NALEVINGSONDERZOEK LEEFTIJDSGRENS GEMEENTE UTRECHT 2020

(1)

Nalevingsonderzoek leeftijdsgrens gemeente Utrecht 2020 1

NALEVINGSONDERZOEK LEEFTIJDSGRENS

GEMEENTE UTRECHT 2020

(2)

Nalevingsonderzoek leeftijdsgrens gemeente Utrecht 2020 Nalevingsonderzoek leeftijdsgrens gemeente Utrecht 2020

2 3

Opdrachtgever Gemeente Utrecht

Onderzoeksteam

drs. Milou Geerlings (onderzoekscoördinator) drs. Elise Schröer

drs. Tim van den Berk drs. Ivor van der Laan

drs. Gijs van Amerongen (adviseur) Tim Wolters (adviseur)

Vormgeving

Hoogstede Ontwerpt

Wij bedanken alle auditoren en mysterykids voor hun inzet tijdens het veldwerk.

(3)

4 5

Inleiding

Doel gemeente Utrecht

Nalevingsonderzoek leeftijdsgrens 2020

Naleving leeftijdsgrens Methode

Resultaten

Conclusie Aanbevelingen

Naleving door verkopers

Risicogestuurd toezicht

Referenties

Bijlage 1: Begrippenlijst

Bijlage 2: Betrouwbaarheidsintervallen & Significantietoetsen 5 5

5

7 8

10

26 28 28

36

40 42 44

INHOUD INLEIDING

DOEL GEMEENTE UTRECHT

Alcoholgebruik brengt veel risico’s met zich mee, zeker voor minderjarigen. Voorbeelden zijn verminderde zelfbeheersing¹ en een grotere kans op risicovol gedrag², ongevallen³, geweld⁴ en vroegtij- dige sterfte⁵. Daarnaast kan overmatig alcoholgebruik zowel direct als later in het leven leiden tot gezondheidsproblemen. Voorbeelden daarvan zijn hersenschade en een hogere kans op verslaving ^{6, 7}.

Gemeente Utrecht wil een cultuur stimuleren waarin het op een verantwoorde manier verkopen en gebruiken van alcohol de norm is.

Naast preventieve maatregelen zijn toezicht en handhaving op de naleving van alcoholwetten onmisbaar bij het bereiken van dit doel.

Om de effectiviteit van deze maatregelen in kaart te brengen, worden nalevingsonderzoeken uitgevoerd.

NALEVINGSONDERZOEK LEEFTIJDSGRENS 2020

In het huidige onderzoek in de gemeente Utrecht staat de volgende onderzoeksvraag centraal:

Het onderzoek in 2020 is gedeeltelijk tijdens de COVID-19-pandemie uitgevoerd. Het vaste protocol voor mysteryshoponderzoek is gehanteerd bij de aankooppogingen. Bij de uitvoering van het

In welke mate leven Utrechtse ketensupermarkten, slijterijen, cafetaria’s, sportverenigingen, horecagelegenheden, maaltijdbezorgdiensten en webshops de leeftijdsgrens na bij de verkoop van alcohol?

(4)

6 7

onderzoek zijn continu de regels en richtlijnen van de overheid en het RIVM gevolgd. Het tijdspad van het onderzoek was langer dan oorspronkelijk gepland en de aankooppogingen zijn op een paar momenten stilgelegd vanwege de coronamaatregelen en verkoopkanalen die in lockdown gingen.

Vanwege de maatregelen als gevolg van de COVID-19-pandemie konden niet alle benodigde aankooppogingen worden uitgevoerd bij sportverenigingen en horecagelegenheden. De nalevingscijfers voor deze verkoopkanalen zijn daarom niet representatief en geven slechts een indicatie van de naleving. In de nalevingsonderzoeken in 2016 en 2018 is de naleving van de leeftijdsgrens bij elk verkoopkanaal vastgesteld met een representatieve steekproef.

In het onderzoek in 2020 zijn voor het verkoopkanaal ketensupermarkten voor het eerst aankooppogingen gedaan bij onbemande kassa’s, naast de gebruikelijke aankooppogingen bij bemande kassa’s. Daarnaast zijn in dit onderzoek ook voor het eerst verkoopkanalen voor thuisbezorging meegenomen, namelijk maaltijdbezorgdiensten en webshops.

In de volgende hoofdstukken gaan we in op de methode en resultaten van het onderzoek. We geven de resultaten van het nalevingsonderzoek per verkoopkanaal overzichtelijk weer in factsheets.

De definitie van onderzoekstermen is terug te vinden in de begrippenlijst in bijlage 1. Tot slot beschrijven we de conclusies voor dit onderzoek en geven we concrete aanbevelingen om de naleving op positieve wijze te veranderen.

NALEVING

LEEFTIJDSGRENS

Bureau Objectief onderzocht in hoeverre alcoholverkopers in ketensupermarkten^I, slijterijen, cafetaria’s, sportverenigingen, horecagelegenheden^II, maaltijdbezorgdiensten en webshops in de gemeente Utrecht zich houden aan deze wet. Daarnaast werd onderzocht:

• of verkopers vragen naar leeftijd en in welke mate dit leidde tot naleving;

• of verkopers vragen naar een ID en in welke mate dit leidde tot naleving;

• of verkopers vragen naar leeftijd en een ID en in welke mate dit leidde tot naleving;

• of verkopers een hulpmiddel gebruiken en in welke mate dit leidde tot naleving;

• hoe de naleving in de Utrechtse verkoopkanalen zich verhoudt tot de naleving in eerdere jaren (waar mogelijk);

• hoe de naleving in de Utrechtse verkoopkanalen zich verhoudt tot de landelijke naleving (waar mogelijk).

I Aankooppogingen bij ketensupermarken zijn gedeeltelijk bij onbemande kassa’s gedaan.

II Restaurants en lunchrooms uitgezonderd.

‘Het is verboden bedrijfsmatig of anders dan om niet alcoholhoudende drank te verstrekken aan een persoon van wie niet is vastgesteld dat deze de leeftijd van 18 jaar heeft bereikt (DHW; artikel 20, lid 1).’

Bij twijfel aan de leeftijd van de koper is de verkoper dus verplicht om actie te ondernemen en de leeftijd vast te stellen aan de hand van een geldig legitimatiebewijs.

(5)

8 9

De naleving van de leeftijdsgrens onderzochten we in de maanden februari, maart, augustus, september, oktober, november en decem- ber 2020 middels mysteryshoponderzoek. Bij deze methode pro- beren 17-jarige jongeren (mysterykids) volgens een beproefd protocol alcohol te kopen onder begeleiding van een volwassen auditor.

Klik hier voor meer informatie over het protocol.

Het onderzoek is gedeeltelijk tijdens de COVID-19-pandemie uitgevoerd. Het vaste protocol voor mysteryshoponderzoek is gehanteerd bij de aankooppogingen. Bij de uitvoering van het onderzoek zijn continu de regels en richtlijnen van de overheid en het RIVM gevolgd. Het tijdspad van het onderzoek was langer dan oorspronkelijk gepland en de aankooppogingen zijn op een paar momenten stilgelegd vanwege de coronamaatregelen en verkoopkanalen die in lockdown gingen.

Locatieselectie

De gemeente Utrecht wil een nalevingsonderzoek uitvoeren dat een representatief beeld geeft van de naleving van de leeftijdsgrens per verkoopkanaal. Om een representatieve uitspraak te kunnen doen per verkoopkanaal, bepaalde Bureau Objectief voorafgaand aan het onderzoek hoeveel locaties bezocht moesten worden en welke sta- tistische analyses vereist waren. Het berekenen van het juiste aantal locaties is mogelijk door de totale populatiegrootte als uitgangspunt te nemen. De totale populatiegrootte is het aantal locaties per verkoopkanaal in de gemeente Utrecht, bijvoorbeeld het totaal aantal ketensupermarkten. De populatiegrootte van ketensupermarkten, slijterijen, cafetaria’s, sportverenigingen en horecagelegenheden, zijn herleid uit locatielijsten van de gemeente Utrecht en deskresearch. Vervolgens berekenden we hoeveel locaties per verkoopkanaal minimaal bezocht moesten worden. Hierbij hanteerden we een ondergrens van 95% betrouwbaarheid. Dit betekent dat met 95%

eenkomt met de naleving van de gehele populatie. Tenslotte trokken we uit elke populatie een aselecte steekproef van locaties die we vervolgens hebben onderzocht. Deze steekproeven schetsen een representatief beeld van de verschillende verkoopkanalen. Hierdoor het mogelijk is om gefundeerde uitspraken te kunnen doen van de naleving van de leeftijdsgrens in ieder verkoopkanaal.

Vanwege de maatregelen als gevolg van de COVID-19-pandemie konden niet alle aankooppogingen worden uitgevoerd bij sportverenigingen en horecagelegenheden. Bij sportverenigingen hebben we 12 van de benodigde 34 aankooppogingen uitgevoerd en bij horecagelegenheden hebben we 44 van de 99 benodigde aankooppogingen uitgevoerd. De nalevingscijfers voor deze verkoopkanalen zijn daarom niet representatief en geven slechts een indicatie van de naleving.

Alternatieve locatieselectie maaltijdbezorgdiensten en webshops

Voor de maaltijdbezorgdiensten bepaalden we het aantal alcohol- verstrekkende locaties dat onderzocht moest worden met een minimaal betrouwbaarheidsniveau van 95%. De populatiegrootte is be- paald op basis van deskresearch onder Thuisbezorgd.nl, Uber Eats en Deliveroo.

Bij webshops selecteerden we de lokale bezorgers. Webshops die in Utrecht gevestigd zijn maar regionaal, dan wel landelijk, opere- ren zijn niet meegenomen in het onderzoek. Voor deze webshops wordt het beleid namelijk vanuit een regionaal of landelijk hoofdkan- toor toegepast en valt daarmee buiten het bereik van de gemeente Utrecht. Met de nieuwe wetgeving rondom leeftijdscontrole zal de verantwoordelijkheid voor toezichthouding op de thuisbezorgkana- len overigens komen te liggen bij het NVWA. Voor dit nalevingson-

(6)

10 11

derzoek waren er aanvankelijk 8 lokale bezorgers door middel van deskresearch in kaart gebracht. Van deze 8 lokale bezorgers zijn er uiteindelijk 3 meegenomen in het onderzoek. Bij de andere 5 lokale bezorgers was het niet mogelijk om een bestelling te plaatsen vanwege faillissementen of om praktische redenen zoals onbekende bezorgdata. Om goed zicht te krijgen op deze groep, is het onvoldoende om bij deze bezorgers slechts één bestelling te plaatsen.

Bij dit verkoopkanaal zijn daarom drie bestellingen per bezorger ge- plaatst. Van één bezorger is de derde bestelling niet bezorgd en zijn er dus twee bestellingen meegenomen in de analyse.

RESULTATEN

In dit hoofdstuk bespreken we de resultaten van de naleving op de leeftijdsgrens per verkoopkanaal. Voor de betrouwbaarheidsintervallen en significantieniveaus van de resultaten, zie bijlage 2.

De naleving van enkele verkoopkanalen zijn sinds het voorgaande onderzoek uit 2018 significant veranderd. Er zijn ook diverse kanalen waar geen significante verandering heeft plaatsgevonden. De veranderingen in sommige kanalen en het uitblijven hiervan in anderen is mogelijk beïnvloed door de maatregelen als gevolg van de COVID-19-pandemie die in 2020 uitbrak. Echter, is het aandeel van deze maatregelen in de verandering, of het uitblijven daarvan, niet objectief te kwantificeren. Gegeven is wel dat de gemeten naleving de werkelijke naleving van verkoopkanalen in 2020 (inclusief maatregelen als gevolg van de COVID-19-pandemie) weergeeft.

Ontwikkelingen in de naleving per verkoopkanaal

Figuur 1 is een weergave van de naleving per verkoopkanaal in 2018 en 2020. Hieruit kunnen we de volgende conclusies trekken:

• Bij cafetaria’s is de naleving van de leeftijdsgrens bij alcoholverkoop in 2020 significant hoger dan de naleving in 2018.

• Bij horecagelegenheden en slijterijen is de naleving van de

leeftijdsgrens bij alcoholverkoop in 2020 significant lager dan de naleving in 2018.

• Bij sportverenigingen en ketensupermarkten is de naleving bij alcoholverkoop in 2020 niet significant veranderd ten opzichte van de naleving in 2018.

Figuur 1. Vergelijking nalevingscijfers leeftijdsgrens per verkoopkanaal in gemeente Utrecht tussen 2018 en 2020

Op de volgende pagina’s geven we per verkoopkanaal de resultaten van het onderzoek naar de naleving van de leeftijdsgrens in 2020 weer. We besteden hierbij aandacht aan leeftijd vragen en de ID- vraag en hoe dit leidt tot naleving. Daarnaast besteden we op dezelfde wijze ook aandacht aan het gebruik van een hulpmiddel en hoe dit leidt tot naleving. Ook geven we waar mogelijk de nalevingscijfers van de verschillende verkoopkanalen uit het onderzoek in de gemeente Utrecht van 2016 en 2018 en uit het meest recente landelijke nalevingsonderzoek weer ^{8, 9, 10}.

Nalevingscijfer 2018 Nalevingscijfer 2020 100%

20% 40% 60% 80%

0%

56.9%

Horecagelegenheden

29.5%

24.1%

49.0%

Webshops 12.5%

88.0%

Slijterijen Cafetaria’s

65.4%

Maaltijdbezorgdiensten

29.7%

Sportverenigingen

41.7%

Ketensupermarkten 70.5%

73.2%

0.0%

n.v.t n.v.t

(7)

KETENSUPERMARKTEN

^{III, IV}

36+64

NAGELEEEFD

NIET NAGELEEFD Geen interventie

ID gevraagd

Leeftijd &

ID gevraagd

NIET NAGELEEFD

NIET NAGELEEFD Geen hulpmiddel

gebruikt

Bemande kassa’s Hulpmiddel gebruikt

Onbemande kassa’s

Interventies Naleving

Naleving

Naleving Hulpmiddelgebruik

Naleving

100%

0% 2016 2018 2020

35+65 24+0+72+4

73.2% 70.5%

100.0%

95.5%

50.0% 50.0%

4.5%

72.1%

INTERVENTIES

Bij 15 van de 61 aankooppogingen paste de verkoper geen interventies toe in het verkoopproces (24.6%). Dit leidde in 0 gevallen tot naleving (0.0%).

Bij 0 van de 61 aankooppogingen vroeg de verkoper alleen naar de leeftijd van de mysterykid (0.0%).

Bij 44 van de 61 aankooppogingen vroeg de verkoper enkel naar de ID van de mysterykid (72.1%). Dit leidde in 42 gevallen tot naleving (95.5%).

Bij 2 van de 61 aankooppogingen vroeg de verkoper zowel naar de leeftijd als naar ID (3.3%). Dit leidde in 1 geval tot naleving (50.0%).

HULPMIDDELGEBRUIK

Van de 46 keer dat er naar ID is gevraagd, is er 30 keer zichtbaar een hulpmiddel gebruikt om de geboortedatum te controleren (65.2%).

• 29 verkopers controleerden de leeftijd door de geboortedatum in te toetsen in het kassasysteem;

• 1 verkoper gebruikte een ID-scanner.

In 29 gevallen leidde hulpmiddelgebruik tot naleving (96.7%).

Van de 16 aankooppogingen waarbij geen hulpmiddel is gebruikt (34.8%), is er 14 keer nageleefd (87.5%).

NALEVING

Bij 43 van de 61 aankooppogingen is er nageleefd (70.5%).

De naleving in 2020 is niet significant veranderd vergeleken met de naleving in 2018 (73.2%).

De naleving in 2020 is niet significant verschillend vergeleken met de gemiddelde landelijke naleving in 2020 (59.3%).

BEMANDE KASSA’S / ONBEMANDE KASSA’S

^V

Van de 61 aankooppogingen bij ketensupermarkten zijn 39 aankooppogingen (63.9%) uitgevoerd bij bemande kassa’s en 22 aankooppogingen bij onbemande kassa’s (36.1%).

Van de 39 aankooppogingen bij bemande kassa’s is er 26 keer nageleefd (66.7%). Van de 22 aankooppogingen bij onbemande kassa’s is er 17 keer nageleefd (77.3%).

De naleving bij bemande kassa’s verschilt niet significant van de naleving bij onbemande kassa’s.

n=61

n=61 n=46

96.7%

66.7%

87.5%

77.3%

3.3%

33.3%

[58.1, 80.4]

NALEVING ALCOHOL 2020 KETENSUPERMARKTEN

70.5%

3.3%

34.8%

63.9%

65.2%

36.1%

12.5%

22.7%

24.6%

55.1%

Bemande kassa’s / Onbemande kassa’s

III Aankooppogingen zijn gedeeltelijk bij onbemande kassa’s gedaan.

IV Het onderzoek is gedeeltelijk tijdens de COVID-19-pandemie uitgevoerd. Zie ‘Methode’ en ‘Resultaten’ voor meer informatie.

V De nalevingscijfers van bemande en onbemande kassa’s zijn niet representatief.

(8)

NALEVING LEEFTIJDSGRENS SLIJTERIJEN

^VI

25+75

NAGELEEEFD

NIET NAGELEEFD Geen interventie

ID gevraagd

NIET NAGELEEFD

gebruikt

Zelfstandige slijterijen Hulpmiddel gebruikt

Ketenslijterij

Interventies Naleving

Naleving

Naleving Hulpmiddelgebruik

Naleving

100%

0% 2016 2018 2020

47+53 30+0+70+0

88.0%

65.4%

100.0%

94.4% 4.5%

69.2%

INTERVENTIES

Bij 0 van de 52 aankooppogingen vroeg de verkoper zowel naar de leeftijd als naar ID (0.0%).

HULPMIDDELGEBRUIK

• 19 verkopers controleerden de leeftijd door de geboortedatum in te toetsen in het kassasysteem.

In 19 van de 19 gevallen leidde hulpmiddelgebruik tot naleving (100.0%).

NALEVING

De naleving in 2020 is significant lager dan de naleving in 2018 (88.0%).

n=52

n=52 n=36

100.0%

38.5%

88.2%

74.4%

61.5%

[51.8, 76.8]

NALEVING ALCOHOL 2020 SLIJTERIJEN

65.4%

47.2%

75.0%

52.8%

25.0%

11.8%

25.6%

30.8%

40.4%

Ketenslijterijen / Zelfstandige slijterijen

VI Het onderzoek is gedeeltelijk tijdens de COVID-19-pandemie uitgevoerd. Zie ‘Methode’ en ‘Resultaten’ voor meer informatie.

VII De nalevingscijfers van de subkanalen zijn niet representatief.

NALEVING KETENSLIJTERIJEN / ZELFSTANDIGE SLIJTERIJEN

^VII

Van de 52 aankooppogingen bij slijterijen zijn 13 aankooppogingen (25.0%) uitgevoerd bij zelfstandige slijterijen en 39 aankooppogingen bij ketenslijterijen (75.0%).

Van de 13 aankooppogingen bij zelfstandige slijterijen is er 5 keer nageleefd (38.5%). Van de 39 aankooppogingen bij ketenslijterijen is er 29 keer nageleefd (74.4%)

De naleving bij zelfstandige slijterijen is significant lager dan de naleving bij ketenslijterijen.

(9)

NAGELEEEFD

NIET NAGELEEFD

gebruikt Hulpmiddel gebruikt

Interventies Naleving

Naleving Hulpmiddelgebruik

Naleving

100%

0%

2016 2018 2020

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

Geen interventie

Leeftijd gevraagd

ID gevraagd

Leeftijd &

ID gevraagd

24.1%

49.0%

93.3%

100.0%

63.0%

75.0% 25.0%

37.0%

2.0%

INTERVENTIES

Bij 15 van de 51 aankooppogingen paste de verkoper geen interventies toe in het verkoopproces (29.4%). Dit leidde in 1 geval tot naleving (6.7%).

Bij 1 van de 51 aankooppogingen vroeg de verkoper alleen naar de leeftijd van de mysterykid (2.0%). Dit leidde in 1 geval tot naleving (100.0%).

Bij 8 van de 51 aankooppogingen vroeg de verkoper zowel naar de leeftijd als naar ID (15.7%). Dit leidde in 6 gevallen tot naleving (75.0%).

HULPMIDDELGEBRUIK

• 1 verkoper gebruikte een briefje met de datum.

In dit geval leidde hulpmiddelgebruik tot naleving (100.0%).

NALEVING

De naleving in 2020 is significant hoger dan de naleving in 2018 (24.1%).

De naleving in 2020 is significant hoger dan de gemiddelde landelijke naleving in 2020 (29.8%).

n=51

n=35

64.7%

100.0%

35.3%

[35.9, 62.3]

NALEVING ALCOHOL 2020 CAFETARIA’S

49.0%

CAFETARIA’S

^VIII

29.4%

52.9%

15.7%

97.1%

2.9%

6.7%

VIII Het onderzoek is gedeeltelijk tijdens de COVID-19-pandemie uitgevoerd. Zie ‘Methode’ en ‘Resultaten’ voor meer informatie.

29+2+53+16

97+3

(10)

NAGELEEEFD

NIET NAGELEEFD

Interventies Naleving

Naleving Hulpmiddelgebruik

Naleving

100%

0%

2016 2018 2020

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

Geen hulpmiddel gebruikt ID gevraagd

29.7%

16.3%

41.7%

100.0%

55.6% 44.4%

INTERVENTIES

Bij 9 van de 12 aankooppogingen vroeg de verkoper enkel naar de ID van de mysterykid (75.0%). Dit leidde in 5 gevallen tot naleving (55.6%).

HULPMIDDELGEBRUIK

NALEVING

Bij 5 van de 12 aankooppogingen is er nageleefd (41.7%) - dit cijfer is indicatief.

De naleving in 2020 is niet significant veranderd vergeleken met de naleving in 2018 (29.7%).

n=12

n=9

55.6% 44.4%

[19.3, 68.0]

NALEVING ALCOHOL 2020 SPORTVERENIGINGEN

41.7%

NALEVING LEEFTIJDSGRENS SPORTVERENIGINGEN

^IX

25.0%

75.0%

100.0%

IX Het onderzoek is gedeeltelijk tijdens de COVID-19-pandemie uitgevoerd. Zie ‘Methode’ en ‘Resultaten’ voor meer informatie.

25+0+75+0

100+0

(11)

NAGELEEEFD

NIET NAGELEEFD

Interventies Naleving

Naleving Hulpmiddelgebruik

Naleving

100%

0%

2016 2018 2020

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

Geen hulpmiddel gebruikt

56.9%

14.7%

29.5%

INTERVENTIES

Bij 2 van de 44 aankooppogingen vroeg de verkoper alleen naar de leeftijd van de mysterykid (4.5%). Dit leidde in 0 gevallen tot naleving (0.0%).

Bij 4 van de 44 aankooppogingen vroeg de verkoper zowel naar de leeftijd als naar ID (9.1%). Dit leidde in 3 gevallen tot naleving (75.0%).

HULPMIDDELGEBRUIK

NALEVING

Bij 13 van de 44 aankooppogingen is er nageleefd (29.5%) - dit cijfer is indicatief.

De naleving in 2020 is significant lager dan de naleving in 2018 (56.9%).

n=44

n=23

56.5% 43.5%

[18.2, 44.2]

NALEVING ALCOHOL 2020 HORECAGELEGENHEDEN

29.5%

HORECAGELEGENHEDEN

^X

43.2%

4.5%

43.2%

9.1%

100.0%

X Het onderzoek is gedeeltelijk tijdens de COVID-19-pandemie uitgevoerd. Zie ‘Methode’ en ‘Resultaten’ voor meer informatie.

43+5+43+9 100+0

Leeftijd gevraagd

ID gevraagd

Leeftijd &

ID gevraagd

100.0%

52.6%

75.0% 25.0%

47.4%

(12)

NAGELEEEFD

NIET NAGELEEFD

Interventies Naleving

Naleving Hulpmiddelgebruik

Naleving

100%

0%

2016 2018 2020

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

Geen hulpmiddel gebruikt

0.0%

INTERVENTIES

Bij 1 van de 82 aankooppogingen vroeg de verkoper alleen naar de leeftijd van de mysterykid (1.2%). Dit leidde in 0 gevallen tot naleving (0.0%).

Bij 0 van de 82 aankooppogingen vroeg de verkoper enkel naar de ID van de mysterykid (0.0%).

HULPMIDDELGEBRUIK

Bij geen van de aankooppogingen is er naar ID gevraagd. Er zijn dus ook geen hulpmiddelen gebruikt om de geboortedatum te controleren.

NALEVING

De naleving bij maaltijdbezorgdiensten is in 2020 voor het eerst onderzocht.

n=82

n=0

100.0%

[0, 4.5]

NALEVING ALCOHOL 2020 MAALTIJDBEZORGDIENSTEN

0.0%

NALEVING LEEFTIJDSGRENS MAALTIJDBEZORGDIENSTEN

^XI

98.8%

1.2%

XI Het onderzoek is gedeeltelijk tijdens de COVID-19-pandemie uitgevoerd. Zie ‘Methode’ en ‘Resultaten’ voor meer informatie.

99+1+0+0

Geen interventie ID gevraagd

100.0%

100+0

(13)

NAGELEEEFD

NIET NAGELEEFD

Interventies Naleving

Naleving Hulpmiddelgebruik

Naleving

100%

0%

2016 2018 2020

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

12.5%

INTERVENTIES

Bij 1 van de 8 aankooppogingen vroeg de verkoper enkel naar de ID van de mysterykid (12.5%). Dit leidde tot naleving (100.0%).

HULPMIDDELGEBRUIK

Van de enkele aankooppoging waarbij geen hulpmiddel is gebruikt (100.0%), is er 1 keer nageleefd (100.0%).

NALEVING

De naleving bij webshops is in 2020 voor het eerst onderzocht.

n=8

n=1

[2.2, 47.1]

NALEVING ALCOHOL 2020 WEBSHOPS

12.5%

WEBSHOPS

^XII

87.5%

12.5%

100.0%

XII Het onderzoek is gedeeltelijk tijdens de COVID-19-pandemie uitgevoerd. Zie ‘Methode’ en ‘Resultaten’ voor meer informatie.

87+0+13+0 100+0

ID gevraagd

100.0%

Geen hulpmiddel

gebruikt 100.0%

(14)

26 27

CONCLUSIE

Het doel van het huidige nalevingsonderzoek was een representatief beeld te schetsen van de naleving van de leeftijdsgrens bij verkoop van alcohol binnen de gemeente Utrecht. Het onderzoek onder- steunt de gemeente bij het stimuleren van een cultuur waarin het op een verantwoorde manier verkopen en gebruiken van alcohol de norm is.

We voerden het onderzoek uit onder de volgende verkoopkanalen:

ketensupermarken, slijterijen, cafetaria’s, sportverenigingen, horecagelegenheden, maaltijdbezorgdiensten en webshops.

Vanwege de Covid-19 pandemie konden er geen representatieve steekproeven bezocht worden voor horecagelegenheden en sportverenigingen. Voor deze verkoopkanalen zijn de resultaten daarom slechts indicatief. Dat betekent dat we bij het trekken van conclusies op basis van de nalevingscijfers voor deze verkoopkanalen voorzich- tig moeten zijn.

Het laagste nalevingscijfer is geconstateerd bij maaltijdbezorgdiensten (0.0%). Het hoogste nalevingscijfer is geconstateerd bij ketensupermarkten (70.5%). De verdere nalevingscijfers waren 65.4%

voor slijterijen, 49.0% voor cafetaria’s, 41,7% voor sportverenigingen (indicatief), 29.5% voor horecagelegenheden (indicatief), en 12.5%

voor webshops.

De naleving van enkele verkoopkanalen zijn sinds het voorgaande onderzoek uit 2018 significant veranderd. Bij cafetaria’s is de naleving in 2020 significant hoger dan de naleving in 2018. Bij slij-

terijen en horecagelegenheden zagen we dat de naleving in 2020 significant lager is dan de naleving in 2018. In de naleving bij ketensupermarkten en sportverenigingen hebben er geen significante veranderingen plaatsgevonden. De veranderingen in sommige kanalen en het uitblijven hiervan in anderen is mogelijk beïnvloed door de maatregelen als gevolg van de COVID-19-pandemie die in 2020 uitbrak. Echter, is het aandeel van deze maatregelen in de verandering, of het uitblijven daarvan, niet objectief te kwantificeren.

Gegeven is wel dat de gemeten naleving de werkelijke naleving van verkoopkanalen in 2020 (inclusief maatregelen als gevolg van de COVID-19-pandemie) weergeeft.

Wanneer er wordt ingezoomd op het leeftijdscontroleproces dan zien we dat er bij de meeste verkoopkanalen in meer dan 50% van de gevallen om ID wordt gevraagd - alleen niet bij webshops en maaltijdbezorgdiensten. Echter, met alleen het vragen naar ID komt het nog regelmatig voor dat er toch alcohol wordt verkocht aan minderjarigen. Verkopers in slijterijen en ketensupermarkten gebruikten regelmatig ook een hulpmiddel om de leeftijd te controleren, terwijl dit in andere verkoopkanalen haast nooit gebeurde. In alle 50 gevallen dat een hulpmiddel werd toegepast was er bijna 100% naleving.

(15)

28 29

AANBEVELINGEN

De gemeente Utrecht bouwt aan een gezonde toekomst voor haar inwoners. Hierbij is verantwoorde alcoholverkoop van uiterst belang.

De leeftijdsgrens dient om minderjarigen te beschermen tegen de schadelijke gevolgen van alcohol. Gemeente Utrecht brengt in kaart waar mogelijk gezondheidsrisico’s ontstaan door onderzoek te laten doen naar de naleving van de leeftijdsgrens bij alcoholverkoop. Aan de hand van deze onderzoeksresultaten kan een passend beleid worden gevoerd.

De gemeente Utrecht heeft bureau Objectief gevraagd om concrete handvatten te formuleren voor vervolgstappen. In dit hoofdstuk worden aanbevelingen toegelicht met als doel om de naleving positief te beïnvloeden. De opgestelde aanbevelingen zijn aansluitend op:

• de nalevingscijfers voortkomend uit het huidige onderzoek;

• gedragswetenschappelijke expertise en ervaring in het veld;

• de pijlers uit het Nationaal Preventieakkoord.

Het eerste deel van de aanbevelingen richt zich op het verbeteren van de naleving door verkopers. Het tweede deel van de aanbevelingen hebben betrekking op risicogestuurd toezicht.

NALEVING DOOR VERKOPERS

Blijf in gesprek met de verkopers

Het is van belang om het draagvlak voor de wetgeving bij de lokale alcoholverkopers te onderhouden. Hierdoor zorg je er namelijk voor dat verkopers minder weerstand tegenover de wet ervaren. Dit geeft hen de mogelijkheid om mee te praten over waar verbeterpunten

gaat. Het gesprek aangaan stimuleert een gevoel van betrokkenheid.

Tijdens een (online) informatiebijeenkomst kan de gemeente Utrecht uitleggen waarom dit nalevingsonderzoek leeftijdsgrens heeft plaatsgevonden, de cijfers van het huidige nalevingsonderzoek en vervolgstappen bespreken. Daarnaast kan de gemeente voor- stellen voor ondersteuning aan de alcoholverkopers voorleggen en kunnen zij op hun beurt ook aangeven waar ze behoefte aan hebben. Vraag naar aspecten zoals waarom er niet altijd om ID wordt gevraagd of een hulpmiddel wordt gebruikt. Zulke gesprekken zijn nodig om begrip voor elkaar te krijgen.

De gemeente Utrecht heeft de resultaten van de nalevingsonderzoeken uit 2016 en 2018 ook op die manier met de verkoopkanalen besproken. In verschillende verkoopkanalen zijn naar aanleiding van die gesprekken ook concrete stappen ondernomen om de naleving te verbeteren. Een voorbeeld hiervan is de Stichting NIX18 Utrecht, in 2018 opgericht door een vertegenwoordiging van de Utrecht- se horeca in samenwerking met de gemeente. De stichting nam het initiatief om de naleving van de leeftijdsgrens te verbeteren. De gemeente en de stichting hebben daartoe afspraken gemaakt om periodiek de naleving van de leeftijdsgrens te toetsen bij de deelnemende horecagelegenheden en feedback te geven naar aanleiding van de bevindingen (zie ook ‘Periodieke zelfcontrole in de horeca’).

Ook de ketensupermarkten in Utrecht gaan aan de slag met de verbetering via periodieke procescontroles (zie ‘Pilot periodieke procescontroles in ketensupermarkten’).

Omdat in de gemeente Utrecht al verschillende keren de naleving is gemeten en naar aanleiding daarvan verschillende stappen zijn ondernomen om in verkoopkanalen de naleving te verbeteren, is het aan te raden om de verkoopkanalen apart van elkaar te informeren

(16)

30 31

over de resultaten van het huidige onderzoek. Op die manier kan de gemeente met elk verkoopkanaal in gesprek over wat voor dat specifieke verkoopkanaal de vervolgstap zou kunnen zijn naar een stabiele naleving.

Hieronder lichten wij enkele mogelijkheden toe waarop de gemeente Utrecht ondersteuning aan de alcoholverkopers kan bieden.

Promoot de e-learning verantwoord alcohol verstrekken Een manier om verantwoorde verstrekking te bevorderen, is door gebruik te maken van een e-learning. Door het volgen van een e-learning leren verkopers de juiste kennis en vaardigheden om verantwoord alcohol te kunnen verstrekken. Hierdoor leren ze hoe te handelen wanneer er bijvoorbeeld een minderjarige alcohol probeert te kopen.

Bureau Objectief heeft in opdracht van het ministerie van VWS een e-learning ontwikkeld om verantwoorde alcoholverstrekking te bevorderen. Deze e-learning is sinds januari 2020 gratis beschikbaar en bestaat uit vier modules die specifiek gericht zijn op horeca, slijterijen, studenten- en sportverenigingen, maar ook (grotendeels) bruikbaar en toegankelijk zijn voor iedereen die alcohol verstrekt. Klik hier voor de e-learningmodules. In de e-learning komen zowel de thema’s leeftijdsgrens en wederverstrekking als het tegengaan van doorschenken bij dronkenschap aan bod.

Tijdens de informatiebijeenkomst met de verkopers kan de gemeente Utrecht deze e-learning onder de aandacht brengen. Daar- naast kan er aandacht voor de e-learning gegenereerd worden via online platforms van de gemeente Utrecht (website, social media, nieuwsbrief etc.) of in samenwerking met/via de regionale of lokale verbanden van de verschillende verkoopkanalen.

Bied ondersteunend materiaal aan

Verkopers willen vaak bijdragen aan de naleving van de leeftijdsgrens, maar zijn in de praktijk soms onzeker en vinden het lastig.

Het inschatten van leeftijden kan namelijk door verkopers moeilijk gevonden worden en het vragen naar ID kan voelen als een bele- diging. Ook kan het lastig zijn om uit te rekenen of een klant oud genoeg is, onder de (tijds)druk die ze ervaren als er een rij klanten staat te wachten.

Deze obstakels maken dat verkopers op het moment suprême soms automatisch uitwijken naar de makkelijkste weg: niet naleven. Dit is ook te zien als je naar de nalevingscijfers in dit onderzoek kijkt. Zo blijkt namelijk dat in een aantal gevallen een verkoper wél het juiste gedrag heeft vertoond door naar ID te vragen, maar vervolgens als- nog niet naleeft.

Bekend is dat hulpmiddelen verkopers kunnen helpen bij het naleven van de leeftijdsgrens¹¹. Het is daarom waardevol om als gemeente hulpmiddelen aan te bieden aan verkoopkanalen, om hen te ondersteunen in het leeftijdscontroleproces.

Zo heeft de gemeente Harderwijk enkele elektronische hulpmiddelen aangeschaft die gerouleerd konden worden onder lokale verkooppunten. Via deze gemeentelijke ondersteuning konden verkopers op een laagdrempelige manier kennismaken met het hulpmiddel zodat zij vervolgens konden besluiten of het een zinvolle investering zou zijn om een eigen exemplaar aan te schaffen.

Een ander voorbeeld van het aanbieden van hulpmiddelen zijn de setjes van materialen die de gemeente Rotterdam in samenwerking met de lokale verslavingszorginstelling Youz elk jaar uitreikt aan sportkantines. Het materialensetje bevat hulpmiddelen die de verkopers helpen en motiveren om het leeftijdscontroleproces goed uit te

(17)

32 33

ding 1 is een voorbeeld van een van de hulpmiddelen uit het setje.

Dit hulpmiddel geeft de verkoper een handelingsperspectief, waarin het gewenste gedrag wordt gekoppeld aan een concrete situatie.

Een handelingsperspectief zorgt ervoor dat het gedrag automatisch geactiveerd wordt als de situatie zich voordoet¹².

Afbeelding 1. Handelingsperspectieven om verkopers te motiveren de leeftijdsgrens na te leven

Naast het aanbieden van ondersteunende hulpmiddelen kan de gemeente Utrecht inzetten op communicatie gericht naar de consument. Deze communicatie heeft als doel om consument aan te spreken op hun verantwoordelijkheid in de naleving van de leeftijdsgrens. Zo gaat de consument het normaal vinden dat jongvolwassenen tot 25 jaar zich moeten legitimeren bij de aankoop van alcohol.

De uitingen die ontwikkeld zijn tijdens de ‘Spontaan ID tonen’ cam- pagne (afbeelding 2) kunnen hiervoor gebruikt worden. Hiermee worden jongvolwassenen gestimuleerd om uit zichzelf hun ID te tonen bij de kassa wanneer zij alcohol kopen. Het materiaal toont het voorbeeldgedrag, laat zien hoe lastig leeftijdscontrole vaak is, wekt sympathie voor de kassamedewerker en geeft jongeren een gevoel van keuzevrijheid. Op deze manier werken we samen naar een legi- timatie norm. Dit maakt het voor de verkoper ook makkelijker om de leeftijdsgrens na te leven.

Afbeelding 2. Spontaan ID tonen

(18)

34 35

Periodieke zelfcontrole

Het verhogen van de controledruk is een effectieve manier om verkopers te motiveren beter na te leven. Het is echter belangrijk om rekening te houden met de autonomie en het gevoel van vrijheid van de verkoper, zodat we voorkomen dat verkopers weerstand gaan ervaren jegens de gemeente en het naleven van de leeftijdsgrens.

Een manier om de controledruk hoog te houden en het gevoel van autonomie van de verkoper te waarborgen, is het inzetten van periodieke zelfcontrole. Bij periodieke zelfcontrole krijgen verkopers – binnen het toezicht van de gemeente – de kans om hun naleving op orde te brengen. Vooraf maken verkopers en de gemeente afspraken over de kwaliteitseisen van de zelfcontroles en het delen van de resultaten. De gemeente kan zo op hoofdlijn toezien of verkopers zich aan de inspanningsverplichting houden en de naleving nauwgezet volgen, terwijl het gevoel van autonomie bij de verkoper intact blijft.

Naast het behouden van de controledruk, is het waardevol om verkopers directe, gerichte feedback te geven over hoe ze het leeftijdscontroleproces uitvoeren. Concrete feedback schetst een dui- delijk en beknopt beeld van de verbeterpunten, legt de nadruk op de gewenste resultaten, en legt uit waarom die resultaten gewenst zijn. Wanneer alleen resultaten van controles naar verkopers worden gecommuniceerd heeft de verkoper onvoldoende informatie om mogelijke fouten te herstellen - dit kan leiden tot weerstand.

Behalve het geven van feedback over verbeterpunten kun je met positieve feedback de verkoper belonen wanneer de leeftijdscontrole goed is uitgevoerd. Vanuit de gedragspsychologie weten we dat het geven van directe, gerichte feedback over wat goed ging en beter kan, mensen motiveert om de goede lijn door te zetten.

Periodieke zelfcontrole in de horeca

De gemeente Utrecht en Stichting NIX18 Utrecht werken al sinds 2018 samen om middels deze methodiek de naleving te verhogen.

De periodieke controle bij deelnemende horecagelegenheden vindt vier keer per jaar plaats en heeft in het eerste jaar geleid tot een stijging van de naleving van tot 79%. In de periode van het huidige nalevingsonderzoek is de periodieke zelfcontrole stilgelegd als gevolg van de maatregelen rondom de Covid-19-pandemie. Er wordt gekeken hoe er in 2021 weer op gepaste wijze de zelfcontroles weer ingezet kunne worden.

Periodieke zelfcontrole bij sportverenigingen

We hebben met deze methodiek van periodieke zelfcontroles ook positieve effecten gezien in de naleving bij sportverenigingen in de gemeente Nijmegen. De gemiddelde naleving in het eerste jaar van deze methodiek in 2018 betrof daar 63%, terwijl de gemiddelde landelijke naleving voor sportverenigingen in 2018 op 20.2% lag13.

Bureau Objectief is momenteel in samenwerking met landelijke sportorganen de mogelijkheden aan het verkennen om deze methodiek van periodieke zelfcontrole ook op andere plekken in het land bij sportverenigingen inzetbaar te maken. Dit biedt mogelijkheden om deze methodiek ook in de Utrechtse sportverenigingen te introduceren.

Pilot periodieke procescontroles in ketensupermarkten

Bureau Objectief en het Centraal Bureau Levensmiddelenhandel (CBL) zijn begin 2020 in het kader van het Preventieakkoord gestart met een pilot voor de ontwikkeling van periodieke procescontroles.

Het doel is om het leeftijdscontrolebeleid van ketensupermarkten die goede nalevingsresultaten laten zien te vertalen naar een modelbeleid dat bij slechter presterende ketens kan worden geïmple- menteerd. De beleidsvoering en de naleving worden vervolgens onderzocht.

(19)

36 37

kunnen zij de volgende stap gaan zetten in de verbetering van de naleving in ketensupermarkten. Ook wordt er een modelbeleid ontwikkeld dat geschikt is voor zelfstandig ondernemers. Dit betekent dat in Utrecht ook in cafetaria’s en zelfstandige slijterijen het modelbeleid kan worden geïmplementeerd.

Binnen de pilot wordt bovengenoemde werkwijze eerst bij een kleine groep ondernemers en ketensupermarkten getest. Als de resultaten hiervan positief zijn verdient het aanbeveling om deze aanpak vanaf januari 2022 breder uit te zetten. Om dit mogelijk te maken verschijnt er eind 2021 een gemeentelijke handleiding voor de im- plementatie en monitoring van de werkwijze.

RISICOGESTUURD TOEZICHT

Handreiking Handhaving DHW

Om de handhaving op de naleving van de leeftijdsgrens (en dronkenschap) te versterken, is door Bureau Objectief, in opdracht van het ministerie van VWS en de VNG, een handreiking ontwikkeld.

Hierin worden handvatten gegeven om het toezicht op de Drank- en Horecawet (DHW) voor een gemeente makkelijker en efficiënter te maken. De handreiking DHW is sinds januari 2020 beschikbaar voor gemeenten. Bureau Objectief en het Trimbos-instituut starten in 2021 met een pilot waarin 10 deelnemende gemeenten beleid worden in het vormgeven van hun handhaving met behulp van deze handreiking. Naar aanleiding van de pilot wordt de handreiking verder aangescherpt. Raadpleeg de website van de handreiking om op de hoogte te blijven van de laatste bevindingen en toepassingen.

Klik hier om naar de handreiking DHW te gaan.

Het risicogestuurd inzetten van preventie- en handhavingsactiviteiten is een belangrijk onderdeel van de handreiking. Om de meeste

gericht en effectief te werk gaan. Dit kun je het beste doen door preventie- en handhavingsactiviteiten risicogestuurd in te zetten. Dit houdt in dat je middelen daar inzet waar jongeren heengaan én waar de kans het grootst is dat ze erin slagen om alcohol te kopen.

Hieronder leggen we uit welke stappen je hiervoor kunt zetten.

Jongerenonderzoek

Ten eerste kan de gemeente Utrecht door middel van jongerenonderzoek in kaart brengen waar, wanneer én waarom er een probleem bestaat. Aan de hand van een praktijkonderzoek kan de commer- ciële en sociale beschikbaarheid van alcohol onder jongeren uitge- vraagd worden. Klik hier voor een korte uitlegvideo over jongerenonderzoek. Dit onderzoek resulteert in een overzicht van zogenaamde

‘hotspots’, plekken waar (minderjarige) jongeren samenkomen en de kans op risicovol gedrag hoog is. Vervolgens kan er daar worden ingegrepen waar dit het meest effectief is. Zo kunnen er extra controles worden uitgevoerd bij de ‘hotspots’ en juist minder controles op plekken waar de risico’s laag zijn.

Procesverlies

Als vervolgens scherp is gesteld welke verkoopkanalen de meeste aandacht verdient/verdienen, kan de huidige onderzoeksdata gebruikt worden om verder in te zoomen op het proces. Waar in het leeftijdscontroleproces gaat het fout bij het verkoopkanaal in kwes- tie? Is dit bijvoorbeeld bij de ID vraag, bij het uitrekenen van de leeftijd van de klant of bij het durven weigeren van de alcohol aan de minderjarige? Door het procesverlies te bekijken, kun je zien waar het mis gaat. Als je weet waar het mis gaat, kan je specifieke interventies opzetten op de onderdelen waar het procesverlies optreedt.

Motieven en weerstanden onderzoek

Nadat is scherpgesteld waar het procesverlies ontstaat kan het han-

(20)

38 39

dig zijn om de motieven en weerstanden uit te vragen bij verkopers.

Zo kan worden achterhaald waarom bepaalde stappen uit het leeftijdscontroleproces als lastig wordt ervaren en welke drijfveren je kan aanspreken om het gewenste gedrag bij je doelgroep te stimuleren.

Aansluitend biedt het veld van de gedragspsychologie de kennis over hoe je de gevonden drijfveren aanspreekt zodat langdurige ge- dragsverandering kan worden gerealiseerd.

Bij de nalevingsonderzoeken in Utrecht in 2016 en 2018 zijn de motieven en weerstanden van verschillende doelgroepen in kaart gebracht, waaronder de doelgroep verkopers van de verschillende verkoopkanalen. In het huidige onderzoek zijn de motieven en weerstanden niet opnieuw in kaart gebracht, vanwege de verwachting dat deze nog niet sterk zullen zijn verschoven sinds het laaste onderzoek. Het is aan te raden om in het komende jaar wel weer de motieven en weerstanden van verkopers te onderzoeken wanneer er bij een verkoopkanaal intensiever gewerkt zal worden aan de verbetering van de naleving van de leeftijdsgrens. Als sportverenigingen bijvoorbeeld aan de slag gaan met periodieke controles, zou het raadzaam zijn om bij die doelgroep eerst de motieven en weerstanden rondom het naleven van de leeftijdsgrens in kaart te brengen.

Dit draagt bij aan het doelgericht inspelen op de specifieke knelpun- ten rondom de naleving in dat verkoopkanaal.

Belonen van goed presterende verkopers

Tot slot is het aan te raden om ook de goed presterende verkopers niet te vergeten. Het is belangrijk om minder presterende verkopers te blijven motiveren, maar het belonen van een goede naleving is misschien wel net zo belangrijk. Verkopers erkenning geven voor hun inzet, het investeren en het nemen van verantwoordelijkheid is belangrijk om hen het gevoel te geven dat hun inzet op waarde wordt geschat. Dit motiveert hen om zich in te blijven zetten voor het naleven van de leeftijdsgrens. Ook laat je de verkopers zo weten dat je

hun prestaties in de gaten houdt, waardoor verkopers de controledruk blijven ervaren. Naming and Faming is een goede manier om dit te doen. Bij deze handhavingstechniek beloon je goed gedrag door de namen van organisaties die goed naleven publiekelijk bekend te maken. We geven in figuur 2 ook schematisch weer hoe je tot een verkoopkanaal-specifieke strategie komt.

Figuur 2. Verkoopkanaal-specifieke strategie

(21)

40 41

REFERENTIES

1 Baumeister, R. F. (2002). Yielding to temptation: Self-control failure, impulsive purchasing, and consumer behavior. The Journal of Consumer Research, 28(4), 670-676. doi:10.1086/338209

2 Miller, J. W., Naimi, T. S., Brewer, R. D., & Jones, S. E. (2007). Binge drinking and associated health risk behaviors among high school students. Pediatrics, 119(1), 76- 85. doi:10.1542/ peds.2006-1517

3 Cherpitel, C. J. (1993). Alcohol and injuries: A review of international emergency room studies. Addiction, 88(7), 923-937. doi:10.1111/j.1360-0443.1993.tb02110.x

4 Bushman, B. J., & Cooper, H. M. (1990). Effects of alcohol on human aggres- sion: An integrative research review. Psychological Bulletin, 107(3), 341-354.

doi:10.1037/0033-2909.107.3.341

5 Thun, M. J., Peto, R., Lopez, A. D., Monaco, J. H., Henley, S. J., Heath, C. W., &

Doll, R. (1997). Alcohol consumption and mortality among middle-aged and elder- ly u.s. adults. New England Journal of Medicine, 337(24), 1705-1714. doi:10.1056/

nejm199712113372401

6 Spear, L. P. (2011). Alcohol and the developing brain. In Young people and alcohol: Impact, policy, prevention, treatment. Chichester, United Kingdom: Blackwell Publishing Ltd.

7 Bava, S., & Tapert, S. F. (2010). Adolescent brain development and the risk for alcohol and other drug problems. Neuropsychological Review, 20(4), 398-413.

doi:10.1007/s11065-010- 9146-6

8 Bureau Objectief (2016). Nalevingsonderzoek gemeente Utrecht 2016.

9 Bureau Objectief (2018). Nalevingsonderzoek leeftijdsgrens gemeente Utrecht 2018.

11 Roodbeen, R. T., Schelleman-Offermans, K., & Lemmens, P. H. (2016). Alcohol and tobacco sales to underage buyers in dutch supermarkets: Can the use of age verification systems increase seller’s compliance? Journal of Adolescent Health, 1-7. doi:10.1016/j.jadohealth.2016.03.005

12 Gollwitzer, P.M. (1999). Implementation intentions: Strong effects of simple plans. American Psychologist, 54, 493-503. doi:10.1037/0003-066X.54.7.493

13 Bureau Objectief (2019). Landelijk onderzoek naar de naleving van de leeftijdsgrens bij alcoholverkoop aan minderjarigen in 2018.

(22)

42 43

BIJLAGE 1: BEGRIPPENLIJST

In onderstaande begrippenlijst staan de termen uitgelegd in de con- text van dit nalevingsonderzoek.

Aselecte steekproef | Een steekproef waarbij iedere locatie uit de populatie dezelfde kans heeft om in de steekproef terecht te komen.

Auditor | Getrainde veldwerker die de mysterykids begeleidt tijdens de aankooppogingen van het nalevingsonderzoek leeftijdsgrens (zie ook ‘mysterykid’).

Betrouwbaarheidsniveau | De mate waarin het gevonden nalevings- cijfer onafhankelijk is van toeval. Bij een betrouwbaarheid van bijvoorbeeld 90%, kan je met 90% zekerheid zeggen dat het nalevingscijfer in de steekproef overeenkomt met de naleving van de gehele populatie.

Betrouwbaarheidsinterval | Het betrouwbaarheidsinterval geeft aan tussen welke waarden het werkelijke nalevingscijfer van de gehele populatie zal liggen. Een 95%-betrouwbaarheidsinterval geeft aan dat als een meting 100 keer herhaald wordt, de gemeten waarde 95 maal binnen dit interval zal liggen.

Indicatief onderzoek | Onderzoek waarbij de steekproef niet groot genoeg is om de resultaten te kunnen generaliseren naar de totale populatie.

Mysterykid | 17-jarige mysterykid die ingezet wordt voor aankoop- pogingen van alcohol tijdens het nalevingsonderzoek leeftijdsgrens.

Nalevingscijfer | Het percentage van het aantal aankooppogingen waarbij een verkoopkanaal heeft nageleefd.

Populatie | Alle verkooppunten van alcohol waarover je een con- clusie wilt trekken. In dit onderzoek vormt ieder verkoopkanaal een aparte populatie.

Populatiegrootte (N) | Het totaal aantal gelegenheden of locaties van een verkoopkanaal in Utrecht, bijvoorbeeld het totaal aantal drankver- strekkende cafetaria’s of het totaal aantal ketensupermarkten.

Representatief onderzoek | Onderzoek waarbij de resultaten een be- trouwbare afspiegeling zijn voor de gehele populatie.

Significantie | Een significant verschil houdt in dat het onwaarschijn- lijk is dat het gevonden verschil op toeval berust.

Steekproefgrootte (n) | Het aantal te onderzoeken locaties binnen een populatie.

Verkoopkanaal | In dit onderzoek onderscheiden we verkooppunten op basis van gelijke kenmerken, zoals het aanbod van alcoholische producten en de geldende regelgeving. Een groep van vergelijkbare verkooppunten noemen we een verkoopkanaal. Voorbeelden hiervan zijn: horecagelegenheden, slijterijen en sportverenigingen.

(23)

44 45

INTERVALLEN & SIGNIFICANTIETOETSEN

In onderstaande tabellen wordt de naleving in 2020 per verkoopkanaal vergeleken met de naleving in 2018 en de landelijke naleving in 2020. Onder het nalevingspercentage wordt steeds het 95%-betrouwbaarheidsinterval vermeld. Om te toetsen of het om een significant verschil gaat, berekenen we het 95%-betrouwbaarheidsinterval rondom het gemeten verschil in de nalevingscijfers. Als dit 95%-betrouwbaarheidsinterval de waarde 0% bevat, zijn de twee nalevingscijfers niet significant verschillend. Als dit niet het geval is, zijn de twee nalevingscijfers wel significant verschillend.

VERSCHIL IN NALEVING TUSSEN 2018* EN 2020

*De verkoopkanalen maaltijdbezorgdiensten en webshops zijn niet onderzocht in 2018.

UTRECHT

2020 LANDELIJK

2020 VERSCHIL UITKOMST

Keten-

supermarkten 70.5%

(58.1% - 80.4%)

59.3%

(53.6% - 64.7%)

11.2%

(-1.5% - 24.0%)

Niet significant verschillend

Slijterijen 65.4%

(51.8% - 76.8%)

66.3%

(64.3% - 68.2%)

-0.9%

(-16.3% - 14.5%)

Cafetaria’s 49.0%

(35.9% - 62.3%)

29.8%

(24.8% - 35.4%)

19.2%

(4.5% - 33.9%)

Significant hoger

Sport-

verenigingen 41.7%

(19.3% - 68.0%)

23.9%

(18.2% - 30.7%)

17.8%

(-10.7% - 46.3%)

Horeca-

gelegenheden 29.5%

(18.2% - 44.2%)

29.0%

(23.2% - 35.6%)

0.5%

(-14.3% - 15.4%)

Maaltijd-

bezorgdiensten 0.0%

(0.0% - 4.5%)

2.2%

(0.6% - 7.5%)

-2.2%

(-5.1% - 0.8%)

2018 2020 VERSCHIL UITKOMST

Keten-

supermarkten 73.2%

(60.4% - 83.0%)

70.5%

(58.1% - 80.4%)

-2.7%

(-15.4% - 9.9%)

Slijterijen 88.0%

(76.2% - 94.4%)

65.4%

(51.8% - 76.8%)

-22.6%

(-28.0% - 0.7%)

Significant lager

Cafetaria’s 24.1%

(15.0% - 36.5%)

49.0%

(35.9% - 62.3%)

24.9%

(10.3% - 39.4%)

Significant hoger

Sport-

verenigingen 29.7%

(17.5% - 45.8%)

41.7%

(19.3% - 68.0%)

11.9%

(-16.4% - 40.3%)

Horeca-

gelegenheden 56.9%

(47.8% - 65.5%)

29.5%

(18.2% - 44.2%)

-27.4%

(-42.0% --12.7%)

Significant lager

*Het verkoopkanaal webshops kan niet vergeleken worden met het landelijke cijfer voor webshops vanwege verschillen in de onderzoeksmethode.

(24)

Nalevingsonderzoek leeftijdsgrens gemeente Utrecht 2020 46

BUREAU OBJECTIEF Toernooiveld 300 6525 EC Nijmegen 024 848 1111 info@bureauobjectief.nl www.bureauobjectief.nl