toen de oorlog uitbrak, had ik een groot deel van het vierde deel geschreven. Het was mij echter onmogelijk er in de oorlogsjaren verder aan te werken, omdat de literatuur die ik juist voor deze arbeid nodig heb, niet tot mijn beschikking stond. De onderbreking is nog langer geworden, doordat ik toen ander werk ter hand nam, dat ik na de bevrijding niet op eenmaal heb kunnen laten steken. Maar de voortzetting van deze Geschiedenis staat thans weer bovenaan mijn werkprogramma.
P.G.
Utrecht, 30 Augustus 1947.
7
Inleiding
Ik wil beproeven de geschiedenis van de Nederlandse stam te schetsen.
Onder de Nederlandse stam versta ik alle volken en volksgroepen voor wie het Nederlands de moedertaal is. Het schouwspel dat die sedert lange jaren bieden, is er een van verstrooiing, vaak van onenigheid. In het Europese moederland, in de lage landen bij de zee, is de Nederlandse stam in twee hoofdgroepen verdeeld, met nog een verbasterd en haast verloren aanhangsel. Van de twee hoofdgroepen trouwens, behoort er een tot het Belgisch staatsgeheel, waarin diezelfde Franse stam die het Nederlands in Frans Vlaanderen vrijwel uitgeroeid heeft, lange tijd de toon aangaf en waarin de zuiverheid en de vrije ontplooiing ook van zijn Nederlandse aard aan ernstige gevaren heeft blootgestaan, ten dele nog blootstaat. Alleen in Nederland heeft de Nederlandse stam zich onder eigen soevereiniteit kunnen ontwikkelen en het Noord-Nederlandse volk is daardoor in de moderne tijd de drager bij
uitnemendheid van zijn beschaving geworden. Buiten Europa heeft ook alleen dat Noord-Nederlandse volk voor de verbreiding daarvan vruchtbaar werk kunnen verrichten. Terwijl het nog steeds met gedurig vernieuwde krachten de Nederlandse beschaving als een factor in de ontwikkeling van Indonesië onderhoudt, heeft in Zuid-Afrika - enige althans gedeeltelijk geslaagde kolonisatiepoging uit verscheidene - een planting van Nederlanders wortel geschoten en zich tegen de overmacht van later geborenen, hoezeer in veel opzichten van zijn moederlandse oorsprong vervreemd, als Diets gehandhaafd.
Is het mogelijk van een zo verbrokkeld geheel een geschiedenis te schrijven.
De geschiedschrijvers van voor de eerste wereldoorlog, Nederlanders zo goed als Belgen, kinderen van een tijd waarin hier en ginds het staatsverband alle nationaal besef haast onvoorwaardelijk beheerste, aanvaardden de twee moderne staten als finaal en ideaal, en projecteerden hen als richtinggevend einddoel in het verleden terug. Ons geslacht is beter bekwaam de staat in zijn betrekkelijkheid te erkennen.
Wij weten dat nationaliteitsgevoel niet zonder meer uit de staat kan worden afgeleid, dat het integendeel, hoezeer het ook van een eenmaal bestaande staat zijn richting ontvangen kan, uit diepere bronnen van eenheid van taal en beschaving opwelt en in de zelfstandige staat een uitdrukking zoekt. Wij zien dat de Nederlandse stam die uitdrukking maar zeer onvolkomen gevonden heeft. Wij herinneren ons, hoeveel jonger dan de stameenheid als machtige politieke en culturele factor de staten zijn, die het leven der onderscheiden delen in verschillende banen geleid hebben. Niet ten volle bevredigd door die staten, onze verbeelding geprikkeld door de herleving van het ouder verwantschapsgevoel - tot voor kort tegen hun belemmerende werking in -, kunnen wij ons uit de ban waarin zij de geschiedbeschouwing geslagen hadden, losmaken en hebben wij niet alleen meer oog voor de betekenis die stameenheid als politieke vormkracht in het algemeen bezit en ook in de Nederlanden reeds in het verleden bezeten heeft, maar erkennen wij klaarder, hoe onhistorisch de
geschiedschrijving die zich binnen een der in de Nederlanden gevormde staten laat beperken, daarin handelt.
Het antwoord op de vraag die ik stelde, kan dus slechts luiden: het moet beproefd
worden. Door naar een deugdelijker grondslag te zoeken hoop ik in gemoede de
geschiedenis een dienst bewijzen. of ik daarin slagen zal, mogen anderen beoordelen.
Een geschiedenis van de Nederlandse stam zal er in geen geval een zijn van een
bewerktuigde eenheid, gelijk een staat is, veelal zelfs niet van een bewuste eenheid,
gelijk een
8
natie is. Het zal er een zijn van een samengesteld geheel, waarbinnen zich
rivaliserende middelpunten kunnen vertonen, maar dat in de verwantschap van zijn delen de ideale mogelijkheid althans van een culturele eenheid biedt. Grote historische stromingen en de staatsfactor zullen wij soms in dienst van, dan weer in strijd met die mogelijkheid zien. Ook in dat laatste geval kunnen zij een werktuig van
gedeeltelijke verwezenlijking vormen, en daardoor toch weer een bijdrage waarvan de positieve zin niet valt te loochenen. Niet enkel de gemeenschappelijke lotgevallen met andere woorden, alleen de onderlinge onenigheid, maar ook de afzonderlijke ontwikkeling der delen die in een uiteindelijke synthese verrekend zullen moeten worden, behoort daarom tot het object van onze belangstelling.
Twee opmerkingen nog over die synthese die de schrijver steeds als het vaste punt voor ogen staan zal om tot een geordende voorstelling te geraken. Ten eerste: zij is cultureel en ideaal, zij rekent met de staten als historische feiten. Ten tweede: door haar in het middelpunt van zijn beschouwing te stellen geeft de schrijver te kennen dat hij haar voor een historische kracht van de eerste grootte houdt; maar dit wil niet zeggen dat hij zijn zedelijke of geestelijke maatstaven aan die stamconceptie ondergeschikt zou maken of van enige generatie van Nederlanders verlangen dat zij dit doen zouden.
Ik noemde de taal als het eenheidskenmerk van de Nederlandse stam. Het
Nederlands is in zijn oorsprong de taal der Salische Franken en de oudste geschiedenis van de Nederlandsche stam is dus de geschiedenis van dat volk, welks veroveringen de andere voorname bestanddelen die hem samenstellen - de Saksen en de Friezen - er eerst mee verbonden en door assimilatie in opgenomen hebben.
Van de Franken, die in de vierde eeuw na Christus voorgoed de Romeinse Rijksgrens doorbraken, zal mijn verhaal dus moeten uitgaan. Ik zal moeten tonen onder wat omstandigheden het eigenlijke Nederlandse stamland dat door hun eerste nederzetting gevormd werd - het strekte zich van de Gelderse IJsel tot in de dalen van Schelde en Leie uit - aan Romaanse streken gekoppeld raakte, en hoe vervolgens, vaak met stuwkracht uit dat Romaanse Zuiden, de grenzen van ons stamgebied over Friese en Saksische streken werden uitgebreid. Een proces dat onder Karel V pas tot staan kwam, maar niet omdat het zijn natuurlijk einde gevonden had. Er was geen enkele inwendige reden, waarom de Saksen van Overijsel en de Friezen van Noord-Holland wel en de Saksen van Kleef en de Friezen van Oost-Friesland niet vernederlandst zouden worden. Evenmin trouwens was er een inwendige reden voor de grote ramp van de zestiende eeuw, toen de politieke scheuring der Nederlanden gebeurde en een eeuwenlange ontwikkeling ruw doorgesneden werd.
Het Nederlandse stamgebied kenmerkt zich door de afwezigheid van natuurlijke grenzen. Maar erbinnen, zooals reeds de eerste Noordwaartse zet van de frankisering het vormde, waren de grote rivieren steeds een potentiële natuurlijke grens. Rivieren weliswaar, scheiden niet, gelijk hoge bergketens of zeeën, gelijk in de eeuwen der volksverhuizing wouden of moerassen: zij belemmeren geen verkeer, integendeel.
Maar in geval van nood kunnen zij uitstekende dienst doen als lijn van verdediging.
Al tweemaal hadden dan ook, in de vroegste geschiedenis van deze streken, de
rivieren een grens gevormd. De Romeinen hadden de Rijn gebezigd als hun laatste
borstwering tegen de barbaren. En nadat de Franken hem overgetrokken waren en
het Romeinse Rijk was ineengestort, hadden de Friezen zich een tweetal eeuwen
lang op de eilanden tussen Schelde en Maas en achter de moerassen van Zuid-Holland
tegenover de nieuwe Frankische macht staande gehouden. Een gevaarlijk bezit derhalve voor de eenheid van het Nederlandse stamgebied, die sterke strategische stelling middenin. In de volheid der tijden zou het blijken!
En na de scheuring, uit de fortuin van opstand en oorlog voortgekomen, de lange
onenigheid; de bloei van het Noorden, dat de leidersrol die in het culturele lang
9
bij het Zuiden geweest was overneemt, dat zelfs buiten Europa loten stekt, maar dat zich uitput in de strijd met Frankrijk om dat Zuidelijk deel; tegelijk dáar diepe vernedering, eindelijk dreigende ondergang van taal en volksaard; dan na de uiteindelijke overwinning van Frankrijk door Europa, herstelde eenheid en hernieuwde scheuring, de worsteling van het afgescheurde stuk om zich uit zijn verval op te heffen en zijn geestelijke toenadering tot de gelukkiger stamgenoten; - ziedaar het stramien waarop zich de geschiedenis van de Nederlandse stam zal laten borduren.
Wat al kansen verijdeld, verwachtingen teleurgesteld, wat al strijd en mislukking.
Maar ook, naast veel voor immer verloren, wat kostbaars gered, wat hoop, vooral,
voor de toekomst! En aan krachtig en eigenaardig politiek leven, aan culturele
oorspronkelijkheid, nu in het éne dan in het andere stamgewest opspruitend, wat
rijke en frisse kleuren tot verlevendiging van het patroon!
11
Boek I
De Germaanse stammen
1. Volksverhuizing en kerstening
a. Frankische nederzetting en verovering Voor-Romeinse en Romeinse tijd
Het land waarin de Franken zich in de vijfde eeuw nederzetten, was geen maagdelijk land, geen land zonder geschiedenis. Zijzelf ook, vanwaar kwamen zij? hoe waren zij vóor hun komst als eenheid gevormd? - en de Friezen en de Saksen, die onder hùn inwerking mee de grondstof voor de Nederlandse stam hebben geleverd, ook van die volken beginnen de lotgevallen vóor de val van het Romeinse Rijk.
Van de bewoners van onze streken vóor de tochten van Julius Caesar weten wij weinig. Het eerst hebben de hogere zandstreken menselijk leven gedragen. Een brede zoom langs de zee, van de Eems, ja van de Elbe, van Jutland, tot aan de hoogten achter Calais toe, - in ons gebied Noordelijk Groningen en Friesland, Holland door het Almere nog niet heel scherp daarvan gescheiden, Zeeland en West-Vlaanderen, - was, achter een smalle rand die zich eerder tot bewoning leende, half verdronken land, waar de zee met hoge vloeden over spoelde, doorzeefd van meren en moerassen.
Noordwestelijk Brabant en Utrecht waren weinig beter en dwars door het midden van het Nederlands gebied stroomde de Rijn in een drietal armen, vergezeld van de Maas, en verkeerde nog een brede strook in waterland. Ten Noorden daarvan en ten Zuiden, voorzover ontoegankelijke bossen de zwervers niet buitenhielden, verhalen nog de graven met hun aan de doden meegegeven schatten van opeenvolgende nederzettingen van primitieve volken. Golf na golf van trekkende stammen schijnt uit het Oosten te zijn komen opzetten, de vorige verder stuwend of overstelpend.
Vóor de Germanen waren het de Kelten die nog meest ten Zuiden van de grote rivieren zaten, toen de Romeinen ten tonele verschenen.
Zelfs met de komst van die hoger beschaafde waarnemers blijft in ons beeld van
de toestand dezer streken nog veel vaag en onduidelijk. De ‘Belgen’, die Caesar
aantreft tussen Maas en Rijn en Seine, waren een losse band van stammen - van
welke de Morinen en de Menapiërs in het tegenwoordig Vlaanderen, Zeeland en
Brabant woonden -, die in nog losser verband stond met de andere, door nabuurschap
van de Romeinen en van de Middellandse Zee meer beschaafde, hoofdgroepen der
Galliërs. Zij bewaarden nog de herinnering aan hun verblijf aan gene zijde van de
Rijn, maar nu was daar heel het land in handen van Germaanse stammen, die in het
Oosten, in het tegenwoordige Nederlandse en Belgische Limburg, zelfs al over de
Maas gedrongen waren (de Tongeren b.v.). Een eeuwige onrust heerste er in die
onbekende Germaanse wereld, uit welker duistere diepten altijd weer nieuwe
volkstammen opdoken, strijdvaardig en tuk op land. Maar al waren de Kelten in een
stadium van cultuur dat hen vaster aan de bodem bond, heel veel moet toch het
verschil in levenswijze en maatschappelijke toestanden tussen hen en de naastbije
Germanen niet betekend hebben. Alleen de Germaanse stammen die de waterstreken
langs de Noordzeekust bevolkten - zeker wel niet heel dicht - wekten nu en nog veel
later het verbaasde medelijden van vreemdelingen uit gelukkiger oorden door de
onveiligheid en behoeftigheid van hun bestaan.
12
ROMEINEN MET GEVANGEN GERMANEN EN KRIJGSBUIT. (ZUIL VAN MARCUS AURELIUS± 180NA CHR.).
Caesar onderwierp de Belgische stammen tot in het Scheldedal met bloedig geweld.
Maar het was pas onder Augustus dat de Romeinse macht zich in onze streken organiseerde. Een provincie Gallia Belgica werd ingericht, die haar hoofdplaats had in Rheims en behalve Noord-Frankrijk ook het Westen van het tegenwoordige België omvatte. Maar tegelijk moest om dat gebied tegen de gedurige invallen der Germanen te beschermen de verovering verder gaan. De Rijn werd gemakkelijk bereikt, maar pogingen om dieper in het Germanenland door te dringen mislukten zo deerlijk, dat men weldra besloot de Rijn tot Rijksgrens te maken. Colonia Agrippina - Keulen - was van de provincie Germania de hoofdplaats en een keten blokhuizen en vestingen werd langs de rivier aangelegd.
Het deltagebied werd bizonder stevig bezet. Het diende, behalve tot afsluiting van 's Rijks borstwering, tot uitvalspoort voor expedities tegen Noord-Duitsland en tegen Brittannië. Grachten werden voor dat doel gegraven, havens gebouwd, De Germaanse volkstam die zich tussen de rivieren had neergezet, de Bataven, schikte zich geredelijk in de Romeinse heerschappij. Van de versterkte posten langs de Rijn, met hun garnizoenen en ambtenaren en handelsmannen, straalde de latinisering uit. Zowel voor de primitieve Germanen als voor de primitieve Kelten stond latinisering gelijk met beschaving en zij namen taal en zeden der veroveraars grif aan. De Romeinse cultuur werd weliswaar niet straffeloos over een zo groot gebied verspreid. Uitbreiding veroorzaakte vervlakking, op den duur zelfs voor het stamland, dat in de
buitengewesten opging. Maar de orde van een ontwikkelde staat en de kennis van
een hoger economisch maatschappelijk leven brachten hun materiële voordelen met
zich en in de bloeitijd van het Keizerrijk was het ‘eiland der Bataven’ een welvarende
streek, die
13
DANKSTEEN UIT DE TEMPEL VAN NEHALENNIA OP WALCHEREN,
niet minder dan 4 tot 5000 man voetvolk en een kleine 1000 ruiters aan het Romeinse leger leverde. De Romeinen hadden de kunst geleerd om het rivierwater in toom te houden. Grote hoeven verrezen binnen de bescherming der dijken. Er ontstonden steden, waarheen zelfs de Noordelijker wonende Friezen, mede door de Romeinse invloed aan een ordelijker leefwijze en de voortbrengselen der beschaving gewend, hun vee kwamen verkopen.
Maar dat deltagebied stond slechts langs de rivieren, langs Rijn en Maas, met de bronnen van de Romeinse macht in verbinding. Ten Zuiden ervan bleef een wijde landstreek van Romeinse invloeden haast ongerept. De veroveraars beheersten Gallië grondig niet verder dan tot aan het wegennet dat, op de grote heerweg steunend die van Keulen over Maastricht, Tongeren en Bavay westwaarts naar Boulogne liep, naar het Noorden toe Kassel en Kortrijk omvatte en een paar vertakkingen het diepe Kolenwoud, (waarvan het Soniënbos tegenwoordig nog een rest is) inzond
1). Dat wil zeggen dat ten Zuiden van het eiland der Bataven uitgestrekte gebieden waren, waar tussen hun bossen en moerassen Kelten en Germanen vrijwel ongestoord bleven.
Alleen langs de Vlaamse kust, langs die Noordwaarts gerichte wegen, langs de rivieren, Leie, Schelde en Maas, drong de Gallisch-Romeinse cultuur noordwaarts.
Het heuvelland bij Maastricht werd in de tweede eeuw na Christus overdekt met de villa's van Romeinse kolonisten, in het Kolenwoud werden grote landgoederen met slavenarbeid ontgonnen.
Op de duur zou al wat binnen de Rijksgrens lag, Germaan of Kelt, gelijkelijk geromaniseerd, en dat wilde in de latere eeuwen van het Rijk tevens zeggen
gekerstend, zijn. In de derde eeuw na Christus werd Trier de zetel van een bisschop, wiens arbeidsgebied met heel de provincie Germania samenviel. Weldra deelde een bisschop te Keulen de taak met hem, en nog wat later, omstreeks het midden der vierde eeuw, verschijnt St. Servatius, Bisschop van Tongeren, als de eerste bisschop met een zetel in ons gebied. Andere bisdommen werden alle ten Zuiden van de daareven aangeduide verkeersweg opgericht - te Doornik, Atrecht, Terwaan - en hadden hun arbeid in de schaars bevolkte en achterlijke streek ten Noorden ervan ternauwernood begonnen, toen heel dit proces van latinisering ruw verstoord werd.
1) Zie kaart I, ‘De volksverhuizing’.
Trouwens lang tevoren was het telkens onderbroken en belemmerd. Reeds in de derde eeuw was het een zware taak het Rijk tegen de invallen der Germanen te beschermen. Herhaaldelijk moest de druk van de stormvloed door het binnenlaten van een golf verlicht worden: Germaanse stammen werden als landbouwers binnen het Rijk neergezet. Tegelijk vulden Germanen de legers van het Rijk; zelfs in de hoge officiersrangen klommen zij op en namen deel aan de talloze troonstrijden.
Onder dat alles leed het aanzien van Rome en tevens verloor door een samenstel van
andere oorzaken het Rijk
14
KAART I: De volksverhuizing
ontzaglijk aan weerstandsvermogen. Onder de gedurige burgeroorlogen drukten de belastingen meer en meer ondraaglijk, de ambtenaren zagen kans zich te verrijken, de grootgrondbezitters ondermijnden de zelfstandigheid der landbevolking, het Christendom verslapte de ijver voor de staatsgedachte en stichtte verdeeldheid.
Onze afgelegen streken voelden de schok van de Germaanse aanvallen zo spoedig
als enige andere. In de verwarring van de derde eeuw konden de Bataven, die
beproefde voorpost van de Romeinse macht, hun eiland nauwelijks meer tegen de
opstuwende Franken handhaven. De indringers werden nog wel een paar keer
teruggeslagen, maar grote benden moesten in het land bezuiden de Maas worden
toegelaten. De Romeinse kolonisatie van Zuid-Limburg raakte in die tijd, naar het
schijnt, al aan een eind. Met Diocletianus kwam een herstel, maar van het midden
van de vierde eeuw af werd de
15
dreiging der Franken weer onweerstaanbaar. Het eiland der Bataven viel hun voorgoed in handen. Het Romeinse dijkwezen te onderhouden ging de kracht van de indringers te boven en die rijke streek raakte dus in een droevig verval.
De Rijngrens werd in onze Noordelijke uithoek opgegeven. Het Rijk viel terug op de verkeersweg van Keulen naar Boulogne, die nu met een reeks vooruitgeschoven sterkten werd beschermd. Daarachter begon eerst de aaneengesloten massa van de Gallisch-Romeinse cultuurwereld. Haar Noordelijke uitlopers in ons tegenwoordige taalgebied waren nu reddeloos verloren. Gedurige strooptochten van Germaanse horden teisterden het, en het moet een over wijde stukken ontvolkte streek geweest zijn die eindelijk, terwijl Goten, Vandalen, Boergondiërs Rome naar het hart tastten en de Rijkseenheid voorgoed bezweek, door de Franken overstroomd werd.
De Franken
De Franken waren een bond van de stammen aan de overkant van de Rijn ter hoogte van onze streken gevormd. Van de derde eeuw af begonnen al de talrijke stammen die daar in Caesar's tijd en later genoemd werden, onder die nieuwe verzamelnaam hun identiteit te verliezen. Er waren twee hoofdgroepen, de Saliërs, die in ons tegenwoordig Gelderland, Overijsel en Utrecht
FRANKISCHE OUDHEDEN GEVONDEN TE RIJNSBURG.
tussen de Friezen en de Bataven indrongen, en Zuidelijk van hen de Ripuariërs.
De zwerflust die de Germanen nu al eeuwen kenmerkte, kwam voort uit hun
primitieve agrarische omstandigheden. Zuiver een volk van herders en jagers waren
zij niet meer, maar de landbouw, waar zij als alle primitieve volken vanouds een
tegenzin tegen hadden gevoed, speelde in hun economie toch een ondergeschikte
rol. Men verstond de kunst nog niet om veel uit de bodem te halen. Zo overtrof
geregeld de aanwas der bevolking het productievermogen van het land en niet alleen
enkelingen trokken er in grote getale op uit om dienst te nemen in de legers van
Rome, maar groepen en hele volken raakten gedurig in beweging op zoek naar land.
Zij namen op die tochten een door traditie gewijde maatschappelijke en politieke organisatie mee. De honderdschappen, groepen van tien dozijn vrije families, met hun knechts en slaven zeker wel meer dan duizend zielen, vormden daarvan de cel.
In het zelfbestuur der vrijen speelden de aanzienlijken een grote rol. Bezit in vee schiep verschil in rijkdom. Geboorte werd geacht en er bestond een stand van edelen.
Vooral bij oorlog of landverhuizing - en de twee hingen
16
nauw samen - kwam de samenhang der honderdschappen in het stam-verband uit.
Dan moest de volksvergadering overleggen en beslissen, dan kwam het aan op de hoofdman, de Koning, die soms door de volksvergadering alleen voor zo grote gebeurtenissen gekozen werd. Ook van stam tot stam was er verband. Gezantschappen werden gezonden. Oude betrekkingen van afkomst werden onderhouden.
Gemeenschappelijke rechtsgebruiken, gemeenschappelijke godsdienst, de verering van eenzelfde orakel, van eenzelfde heilig woud, dat alles vormde banden.
FRANKISCH GRAF TE ANDERLECHT
In 358, zo weten wij, dwongen de Franken de toestemming van Keizer Julianus af om zich in Toxandrië, dat wil zeggen ons tegenwoordig Noord-Brabant, neer te zetten. Over hun verdere Zuidwaartse beweging zijn wij zo nauwkeurig niet ingelicht.
Geen ooggetuige heeft ons hun voor de toekomst zo belangrijke lotgevallen van de volgende honderd jaar beschreven. Zijzelf wisten van schrijven nog niet af en in het Romeinse Gallië, waar machthebbers, vaak van Germaansen bloede en steeds met Germaanse troepen, bij het naderen van 't gevaar enkel te verwoeder elkaar bekampten, had niemand voor wat daarbuiten gebeurde enige aandacht, ja de Romeinse beschaving mocht er nog in een literaire traditie naglanzen, zij kwam er nauwelijks toe om van wat in eigen omgeving voorviel de hoofdfeiten vast te leggen. Wij kunnen vermoeden dat het arme land van Toxandrië de Franken niet lang voldeed. Zonder dat de oude woonplaatsen ten Westen van de IJsel werden opgegeven, zwermde, met tussenpozen van ettelijke jaren misschien, telkens een overschot van de bevolking verder.
Ongetwijfeld geschiedden zulke tochten met een zeker overleg. Zij werden besproken
in de volksvergaderingen. Hertogen of edelingenleidden hen. Vooruit als vanouds
de gewapende mannen, de vrouwen en kinderen in ossenwagens, het vee onder de
hoede van de knechts en slaven achteraan. Was er veel tegenstand van de oude
bevolking te overwinnen? Benoorden de versterkte heerweg van Keulen naar
Boulogne was die bevolking zeker al wel zeer gedund. Op een afstand van die lijn
ging de trek wel eerst westwaarts in plaats van zuidwaarts en stortte zich, om het
Kolenwoud heenbuigend, door de dalen van Schelde en Leie. Daar was ontgonnen
grond te vinden, geen al te vruchtbare weliswaar, maar juist zoals bij de primitieve
methoden der invallers paste. De kust bereikten zij niet aanstonds. In de buurt van
Boulogne zat al een weerbare Saksische kolonie. Het kustgebied aan deze zijde
daarvan, oostelijk van het tegenwoordige Calais was, door het Vlaamse woud haast even ontoegankelijk als het Kolenwoud, van de dalen van Leie en Schelde afgesloten.
Eerst werd dus tussen het Kolenwoud en het Vlaamse woud alles opgevuld met een Frankische bevolking. En die nieuwe bewoners zetten er zich neer, niet individueel.
niet los van elkaar, maar in gesloten verband, met behoud van hun politieke,
maatschappelijke en godsdienstige inrichting. Als er in het midden van de vijfde
eeuw weer wat licht valt op de geschiedenis van onze streken - een weifelend licht
nog maar, enkel nu en dan, zó weer verdwenen, een grillig straaltje -, dan is dat land
in het bezit gekomen van het volk der Franken, die in gouwen onder hun Koningen
staan.
17
Onder het Merowingische Koningschap
Dat licht valt, als de Salische Franken zich door de Romeins-Gallische
voorpostenlinie, waarachter zich de oude maatschappij nog staande tracht te houden, niet meer laten stuiten, maar erover heen beginnen te dringen.
Dat betekende vechten, maar tegen vechten zagen de Franken niet op. De landhonger van de massa der vrijen was met de nederzetting in het half verlaten gebied van Vlaanderen en Brabant voorlopig gestild. Maar voor de Koningen, gevolgd door op avontuur beluste edelen en krijgers, bood de Gallisch-Romeinse
cultuurwereld, hoe diep ook in verval, nog steeds schitterende kansen van buit, van weelde en glorie, van praal en lust, zoals het ruwe leven der barbaren ze niet kende.
Weldra vinden wij de Frankische Koningen dus in het Romeinse land gezeteld, in plaatsen die nog heden Frans-sprekend zijn, hogerop aan de Schelde te Doornik en te Kamerijk, hogerop aan de Leie te Terwaan, te Atrecht ook. De Gallische
maatschappij bewaarde nog genoeg van haar voormalige luister om de barbaar die haar kwam knechten, trots te doen gevoelen, als hij zich tooide met haar titels en zich schikte naar haar vormen. Childerich, uit het huis van Merovech, zat te Doornik als Koning der Franken, maar diende tevens met zijn krijgsscharen zijn hele leven lang de vege Romeinse heerschappij in Noord-Gallië. Maar zijn zoon Chlodovech (Clovis) tastte de drager daarvan, Syagrius, zelf aan en werd, toen hij hem in 486 bij zijn hoofdstad Soissons verslagen had, heerser over zijn gebied. En daarbij bleef het niet. Clovis onderwierp de Alemannen, wier woonplaatsen zich uitstrekten tussen de Main en de Alpen, dat wil zeggen, voor het eerst zette hij een beweging terug over de Rijn in. Eindelijk veroverde hij ook de Zuidelijke gedeelten van Gallië, waar andere Germaanse stammen al koninkrijken gesticht hadden.
Zo ontstond een half Romeins-Gallisch, half barbaars-Germaans rijk van geweldige uitgestrektheid. Clovis werd in velen dele de voortzetter van de Romeinse traditie.
Van de Romeinse rechtstaat had hij weliswaar geen begrip, noch van heel de Romeinse beschaving in welke ook van haar nobelste aspecten. De Westerse wereld viel vele graden in de schaal der beschaving. Clovis werd Christen, maar zijn bekering had niet de minste invloed op zijn gemoed of op zijn zeden. En toch, éen ding dat het verloren had, gaf hij het oude Westerse cultuurland, op wat wijze dan ook, terug:
eenheid, en daarmee verbonden, macht. Wat zijn bekering op zichzelf genomen waard zij, zij was een groot feit, en belangrijk vooral ook omdat hij het Christendom in zijn Katholieke vorm aanvaardde en vreemd bleef aan de Ariaanse ketterij, die tussen andere Germaanse stammen en de onderworpen bevolkingen van Romeinse cultuur een scheiding in stand hield. Zo konden Franken en geromaniseerde Galliërs versmelten en die eenheid en die macht ten goede komen aan de grote instelling die de storm der tijden overleefd en veel schatten van het verleden voor later geborgen had, de Katholieke kerk.
En zo zijn door hem en door zijn opvolgers, Germaanse heersers met een basis in
Romeins land, de Germanen, aan wie Rome gewanhoopt had en die 't had zoeken
buiten te sluiten, binnen de kring der Romeinse cultuurwereld gebracht. 't Was de
Romeinse cultuur niet meer in haar zuiverste en edelste vorm waarmee zij zodoende
in aanraking kwamen, verre van dien. Maar geen andere dan de Romeinse traditie
had vermoedelijk in dat stadium de Europese wereld een besef van geestelijke eenheid
kunnen bijbrengen, en dat zij in zo verzwakte vorm tot die dienst geroepen werd,
heeft het niet minder heilzame gevolg gehad, dat binnen haar verband de nationale verscheidenheden die het Romeinse Rijk in zijn bloeitijd uitwiste, zich vrij ontplooien konden, en dat de Germaanse volken in hun nieuwe cultuur veel eigens uit hun oude overlevering konden meebrengen.
Wat de in onze streken gebleven Franken betreft, het onzeker historisch licht
waarvan ik hiervóor sprak, laat ons niet toe met stelligheid te spreken over het tot
stand komen van de grote culturele scheiding die op den duur door het taalverschil,
het vasthouden
18
aan het Frankisch hier, het opgaan in de Romaanse taalgemeenschap daar, zou worden voltrokken. Het ontstaan van de sedert de vroege middeleeuwen in ieder geval zo merkwaardig constante taalgrens tussen het Nederlands en het Frans is nog steeds het voorwerp van discussie. Volgens sommigen is een compacte Frankische kolonisatie nooit verder dan tot aan de huidige taalgrens gegaan (behalve in het uiterste Westen, waar een opdringen van het Frans in iets latere tijd kan worden aangeboord). Volgens anderen heeft deze kolonisatie zich over de hele linie verder zuidwaarts uitgestrekt, maar is het aanvankelijk gegermaniseerde gebied bezuiden de huidige taalgrens weer vroeg door de Romaanse cultuur herwonnen.
In ieder geval hadden de nazaten van Merovech het koningschap over hun zuiver Frankisch gebleven gouwen op hun zegetocht in het land der Romeinen nooit opgegeven. Integendeel, zij hadden in Gallië geleerd het vorstelijk gezag te verstaan op een wijze waarvan de Germaanse Koningen nooit hadden gedroomd, en steunend op hun positie daar hadden zij hun macht over de volksgenoten niet weinig uitgebreid, Clovis ruimde met geweld, list en verraad de andere Frankenkoninkjes uit de weg en verenigde het hele volk onder zijn heerschappij. De volksvergadering, zoals die vóor de verhuizing bestaan had, kon in de omstandigheden van nu geen dienst meer doen. Haar herinnering leefde voort in het leger dat de Koning op zijn tochten omstuwde, maar dat leger vertegenwoordigde de hele stand der vrijen niet meer, het was een beroepsleger geworden, dat van de oorlog en van 's Konings gunsten bestond.
Overigens, hoezeer zich het koninklijk gezag van beperkingen had bevrijd, het moet voor de massa der Franken een verre en nauwelijks wezenlijke grootheid zijn geweest.
De ontwikkelde administratie der Romeinen, die met de bevolking in nauw contact kwam, al was het alleen maar door het heffen van belastingen, werd niet hersteld. In de economische verhoudingen van een primitief landbouwend volk kon aan belasting heffen niet gedacht worden: geld was daarvoor te schaars. De Koningen waren tevreden als de aanzienlijken niet tegen hen complotteerden. Voor de rest stelden zij in hun stamland bitter weinig belang. Alleen langs de grote rivieren, als in de tijd der Romeinen, zijn er sporen van koninklijke bezetting. Reeds in de zesde eeuw, tot een eindweegs in de zevende, was er een koninklijke burcht te Utrecht, en zelfs, naar het schijnt, aan de mond van de Rijn, bij Rijnsburg, midden in Fries en Saksisch land.
Het verbazend succes van de Koning der Franken in Gallië is voor de ontwikkeling van een zuiver Frankische cultuur niet heilzaam geweest. De ondernemendste elementen werden gestadig naar het Zuiden, naar het hof en het legerkamp getrokken.
Daar was het levend hart van het volk. Daar speelde zich de geschiedenis af waarvan men op winteravonden lange verhalen doen en liederen zingen kon. De Germanen waren als alle primitieve volken in hoge mate roemzuchtig en hadden gevoel voor de romantiek van grote gebeurtenissen. De geschiedenis der Franken deed niet onder voor die van een der andere Germaanse stammen, en zij waren er zich van bewust.
De inleiding tot de Lex Salica, waarin de rechtsgebruiken van het volk werden
opgetekend, luidt als een hooggestemd triomflied. Maar die stemming kan alleen
door de Franken in Gallië ten volle gevoeld zijn, en die stonden voortdurend bloot
aan de romanisering, waarin de Merowingische. Koningen met soms potsierlijke
ijver voorgingen. En toch, daar waren de heldendaden bedreven, daar was de
wereldmacht gesticht. Ten Noorden van de taalgrens bestond een heel andere
maatschappij, een van harde arbeid in een nog maar gedeeltelijk ontgonnen natuur, een van gelijkvormige middelmatigheid.
Zo was het terwijl het heidendom, door Clovis zo spoedig verzaakt, in onze streken
nog voortleefde, en zo bleef het, toen het Christendom ze nog éens zo grondig aan
de suprematie van het Zuiden onderwierp. Ook toen de macht van de uitgeleefde
dynastie der Merowingen overging op die van hun hofmeiers de Karolingen, werd
het niet anders, ofschoon die toch opnieuw uit de schoot van het Germaans gebleven
volk voort-
19
kwamen en aanvankelijk ook uitsluitend op het Noordelijk gedeelte van het
Merowingische rijk, een tijdlang afzonderlijk georganiseerd onder de naam Austrasië, steunen moesten. Wel bemoeiden zij zich veel meer met onze streken dan Clovis en zijn opvolgers gedaan hadden en deden voor het eerst krachtige pogingen om de Friezen onder Frankisch bewind te brengen. Maar niettemin zaten zij aan de
Merowingische stichting van het Frankisch rijk in Gallië onverbrekelijk vast. Weldra breidden zij hun macht ook over het Zuidelijk deel van dat rijk, Neustrië, uit en toen betekende eerst recht al wat zij aan en over de Rijn verrichtten, een uitbreiding van de Gallisch-Romeinse invloed.
Die toestand, dat het hoogste leven van het volk zich afspeelde onder de weliswaar vernederde maar toch in wezen superieure beschaving van het oude Gallië, werd weerspiegeld in het feit dat er geen Frankisch heldendicht - om van een Frankische mythologie zoals de Noorse volken er zich een maakten nog te zwijgen - in onze taal ontstaan is. Er werden voor het volk en aan de tafels der groten liederen met het oud-Germaanse stafrijm gezongen om de daden der Koningen te verheerlijken, maar in weerwil van de belangstelling van Karel de Grote vonden zij geen aanmoediging genoeg om tot iets duurzamers uit te groeien. Er zijn geen Frankische saga's, er is geen Frankische Edda. De Angelsaksische Beowulf heeft bij ons geen weergade, en zelfs het Christelijk epos van de Saksen, de Heliant, niet. Het Nibelungenlied, dat Siegfried van ‘Nederland’ bezingt en waarin wel waarlijk de stof van heel oude, Frankische overlevering bewaard lijkt, is in een Zuid-Duitse bewerking tot ons gekomen, en de barbaarse, en soms grootse legenden die zich om de laatste Frankische held, om Karel de Grote, groepeerden, werden (maar later pas) vastgelegd in het Frans. Op onbeduidende fragmenten van een psalmvertaling na levert heel het tijdperk dat elders voor Germaanse letterkunde zo rijk geweest is, geen geschriften in onze taal op. De Nederlandse letterkunde begint pas, onder heel andere omstandigheden, in de twaalfde eeuw. Van de lotgevallen van het volk in die lange periode vinden wij in het slechte Latijn van kronieken en oorkonden maar schaarse gegevens. Het Frankische stamland is een uithoek van het grote Frankische Rijk, totdat de feodale versnippering het ervan los maakt. En totdat dit zijn beslag heeft gekregen, behoudt onze geschiedenis iets onpersoonlijks, iets anoniems.
Onze kennis van wat er in deze streken omging, is voor een eeuw of wat na de eerste nederzetting dan ook hoogst onzeker. In de zesde eeuw zouden volgens een hypothese de Franken van Schelde en Leie uit met de ontginning en kolonisatie van wat nu Brabant, heet, begonnen zijn, een Oostwaartse beweging dus na de
Zuidwaartse. De Romeinse grootgrondbezitters, die zich in het Kolenwoud een tijdlang hadden weten te verdedigen werden toen uit het Noordelijk gedeelte verjaagd.
Overigens schijnen vreemde elementen, Saksische in 't bizonder, zich in deze streek wel te hebben staande gehouden. En in het Oosten van het woud stuitten de Salische Franken op de Ripuariërs. Die hadden van over de Middenrijn westwaarts komende, in Keulen, Mainz en Trier, en daarna ook de Maas overstekend in Maastricht en Tongeren, middelpunten van Romeins leven moeten onderwerpen en absorberen.
Clovis had zijn gezag ook door hen doen erkennen. In taal en rechtsgebruiken waren zij zeer na aan de Saliërs verwant.
Hoe ver reikte het gebied der Franken Noordwaarts? Vóor de verhuizing
vermoedelijk tot diep in Westfalen. Maar toen zij zich in beweging zetten, kwamen
de Saksen achter hen opgedrongen en als er weer enige vastheid in de toestand
gekomen is, reiken zij Oostwaarts niet verder dan de IJsel; het land vandaar tot aan
de Vecht schijnt Frankisch gebleven te zijn. De Saksen zaten dan in wat naderhand
Overijsel en de graafschap Zutfen heten zou, en dreven later de Friezen nog een eind
Noordwaarts heen; maar bovendien waren - het is hiervóor reeds aangestipt - zodra
het Romeinse Rijk zijn weerkracht begon te verliezen, aanzienlijke groepen Saksen
langs de Rijn tot aan de zeekust in het tegenwoordige Holland doorgedrongen. Evenals
de Friezen waren de Saksen
20
meer met de zee vertrouwd dan de Franken en van Holland uit waagden zij zich te scheep, en mogelijk is het ook van de Rijnmond uit en niet van de Noord-Duitse kust geweest, dat zij zowat heel de vijfde eeuw door bij grote troepen naar Engeland overstaken. Men heeft wel gemeend dat zij zich over het gehele mondingsgebied der grote rivieren uitbreidden en nu ook de Vlaamse kust bezetten, die zij in de Romeinse tijd al lang van overzee bestookt hadden en waar de Franken door de bossen nog van verwijderd bleven. Naar het schijnt evenwel, bezweken terzelfdertijd dat de Romeinen daar terugweken de dijken waarmee zij haar tegen de zee beschermd hadden en van de Schelde-mond tot bij Calais werd de kust tien, twaalf kilometers landwaarts in weggeslagen en in een haf met eilanden verkeerd, waar maar luttel ruimte voor de nederzetters geweest kan zijn. Als weldra de zee haar prooi weer loslaat en schorren opkomen in het water, die allengs ingepolderd worden, zouden het toch de Saksen geweest zijn, die het voornaamste contingent leverden voor de bevolking van dat herwonnen land. De Franken, van de landzijde voortrukkend, maken er zich niettemin meester van. De Saksisch-Friese horigen van de kuststreek zouden zich lang van hun verschillende oorsprong bewust gebleven zijn, wat zich dan uitte in hun neiging tot verzet, die de Karolingische Koningen en na hen de Vlaamse Graven ondervonden.
De bevolking in het Hollandse en Zeeuwse waterland, of zij nu Saksisch was of (waarschijnlijker) prae-Germaans, verzwakt misschien door de verhuizing naar Engeland, werd spoedig overheerd, vooreerst echter niet door de Franken, maar door de Friezen, die, tot nog toe langs de kust ten hoogste tot aan de Rijn genaderd, hun gebied tot in Vlaanderen toe uitzetten. Dat zij heel die streek grondig bevolkten, is nauwelijks te geloven als men bedenkt hoe volledig die naderhand weer verfrankischt is. Vermoedelijk zijn de bewoners die daar reeds zaten, door de Friezen weinig verontrust. Wel verspreidden de Friezen er hun recht - de Lex Frisionum gold van de Wezer tot het Zwin - en een zekere politieke samenhang moet er geweest zijn onder de Koningen, die zich, na de hiervóor vermelde Frankische burcht te Rijnsburg en ook die te Utrecht veroverd, na met andere woorden de Franken van de
benedenloop van de Rijn teruggedrongen te hebben, geruime tijd tegen hen wisten te verweren.
Verovering door de Franken stond gelijk met kerstening. De zendelingen, gesteund door de Frankische machthebbers, waren de voorboden van hun legers. Maar voor wij die terugwaartse beweging van de Frankische macht in onze streken - de kerstening van het stamland, de beoorloging en kerstening van Friezen en Saksen - beschouwen, moet eerst een tot dusver maar terloops aangeroerde vraag nader besproken worden, namelijk die van de ethnologische resultaten voor ons taalgebied van de Germaanse volksverhuizing.
Wij hebben reeds van veel beweging in de bevolking dezer streken gewaagd. Ik sprak hiervóor van golf na golf, die elkander voorstuwden of overstelpten. Of het het een was of het ander, of het nieuw aankomend volk het eerstgezetene wegdreef of uitroeide, dan wel of het er zich gedeeltelijk mee vermengde, dat is een vraag die ons meer dan iets anders belang inboezemt, maar waarover noch de historische overlevering - de berichten der oude schrijvers - noch de archaeologie - de
opgravingen waaruit de aanwezigheid van opeenvolgende volken en beschavingen
blijkt - veel uitsluitsel geeft. Wij kunnen vermoeden dat in veel gevallen het laatste
gebeurd moet zijn. De overwonnen bevolking kan niet steeds geheel gevlucht zijn,
en inplaats van allen die hun in handen vielen te doden, zullen de overwinnaars ze
wel gaarne in knechtschap hebben gebracht. Vermoedelijk is dat het lot geweest van de Bataven, die te zeer met het Romeinse verdedigingsstelsel vereenzelvigd waren dan dat de invallende Franken hen op een betere voet in zich zullen hebben
opgenomen. Maar wat is er gebeurd met de volksgroepen die op het ogenblik van
de finale inval nog ten Zuiden van de rivieren zaten? Hele streken waren leeggelopen
in de voorafgegane tijd van onrust en onzekerheid, maar in de bossen,
21
achter moerassen, moeten duizenden zich verscholen hebben om later in de macht der veroveraars te raken. Hieronder waren zeker veel Germanen, die al vroeger binnen de Rijksgrenzen waren toegelaten; ook van de vroegere bewoners, van de Kelten, en zelfs van hun voorgangers, waren er toch zeker hier en daar nog vrijwat over.
Hieromtrent geeft ons de moderne ethnologie aanwijzingen, die dat vermoeden bevestigen, - ook al bestaat hier over de interpretatie evenmin eensgezindheid.
Toch schijnt zij aan te tonen, dat de Nederlandse stam wel overwegend, maar niet zuiver Germaans van ras is. Er bestaan in Europa, kruispunt van volksverhuizingen, geen zuivere rassen. Maar er zijn graden van zuiverheid. En nu is het opmerkelijk dat men ook binnen het Nederlands taalgebied verschillende graden kan waarnemen.
Van de kenmerken die de ethnologie voor de onderscheiding der rassen bezigt, wijst dat van de schedel-lengte het duidelijkst aan, dat de taalgrens wel degelijk ook in dit opzicht een scheidslijn betekent. Het index-cijfer (hoog voor brede, laag voor lange schedels, en de Germanen zijn langschedelig tegenover de breedschedelige Kelten) is voor Vlaams België zelfs iets lager dan voor Nederland: 78.8 tegen 79.
Dit is niet zeer sterk langschedelig; het gemiddelde voor de Zweedse provincie Södermannland b.v. is 74.8. Maar het verschil met de Walen is niettemin treffend:
voor hen is het cijfer 83.3. Wat aangaat de rijzigheid van gestalte waardoor de Germanen zich onderscheiden, hier ziet men een opmerkelijke afdaling van Noord naar Zuid, en tegelijk van Oost naar West. De Friezen hebben een gemiddelde lichaamslengte van M. 1.69. In Nederlands Limburg is dit 1.668; in Belgisch Limburg 1.666; in Noord-Brabant 1.65. In geheel Vlaams België (maar hier zijn de Limburgers het langst, en zonder hen zou het cijfer dus lager zijn) 1.661. Bezuiden de taalgrens, in Henegouwen, gaat het nog een stapje naar beneden, tot M. 1.64. Ook blauwe ogen en blonde haren worden iets schaarser als men Zuidwaarts trekt en de grote rivieren oversteekt, totdat weer de taalgrens een meer abrupte overgang aanduidt.
Maar nu moet een merkwaardig feit nog vermeld: op een paar Zeeuwse eilanden.
vooral Zuid-en Noord-Beveland en Tholen, en ook in het Oosten van Walcheren aan en de overzijde van de Westerschelde in Oostelijk Zeeuws-Vlaanderen, zijn de mensen van kleiner slag, hebben breder schedels en komen bruine ogen en bruine haren veelvuldiger voor dan ergens anders in de Nederlanden. Langs de Zeeuwse en Vlaamse kust daarentegen herneemt de bevolking de Germaanse rijzigheid,
langschedeligheid en blondheid. Ook in Noord-Holland valt er achter de duinstreek meer breedschedeligheid te constateren dan in de rest van ons taalgebied.
Wat wil dit alles zeggen, zo niet dat de Franken ten Zuiden van de grote rivieren
vrijwat van de oorspronkelijke Keltische, of pre-Keltische, bewoners in zich hebben
opgenomen, en meer in Brabant en Vlaanderen dan in Limburg, 't geen overeenkomt
met de Westwaartse richting van de Germaanse dreiging, die lange jaren voór de
inval de oorspronkelijke bewoners uit de Maasstreek moet hebben gedreven; voorts
dat een aaneengesloten groep van die oorspronkelijke bewoners zich achter de
Zeeuwse stromen en Vlaamse bossen en moerassen heeft staande gehouden, waar
echter Saksische en Friese kolonisatie van de andere kant, van overzee, Germaans
bloed in heeft gebracht. Op dezelfde wijze zou ook tussen de meren en moerassen
aan weerskanten van het IJ de Germaanse nederzetting oudere volksgroepen hebben
overgelaten, en ook hier sluiten de ethnologische gegevens zich wonderwel bij de
aardrijkskundige en historische aan.
Ook blijkt nu ten duidelijkste dat wat de Nederlandse stam maakt, taalgemeenschap
en daarop gebouwde beschaving is, niet raseenheid. De Nederlandse stam heeft zijn
onderling rasverschil gemeen met alle grote volken, wier nationaliteitsbesef daardoor
in 't minst niet geschaad wordt. Eenheid van ras is ook voor een volk volstrekt geen
begerenswaarde eigenschap. Verscheidenheid in dat opzicht strekt tot verlevendiging,
tot verrijking van de nationale cultuur. Verschillende rassen hebben tot de geschie-
22
denis van Europa elk iets waardevols bijgedragen en wij mogen de Nederlandse stam gelukkig prijzen, omdat hij in zich de elementen heeft die hem naar meer dan éne richting temperamenteel contact verschaffen.
Maar éen punt verdient nog bizondere opmerking, namelijk dat de rasverschillen die binnen het Nederlandse taalgebied bestaan geheel onafhankelijk zijn van de staatsgrens, die dat gebied thans in een Noordelijk en een Zuidelijk stuk scheidt.
Zelfs met de grote rivieren hebben zij weinig te maken. Hun geografische bepaling is meer Oost tegen West dan Noord tegen Zuid. Achter de binnen-wateren en bossen van het Almere tot in Vlaanderen, hebben zich de meeste oude bevolkingselementen gehandhaafd en van alle Nederlands-sprekende gewesten is Oostelijk Zeeland het meest-on-Germaanse.
b. Bekering en onderwerping van Friezen en Saksen
Aanvankelijk had de Frankische macht zich aan de bekering van haar eigen volksgenoten benoorden de taalgrens weinig gelegen liggen laten. De Romeinse bisdommen in het Noorden van Gallië waren door de Frankische invasie weggevaagd, maar hun herinnering was niet verloren. Zodra Clovis tot het Christendom overgegaan was, werden zij weer ingesteld en al werd de zetel ook van de ene stad naar de andere verlegd - zo verhuisde de Bisschop van Tongeren naar Maastricht, en vandaar in de achtste eeuw naar Luik, die van Doornik naar Noyon, achter de Somme, die van Atrecht naar Kamerijk -, zij beschouwden zich als voortzetters van de pre-Frankische traditie en deden oude aanspraken gelden. Intussen muntte de Romeins-Gallische geestelijkheid door bekeeringsijver niet uit en het waren de vurige predikers uit Ierland, toen een haard van Christelijk geloof en Christelijke wetenschap, die haar bij de ingang der zevende eeuw tot haar plicht ten deze kwamen manen. Daarna zien wij een reeks van zendelingen het bekeringswerk ondernemen. 't Waren meest aanzienlijke mannen van Romeins-Gallische afkomst.
De Benedictijner monnik St. Amandus, een Zuid-Fransman van adellijken huize, die op een pelgrimstocht te Rome door St. Pieter zelf, hem in een visioen verschenen, tot de arbeid onder de heidenen was opgewekt, was de eerste van allen. Hij werkte temidden van grote bezwaren aan de samenvloeiing van Leie en Schelde, waar later bij de twee door hem gestichte kloosters Gent verrijzen zou, onder de wilde Friezen zoals zijn levensbeschrijver het uitdrukt; ofschoon de bevolking, hoe wild zij de Zuiderlingen ook mocht voorkomen, Frankisch was. Amandus' werk werd niet met veel succes gezegend. Hij werd na een onderbreking in 647 Bisschop van Maastricht, maar de ruwheid van zijn clerus stuitte hem zo tegen de borst, dat hij, voor goed ontmoedigd, onze streken verliet.
In de dalen van Leie en Schelde was zijn werk voortgezet door St. Eligius, een
Zuid-Fransman als hij, van een welgestelde burgerfamilie, voormalig goudsmid en
later de patroon der goudsmeden, Bisschop van Noyon. Een rijk grondbezitter uit de
Haspengouw, Allowin, door Amandus bekeerd en bij de doop met de naam Bavo
begiftigd, na een kluizenaarsleven in het woud van Mendonck in een van de twee
kloosters te Gent opgenomen, stierf daar in 653 in een reuk van heiligheid. Sedert
heetten het klooster en de kerk naar hem. In de Maasstreek en in de Brabantse vlakte
werkten voornamelijk St. Amandus' opvolgers in het Tongerse bisdom, St. Remaclus en St. Lambertus. De laatste, een inboorling van Maastricht, en heel jong op de Bisschopstoel verheven, was in zijn tijd een grote figuur. De machtige heerser over het Frankenrijk, Pippijn de middelste, verbleef gaarne in de Maasstreek, op zijn bezitting van Jupille, ongeveer waar weldra de stad Luik verrijzen zou. De
onverschrokken strengheid waarmee Lambert Pippijn's minnares bejegende - reeds
toen bij hofprelaten geen gewoonte meer
23
- kostte hem het leven; de broers van de gekrenkte vrouw vermoordden hem. Als prediker onder de heidenen van Toxandrië moet het Lambert te stade gekomen zijn, dat hij tot hun ras behoorde: hij sprak hun taal goed, vermeldt zijn levensbeschrijver,
HEMELVAART VAN DE H.AMANDUS;UIT EEN ELFDE-EEUWS HUIS
die ons tevens van Brabant nog tegen het einde der zevende eeuw het volgend tafereel ophangt:
een woeste streek, met struikgewas en moerassen bedekt en door een
barbaarse bevolking bewoond, niet in dorpen maar in verspreide en
schamele gehuchten. Zij hebben tempels waarin zij om hun goden te dienen
vaak van alle kanten bijeenkomen.
24
In dezelfde tijd dat de bekering van de Friezen al een punt van practische politiek vormde, twee eeuwen nadat Clovis het voorbeeld gegeven had, was dus de bekering van de Franken nog lang niet voleindigd. Ten Noorden van Toxandrië, in de Betuwe.
KAART II: De oude bisdommen
was nog alles te doen. De Romaanstalige zendelingen hadden moeite - en is het wonder? - om de juiste toon te vatten. Zelfs de hagiograafkan dat niet geheel verbergen: in het Leven van St. Amandus blijkt het klaar. Ook werd de arbeid in het Frankische stamland nooit krachtig door éne hand aangevat, en de resultaten werden zonder meer in de bestaande kerkelijke organisatie, die op zuiver Germaanse streken niet berekend was, ingevoegd. De verschillende bisdommen aan de Noordelijke zoom van de Gallisch-Romeinse maatschappij strekten eenvoudig, naar mate de bekering vorderingen maakte, hun gebied uit binnen hun voormalige grenzen, de grenzen der oude civitates van de verdwenen Romeinse administratie.
Zodoende kwam West-Vlaanderen, ongeveer tot waar nu Nieuwpoort ligt, de IJzervallei, onder Terwaan; de streek Oostelijk daarvan, Noordwaarts tot aan de Schelde, onder Doornik-Noyon; tussen Schelde en Dijle werd het land onder Atrecht-Kamerijk gesteld; en Oostelijk van de Dijle strekte het gezag van de Bisschop der Tongeren; want naar die lang verloren gegane volkstam bleef hij zijn titel voeren;
maar ook hij was nu niet meer te Tongeren, noch te Maastricht, maar te Luik, gelijk de andere in Romaansland, gevestigd. Het bisdom Luik behoorde tot het aartsbisdom Keulen dat schoon van Romeinse oorsprong, nu in een Germaanse omgeving lag; al de andere bisdommen behoorden tot het aartsbisdom Rheims. Keulen en Rheims, men herinnert zich dat het onder de Romeinen de hoofdplaatsen van de provincies Germania en Gallia Belgica geweest waren.
Het politiek zwaartepunt van het Frankische volk was al naar het hart van de
Gallisch-Romeinse maatschappij verplaatst. Deze kerkelijke indeling, die het
bovendien in een aantal overlangse repen sneed, moest er opnieuw toe bijdragen om
het Zuidwaarts te oriënteren. De bewoners van de Zuidelijke helft van ons taalgebied
ontvingen hun Christendom van Fransen, en in hun eerste kerkelijke organisatie
leerden zij met Fransen omgaan en samenwerken. 't Is waar dat heel die Noordelijke
strook van het Franse taalgebied waarin de Bisschopssteden lagen door de Frankische
instroming nog diep
25
beroerd was. De Frankische aanzienlijken bezaten er veel land en invloed. Maar ofschoon dit politieke gevolgen van belang gehad heeft, zelfs de aanzienlijken konden tegen het cultuur-overzicht van de Romaanse wereld weinig stellen en zonder twijfel werkte die samenkoppeling in één kerkverband op de Germaanse streek veel dieper in dan op de Romaanse.
Benoorden de grote rivieren liep het anders. Hier had het Christendom in de ogen der Frankische machthebbers een heel bizondere waarde als wapen in de strijd tegen de Friese zelfstandigheid. Hier ondervond het van hun kant dus meer daadwerkelijke steun, en dat ofschoon het niet, gelijk aan Maas en Schelde, door onderdanen van henzelve gepredikt werd. Fransen konden zich in een gebied waarmee de Frankische Koningen en Hofmeiers gedurig in open oorlog leefden, nauwelijks wagen.
Daarentegen trok het Friese arbeidsveld al dra de aandacht van de Angelsaksische kloosterlingen, die het denkbeeld lokte om de waarheid te verkondigen aan de volken,
‘waarvan de Angelsaksen afkomstig waren.’
Geheel onvoorbereid was in Friesland de bodem voor het Evangelie niet. In 't begin van de zevende eeuw al, onder hun Koning Dagobert, hadden de Franken in hun burcht te Utrecht een kerkje gebouwd (gewijd aan St. Maarten), vanwaaruit de zending onder de Friezen beproefd werd, maar vermoedelijk zonder veel ijver, telkens afgebroken door oorlogen, en in ieder geval zonder veel resultaat. Niettemin de godsdienst der Christenen was niet volslagen onbekend meer en toen in 678 de eerste Angelsaksische prediker, Wilfried, abt van Rippon, Bisschop van York, in Friesland aankwam, luisterde Koning Aldgils, die goede betrekkingen met de Franken onderhield, gaarne naar hem.
Maar Aldgils' opvolger Radbod, ‘de onvreedzame’, ‘de vijand Gods,’ zoals de latere kroniekschrijvers hem noemen, vernieuwde de oorlog met de Franken, die verzwakt leken door de toen juist tussen de Hofmeiers van Austrasië en van Neustrië uitgebroken strijd. Pippijn de Middelste kwam daaruit echter weldra zegevierend te voorschijn en verdreef de Friezen toen uit de buurt van Utrecht (hiervóor
1)werd hun aanwezigheid daar al aangestipt) en dwong hem zelfs in het noordelijker gebied de prediking van het Christendom te dulden. Na de dood van Pippijn in 714 evenwel, onder Karel Martel, zag Radbod kans om het verloren gebied tussen de rivieren te heroveren, overal de kerken verwoestende, en de priesters verdrijvende. Herhaaldelijk moesten door de Franken expedities ondernomen worden, en pas toen Karel de Grote de Saksen terneergeworpen en gekerstend had, kon de Frankische heerschappij ook over de Friezen op vaste grondslag gesteld worden.
Zeer spoedig na de eerste nederlaag van Radbod, in 690, was Willebrord, een kwekeling van Wilfried's klooster, met elf gezellen - ter gedachtenis van de twaalf Apostelen werden zulke ondernemingen dikwijls door een groep van twaalf
aangevangen - de Rijn komen opvaren. Na in Utrecht het terrein te hebben verkend, zocht hij eerst de medewerking van Pippijn en de zegen van de Paus. Na zijn terugkomst werden zijn werkzaamheden met zoveel succes bekroond dat hij op verlangen van Pippijn opnieuw naar Rome toog om er - November 695 - tot Aartsbisschop der Friezen te worden gewijd. Aanvankelijk had hij Antwerpen als zijn basis gebruikt, maar op den duur kon hij zich te Utrecht vestigen.
De Franken, zoals wij zagen, kregen nooit een eigen Bisschop omdat men zich hen niet kon kon voorstellen los van hun Koning en hun adel, die bezig waren in het
1) Blz. 20.
Gallo-Romeinse volk op te gaan, en ook omdat onder dat Gallo-Romeinse volk een herinnering leefde aan Romeinse regelingen in de streek waar de Franken zich hadden neergezet. In beide opzichten stonden de Friezen los. Maar de zetel van hun
Aartsbisschop was nu
26
de herbouwde St. Maartenskerk in de Frankische burcht te Utrecht en onder zijn aandacht vielen ook wijde stukken Frankisch gebied. Volgens de overlevering heeft hij tot in Toxandrië met St. Lambert samengewerkt. Zeker is dat Werenfried uit zijn naam de Betuwe geëvangeliseerd heeft: te Elst werd na diens dood in 760 zijn gebeente bewaard en vereerd. Anderen werkten nog hogerop aan de Rijn. De gunst van het Frankische hof gaf Willebrord trouwens juist in het Frankische land kostbare bezittingen, vooral de abdij van Echternach, in Luxemburg, ver van het onveilige Noordelijke grensgebied, zodat hij er zich kon terugtrekken zodra de Friezen het hoofd weer opstaken en zijn werk bedreigden.
Maar de golf der kerstening mocht wijken, telkens kwam zij weer opzetten en vloeide verder voort. In 754 moest Bonifacius, de grootste der Angelsaksische geloofspredikers, de man die bij de Germanen de kerk georganiseerd en tevens onder Rome gebracht had, het martelaarschap in het verste Noorden, bij Dokkum, gaan winnen. Zijn geliefdste leerling, de Frank Gregorius - uit een in Gallië gevestigde familie geboren -, bestuurde na hem de Utrechtse kerk en legde zich vooral op de inwendige organisatie en het kweken van priesters en predikers toe. Veelal kwamen die laatsten toch nog uit Engeland. Zo Lebuinus (Liafwin), die, in Engeland nog, van een hemelse stem tot driemaal toe het gebod vernomen had om
op de grenzen van Franken en Saksen, aan de boorden van de IJsel het volk met de goede leer bekend te gaan maken.
Hij stichtte een kerk te Deventer, waagde zich nog dieper onder de Saksen, moest vluchten als zij - in 772 - tegen Karel de Grote opstonden, keerde weer als de machtige heerser hen kwam tuchtigen. Evenzo verbreidde enige jaren later Ludger, de enige man van Friesen bloede onder de zendelingen - zoon van een edelman die in Radbod's tijd voor de wraak van de heidense Koning naar het Frankische land had moeten wijken - het Christendom in Oostergo, het oord van Bonifatius' einde, totdat de Saksen, in 782, onder Wituchint de heidense Friezen meesleepten in een opstand en onder de bekeerlingen een slachting aanrichtten. De blinde zanger Bernlef,
geliefd bij zijn buren om zijn gulle en eerlijke aard en omdat hij de daden der mannen van een volk en de strijd der Koningen wist te verhalen, kunstig zingend bij zijn harp,
hield gedurende de vervolging de gemeente bijeen: Ludger had hem door een wonderdadige genezing gewonnen voor het geloof en hem geleerd psalmen te zingen in plaats van zijn heidense liederen.
Altijd stond achter de zendelingen de macht van het Frankenrijk, maar op de bekering der Saksen heeft zij nog onmiddellijker ïngewerkt. Karel de Grote zelf is de ware apostel der Saksen geweest, het zwaard zijn onontkoombaar
overredingsmiddel. Het hele volk der Saksen, schreef hij na Wituchint's onderwerping
juichend aan de Paus, had zich onder zijn juk begeven en op voorgaan der hoofden
de doop aangenomen. Een draconische Rijkswet bevestigde die bekering, alle
vergrijpen tegen de eer van de godsdienst en van de Kerk, alle heidense gebruiken,
met de straf des doods bedreigende. Na herhaalde opstanden werden omstreeks 803
nieuwe bisdommen onder de Saksen ingesteld; een had zijn zetel te Munster, en kreeg Ludger als zijn eerste Bisschop.
Het gebied van die zendings-Bisschoppen was aanvankelijk zeer onbepaald. De
aartsbisschoppelijke titel door Willebrord gevoerd is niet alleen niet voortgezet, maar
niet lang na zijn dood werd zelfs het afzonderlijk bestaan der Utrechtse diocese door
de Bisschop - eerst later werd het de Aartsbisschop - van Keulen bedreigd. In zijn
27
hoge ouderdom heeft Bonifacius, wiens levenswerk in Duitsland verricht was, de Nederlandse kerk toen nog een grote dienst bewezen door, zwaar als 't hem viel, Mainz te verlaten en zelf de leiding van het Friese zendingsbisdom op zich te nemen.
Hij bewaarde daarmee de vrucht van Willebrord's arbeid, want men mag veilig zeggen dat het bisdom van Utrecht onmiddellijk uit Willebrord's werkzaamheid is opgegroeid.
Tot aan de oprichting van Ludger's bisdom vervloeide het naar het Oosten toe in het heidendom. Wanneer het een vaste gedaante aangenomen heeft, omvat het, op het Oostelijk gedeelte daarvan na, het gebied van de Lex Frisionum, en van het Frankisch en Saksisch gebied die streken welke onder Willebrord's auspiciën geëvangeliseerd waren
1)Alle drie Germaanse stammen die hun bijdrage tot de opbouw van de Nederlandse stam geleverd hebben, waren dus in het bisdom Utrecht vertegenwoordigd, ofschoon een groot deel van het gebied van de Friezen erin begrepen was en van de twee andere maar brokstukken. Evenwel kreeg het bisdom volstrekt geen Fries karakter. Holland bezuiden Alkmaar en Zeeland verschijnen voortaan als van éen taal en geest met de rest van het Frankische gebied. De naam Friesland die een tijd lang nog al die gewesten omvat en zelfs op Vlaanderen wordt toegepast, krimpt allengs in tot de streek benoorden Alkmaar en het Almere. De bizonderheden van het
ontfriezingsproces van Holland en Zeeland ontsnappen aan onze waarneming. Dat van Utrecht, zetel niet alleen van de Bisschop, maar van de wereldlijke macht van het Frankenrijk, de frankisering uitgestraald heeft, schijnt zeker genoeg. Maar de hoofdzaak moet toch wel geweest zijn, dat de Friese bezetting van die Zuidelijker streken nooit grondig genoeg was om hun een echt Fries karakter te geven. In ieder geval is het gevolg van de vorming van het bisdom Utrecht geenszins geweest een vervreemding van de Noordelijke helft van ons tegenwoordig taalgebied van de Zuidelijke, integendeel, de kerstening, samengaande met politieke onderwerping, bond de twee vaster aaneen dan nog het geval geweest was. Alleen het uiterste Noorden ontsnapte voorlopig aan die werking.
Veel moeilijker is het de algemene cultuurwaarde van de bekering te schatten.
Dwang gaf er klaarblijkelijk de doorslag bij. De zeden aan het hof waarvan die dwang uitging, waren niet zo dat men ze de in hun natuurstaat gebleven Germanen zou kunnen toewensen. De zendelingen zelf, edele verschijningen als het waren,
verstonden de geopenbaarde waarheden van het Christendom soms op een naar onze smaak naargeestig letterlijke wijze en dienden ze aan als even zovele
bezweringsformules tegen de macht der hel. Maar inderdaad, de barbaarse bevolkingen, wier goden zij voor incarnaties van de duivel hielden en wier
heiligdommen zij triomfantelijk vernielden, zouden van geen andere prediking veel hebben kunnen vatten. De God der Christenen werd hun het aannemelijkst, als de overwinningen der Christenen de nutteloosheid van hun eigen goden aantoonden;
1) In het Noordoosten strekte de diocese niet voorbij de Lauwers; de tegenwoordige provincie Groningen ressorteerde grotendeels onder Munster, voor de rest onder Osnabrück. Aan de andere kant van de Schelde behoorden de latere Vier Ambachten tot Utrecht. Behalve over dat zogezegde Friese land strekte de diocese zich uit over de Frankische streken van Utrecht, Veluwe en Betuwe tot Emmerik toe. Nijmegen en het land tussen Maas en Waal viel onder Keulen, al het land ten Zuiden van de Maas onder Luik. Het Saksische land dat door Liafwin gewonnen was, Overijsel met Drente en het grootste deel van de graafschap Zutfen, bleef onder Utrecht, maar een kleiner deel van de graafschap, Grol, Hengelo, enz., kwam onder Munster.
