Visbestandopnames in het Demerbekken (2005)

Visbestandopnames in het Demerbekken (2005).

Jan Breine en Gerlinde Van Thuyne

Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer

Duboislaan 14

B-1560 Hoeilaart-Groenendaal

Gerlinde Van Thuyne, Jan Breine Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer

Wetenschappelijke Instelling van de Vlaamse Gemeenschap Duboislaan 14, 1560 Groenendaal

www.ibw.vlaanderen.be

e-mail: Gerlinde.vanthuyne@inbo.be

Wijze van citeren: Breine, J en Van Thuyne, G., 2005. Visbestandopnames in het Demerbekken (2005). IBW.Wb.V.R.2005.143, 16 pp.

Druk: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement L.I.N. A.A.D. afd. Logistiek-Digitale drukkerij Depotnummer: D/2005/3241/226

Summary

We surveyed some tributaries of the river Demer, Flanders, on 29, 30 and 31 March 2005. Following water courses were sampled: Herk, Melsterbeek, Kleine Gete, Herkebeek, Mombeek, Dormaalbeek, Zevenbronnenbeek, Cicindria and Molenbeek (Table 1 and the map in annex). All locations are situated in Limburg in the upper river Demer basin and were previously surveyed in 1992, 1995, 2000 or 2001.

Fish assemblage data were obtained by electrofishing using a 5 kW generator (DEKA 7000, 3000) with an adjustable output voltage ranging from 300 to 500 V. The pulse frequency is 480 Hz. Electrofishing was carried out from a boat covering both banks over a distance of 100, 70 or 50 m (Table 2). Abiotic parameters were recorded. They are pH, oxygen concentration, stream velocity, conductivity and temperature. These results and a description of the sites are given in table 3.

Fish data include species, individual total length and weight. Table 4 gives an overview of the collected species. Table 5 represents morphometric information of the species per location and in table 6 we give the catch per unit effort per species and methodology. Table 7 gives an overview of the IBI for the surveys executed in 1994, 1995, 2000, 2001 and 2005.

The three locations on the Herk contained following species: three-spined stickleback, gibel carp, roach, gudgeon, topmouth gudgeon, carp, stone loach and European chub. One location with moderate status shows a clear improvement compared to the status in 1995 (bad) and 2000 (poor). The other sites are now having a poor status.

The site in the Herkebeek has a poor status with only three- and ten-spined stickleback and stone loach present. In 1995 we had also but three species while in 2000 we collected eight species and obtained a moderate status. We caught six species in the Mombeek ( Table 4). The status improved from poor (2000) to moderate.

The site in the Dormaalbeek showed a positive evolution since we captured more species than in a previous survey. New species are topmouth gudgeon and gudgeon. The quality improved to a good status.

In the Zevenbronnenbeek we collected only three-spined stickleback specimens. The status remained poor. In two of the three assessed sites in the Kleine Gete the status stayed moderate though a small decrease in IBI values compared to previous sampling was recorded. The third location having five species obtained a poor status. The biomass collected (per Ha) is less than in previous surveys.

The status of the location in the Cicindria remained poor. In the Molenbeek no fish were found.

INHOUD

4.1 Biotoopbeschrijving en fysisch en chemisch onderzoek 2

4.2 Resultaten en van de visbestandopnames 5

5. Bespreking 9

6. Gebruikte afkortingen en wetenschappelijke benamingen van de aangetroffen vissoorten 10

7. Referenties 10

1. Inleiding

Het IBW voerde op 29, 30 en 31 maart en op 1 april 2005 visbestandopnames uit in het bekken van de Boven-Demer. Het betrof 3 locaties op de Herk en 1 op zijn zijbeek, de Hernebeek. De Melsterbeek werd eveneens op 3 locaties bemonsterd, diens zijbeken Cicindria en de Molenbeek elk op 1 locatie. 3 locaties op de Kleine Gete, 1 op de Mombeek, 1 op de Dormaalbeek en zijn zijbeek de Zevenbronnenbeek. Alle punten liggen in de provincie Limburg en werden eveneens in vroegere campagnes bemonsterd (De Charleroy en Beyens, 1998, Louette et al., 2002)

2. Situering en beschrijving

De Herk ontspringt nabij Rukkelingen-Loon in Zuid-Limburg. Haar brongebied is structureel zeer waardevol maar even verder stroomafwaarts is de beek gedeeltelijk overwelfd en wordt het debiet hoofdzakelijk bepaald door rioolwater (Bervoets et al., 1993) Zij vloeit samen met de Gete en mondt uit in Halen in de Demer. De Herk is ongeveer 42 km lang. Na de samenvloeiing van de Herk en de Mombeek vertoont de Herk over een aanzienlijke lengte een waardevolle meanderende structuur. De Mombeek is ongeveer 22 km lang en ontspringt te Vechmaal. De bovenloop van de Mombeek is nog structureel waardevol (Bervoets et al., 1993), stroomafwaarts is de beek op vele plaatsen rechtgetrokken. De Herkebeek is een negen km lange zijbeek die ter hoogte van Hoepertingen in de Herk uitmondt. Deze beek heeft een natuurlijk verloop tussen Heks en Vechtmaal. De Kleine Gete is een zijbeek van de Grote Gete. Ze stroomt vanuit Hélécine te Ezemaal Vlaanderen binnen. Na hun samenvloeiing in Zoutleeuw worden deze beken de Gete genoemd die te Halen in de Demer uitmondt. De Kleine Gete heeft grotendeels een matige structuurkwaliteit. De Dormaalbeek ontspringt in Walshoutem en is een zijloop die in haar bovenloop een waardevolle structuur heeft met goed ontwikkelde holle oevers en een duidelijk stroom-kuilen patroon (Bervoets et al., 1993). De Cicindria en molenbeek zijn zijbeken van de Melsterbeek die de Gete vervoegt in Geetbets. Enkel na de samenvloeiing met de Cicindria en Molenbeek vertoont de Melsterbeek een waardevolle structuur. De Cicindria zelf is structureel weinig waardevol. De Cicindria en Melsterbeek ontspringen op het grondgebied van Gingelom, de Molenbeek in Landen. De Zevenbronnenbeek een zijbeek van de Dormaalbeek is structureel minder waardevol daar ze in Walshoutem overwelfd is.

Tabel 1 geeft een omschrijving van de staalnameplaatsen, hun locatie is weergegeven op de kaart achteraan in bijlage.

Tabel 1: Situering van de staalnameplaatsen IBW nummer Lambertcoördinaten

X-Y

Waterloop Gemeente + beschrijving

61020150 216064-167215 Herk Borgloon, nieuwe molen

61052100 215908-166571 Herkebeek Borgloon, Gotem

61130250 221456-174683 Mombeek Kortessem, Luimertingenmolen

61220300 211810-178931 Herk Stevoort, dorpsmolen

61320150 206613-181826 Herk Herk-De-Stad, molen

62030400 201261-168541 Dormaalbeek Zoutleeuw, voor monding 62032150 201797-157268 Zevenbronnenbeek Landen, achter Kleine Hamberg 62130050 194707-162911 Kleine Gete Landen, Ezemaal Donkerkuil 62130250 200659-168001 Kleine Gete Zoutleeuw, Helen-Bos

62130450 202009-170396 Kleine Gete Zoutleeuw, pompstation watering 63022100 208867-162510 Melsterbeek St.-Truiden, Kerkom

63133150 208482-169003 Cicindria St.-Truiden

3. Materiaal en methode

Op elke staalnameplaats werden de visbestandopnames uitgevoerd door middel van elektrovisserij, de gebruikte toestellen waren van het type Deka 7000, Deka 3000. Voor een gedetailleerde beschrijving van de technische specificaties van de gebruikte apparatuur verwijzen wij naar Van Thuyne (1996).

Afhankelijk van de breedte van de beek op de bemonsteringsplaats werd gevist met 1, 2 of 3 elektroden (Zie Tabel 2). Op elke locatie werden beide oevers wadend afgevist of van op de boot en dit over een afstand van 100, 70 of 50 m.

In Tabel 2 zijn de specificaties van de uitgevoerde afvissingen weergegeven Tabel 2: Specificaties van de uitgevoerde afvissingen

IBW nummer Datum Beviste afstand Methode

61020150 29-03-05 100 m SO weg Elektrisch apparaat, wadend met 2 elektroden 61052100 29-03-05 100 m SO weg Elektrisch apparaat, wadend met 2 elektroden 61130250 29-03-05 100 m SA molen Elektrisch apparaat, wadend met 2 elektroden

61220300 29-03-05 100 m SA molen Elektrisch apparaat, wadend en van op de boot met 2 elektroden

61320150 30-03-5 100 m SO molen Elektrisch apparaat, van op de boot met 2 elektroden 62030400 31-03-05 100 m SO weg Elektrisch apparaat, wadend met 2 elektroden 62032150 01-04-05 50 m SA en 50 m SO weg Elektrisch apparaat, wadend met 2 elektroden 62130050 01-04-05 100 m SA brug Elektrisch apparaat, wadend met 2 elektroden 62130250 31-03-05 50 m SA en 50 m SO weg Elektrisch apparaat, wadend met 2 elektroden 62130450 31-03-05 100 m Elektrisch apparaat, wadend met 2 elektroden 63022100 01-04-05 50 m Elektrisch apparaat, wadend met 1 elektrode 63133150 31-03-05 100 m SA verval Elektrisch apparaat, wadend met 2 elektroden 63151200 31-03-05 70 m SA molen Elektrisch apparaat, wadend met 1 elektrode 63222100 30-03-05 100 m SA molen Elektrisch apparaat, wadend met 2 elektroden 63222250 30-03-05 50 m SA en 50 m SO brug Elektrisch apparaat, wadend met 2 elektroden SO: Stroomopwaarts; SA: stroomafwaarts

Op de verschillende staalnameplaatsen werden enkele fysische en chemische metingen uitgevoerd. (zie 4. resultaten, Tabel 3).

4. Resultaten

4.1 Biotoopbeschrijving en fysisch en chemisch onderzoek

Tabel 3: Fysische en chemische metingen: pH, zuurstofconcentratie (O2 in mg/l), conductiviteit (Cond in µS/cm), temperatuur (T in °C), stroomsnelheid (v in ms-1) en de biotoopbeschrijving op het moment van de visbestandopname IBW nummer PH O2 (mg/l) T (°C) Cond (µS/cm) v (m/s) Biotoopbeschrijving

61020150 7.62 9.7 13.3 930 0.21 Natuurlijke oevers, matig steile taluds, populieren op de LO, er komt een beek in uit, meanderende en pool-riffle structuur is afwezig, weinig natuurlijke schuilplaatsen, geen waterplanten, bodem met slib, doorzicht 15 cm, gem. 90cm diep en 3.80 m breed.

61052100 7.51 8.7 14 959 0.37 Natuurlijke oevers met steile taluds, weinig natuurlijke schuilplaatsen, geen waterplanten noch meanderende en pool-riffle structuur, zandbodem met stenen en slib, 20 tot 70 cm diep en 3.10 m breed.

61130250 7.54 9.6 11.5 898 0.59 Natuurlijke oevers, steile taluds, weinig meanderende structuur, occasioneel waterplanten, pool-riffle structuur afwezig, 2 grachtjes monden uit in de beek, zandbodem met stenen, gem. 75 cm diep en 3.40 m breed, langs beide oevers weiden met langs de LO een klein bosje. 61220300 7.48 7.4 10.6 854 0.65 Oevers verstevigd met schanskorven, goede

meanderende en pool-riffle structuur, steile taluds, snelstromend, veel natuurlijke schuilplaatsen, bodem van zand en stenen, 10 cm diep, 6.60 m breed en in de kom 2 m diep en 12.70 m breed.

61320150 7.45 7.6 11.6 834 - Kunstmatige steile oevers verstevigd met stenen aan molen en brug, omgeven door weiden met aan de RO een bosje, weinig natuurlijke schuilplaatsen, weinig meanderend en pool-riffle structuur afwezig, zandbodem met stenen, 70 cm doorzicht, 1.80m diep en 11.7 m breed aan de brug.

62030400 7.59 10.6 12.6 923 0.47 Goede meanderende beek, aan kasseiweg verstevigd met volledig overgroeide schanskorven, steile taluds, goede pool-riffle structuur, omringd door weiden, veel natuurlijke schuilplaatsen, zandbodem met slib en stenen, gem. 95 cm diep, 2.77 m breed en doorzicht tot op de bodem.

62032150 7.96 11.3 13.6 878 0.33 Matig meanderend beekje met weinig ge schuilplaatsen, steile oevers, SA de weg grintbodem met stenen en SO met modder, matige pool-riffle structuur, bodemwaterplanten, afvoerbuis, doorzicht tot op de bodem, 10 tot 25 cm diep en 1.20 tot 1.80 m breed. 62130050 7.48 8.7 9.6 879 0.48 RO gedeeltelijk verstevigd met schanskorven,

natuurlijke LO met overhangende bomen, steile taluds, goede meanderende en pool-riffle structuur, zandbodem met stenen, 55 cm doorzicht, gem. 87 cm diep en 3.50 tot 5.30 m breed.

62130250 7.47 8.9 12.4 835 0.71 Oevers overal verstevigd met schanskorven, steile taluds, zwak meanderend en pool-riffle structuur is afwezig, weinig natuurlijke schuilplaatsen, omgeven door weiden en landbouwveld met een paar bomen, snelstromend, gem. 7.65 m breed.

Vervolg tabel 3: IBW nummer PH O2 (mg/l) T (°C) Cond (µS/cm) v (m/s) Biotoopbeschrijving

63022100 7.51 7.9 12.3 1072 0.28 Natuurlijke oevers omgeven door veld, steile taluds, matige schuilplaatsen, zeer zwakke meanderende en pool-riffle structuur, zandbodem met modder en stenen, doorzicht tot op bodem, 5 tot 30 cm diep en 1 tot 1.20 m breed.

63133150 7.32 9.3 12.6 1018 0.28 Natuurlijke, steile oevers, weiden en landbouw langs linkeroever, beplanting langs rechteroever, matige natuurlijke schuilplaatsen, goede meanderende en pool-riffle structuur, bodem van stenen, gem. 75 cm diep, 3.70 m breed en doorzicht tot op de bodem.

63151200 7.33 3.5 10.6 854 - Goed meanderende structuur met natuurlijke oevers, steile taluds, veel natuurlijke schuilplaatsen, pool-riffle structuur afwezig, bodem bestaande uit slib en stenen, doorzicht tot op de bodem, gem. 17 cm diep en 1 tot 2 m breed.

63222100 7.46 10 12.8 833 0.69 Oevers zijn overal verstevigd met schanskorven en beton, steile taluds, weinig natuurlijke schuilplaatsen, zwakke meanderende en pool-riffle structuur, bodem met zand en stenen , gem. 75 cm diep, 4.90 m breed en snelstromend.

63222250 7.27 7 12 708 0.65 Oevers aan brugje verstevigd met schanskorven, steile taluds, omgeven door weiden, meanderende en pool-riffle structuur afwezig, weinig tot geen natuurlijke schuilplaatsen, snelstromend, bodem met slib, gem. 75 cm diep, 4.30 m breed.

4.2 Resultaten van de visbestandopnames

Tabel 4: Overzicht van de aangetroffen vissoorten en het totaal aantal soorten (N) op de verschillende locaties. Soorten gevangen op deze locatie tijdens een vorige campagne zijn weergegeven in kleur.

Tabel 5: Morfometrische specificaties per vissoort op elke locatie (G.L. gemiddelde lengte (cm), G.G. gemiddeld gewicht (g); NL/NG aantal gemeten/gewogen individuen

IBW nummer 10D stekelbaars 3D stekelbaars Baars Bermpje Blankvoorn Blauwbandgrondel Giebel

Vervolg tabel5:

IBW nummer Karper Kopvoorn Paling Rietvoorn Riviergrondel Regenboogforel

G.L. min-max NL G.G. min-max NG G.L. min-max NL G.G. min-max NG G.L. min-max NL G.G. min-max NG G.L. min-max NL G.G. min-max NG G.L. min-max NL G.G. min-max NG G.L. min-max NL G.G. min-max NG 61020150 11.7 4.8-14.5 23 17.7 0.8-28.8 23 61052100 61130250 9.8 - 1 11 - 1 11.3 7.8-15.8 201 13.3 4-31.2 201 61220300 9.3 - 1 13.2 - 1 11.3 5.4-15.4 203 15.5 0.8-41 203 61320150 34 - 1 502.4 - 1 9.6 4.2-12.4 40 9.3 0.6-18 40 62030400 31.8 29-33.8 4 421.2 303.4-497.4 4 11.1 6.4-14.8 18 16.6 3.6-35.6 18 62032150 62130050 13.6 12.6-14.6 9 28.1 21.6-35.2 9 28.2 - 1 376.8 - 1 62130250 56.3 42.5-70 2 470 182-757.9 2 13.8 - 1 30 - 1 11.4 6-15.6 59 17.8 1.4-39.6 59 62130450 7.7 4.7-13.1 37 5.5 0.6-25.2 37 63133150 63222100 8.8 5-15 121 8 1-37 121 63222250 6.2 4.6-8 31 2.2 0.6-4.8 31

Tabel 7: Overzicht van IBI waarden en hun appreciatie

1992 of 1995 2000 of 2001 2005

IBW nummer

Waterloop

IBI beoordeling IBI beoordeling IBI beoordeling 61020150 Herk 1,44 ontoereikend 3,00 matig 1,44 ontoereikend 61052100 Herkebeek 1,89 ontoereikend 3,00 matig 1,67 ontoereikend 61130250 Mombeek 2,75 matig 1,88 ontoereikend 3,50 matig 61220300 Herk 0,00 slecht 1,00 ontoereikend 2,67 matig 61320150 Herk 3,00 matig 2,13 ontoereikend 2,25 ontoereikend 62030400 Dormaalbeek 3,00 matig 3,25 matig 3,75 goed 62032150 Zevenbronnenbeek 1,22 ontoereikend 1,22 ontoereikend 1,22 ontoereikend 62130050 Kleine Gete 1,00 ontoereikend 3,44 matig 3,00 matig 62130250 Kleine Gete 2,88 matig 3,25 matig 3,13 matig 62130450 Kleine Gete 3,25 matig 2,75 matig 1,88 ontoereikend 63022100 Melsterbeek 0,00 slecht 0,00 slecht 0,00 slecht

63133150 Cicindria 1,67 ontoereikend 1,22 ontoereikend

63151200 Molenbeek 0,00 slecht 0,00 slecht

63222100 Melsterbeek 2,75 matig 2,50 ontoereikend 2,63 matig 63222250 Melsterbeek 1,63 ontoereikend 1,75 ontoereikend 1,75 ontoereikend 5. Bespreking

De drie locaties op de Herk bevatten volgende soorten: 3D stekelbaars, blankvoorn, giebel, riviergrondel, karper, blauwbandgrondel, bermpje en kopvoorn. De locatie met zes soorten waaronder bermpje en kopvoorn scoort matig de andere locaties hebben een ontoereikende status. Deze locatie is in status gestegen t.o.v. vorige afvissingen, in 1995 was de status slecht en in 2000 ontoereikend. De IBI waarden op deze locaties veranderen wel onregelmatig en behalve voor de locatie met matige status kunnen we moeilijk een trend bepalen.

In de locatie op de Herkebeek, een zijbeek van de Herk werden slechts drie soorten aangetroffen: 3 en 10D stekelbaars en het bermpje. In totaal werden er 456 exemplaren gevangen. In 2000 vingen we op deze locatie acht soorten; de reeds vermelde en blankvoorn, blauwbandgrondel, giebel, riviergrondel en winde met 667 individuen. In 1995 werden drie soorten bovengehaald: blankvoorn, giebel en riviergrondel. In 1995 en nu is de status ontoereikend in 2000 was die matig.

In de Mombeek werden zes soorten gevangen ( Tabel 4) en is de status gestegen van ontoereikend in 2000 tot matig.

In de Dormaalbeek werden ook meer soorten gevangen dan voorheen. Voor het eerst werden blauwbandgrondel en riviergrondel aangetroffen. De status is positief geëvalueerd tot goed.

De Zevenbronnenbeek, de zijbeek van de Dormaalbeek, vertoont geen veranderingen ten opzichte van vorige campagnes. Opnieuw werd enkel 3D gevangen en bleef de status ontoereikend.

De Kleine Gete werd op drie locaties bemonsterd. Op twee locaties bleef de status matig ondanks de kleine daling van IBI waarden. Op de derde locatie met slechts vijf soorten daalde de status tot ontoereikend. De biomassa gevangen per hectare in 2005 was merkelijk lager dan in vorige campagnes.

In de Melsterbeek werd net zoals voorheen geen visleven aangetroffen op de locatie nabij Sint-Truiden. De twee andere locaties op de Melsterbeek brachten de aanwezigheid van volgende soorten op: 3D stekelbaars, bermpje, blankvoorn, blauwbandgrondel en riviergrondel. De status is matig tot ontoereikend (Tabel 7). In 1995 werden op één locatie nabij Nieuwerkerken elf soorten gevangen. Deze soorten zijn naast de reeds vermelde: 10D stekelbaars, baars, giebel, rietvoorn, vetje en zeelt. De IBI score was hoger maar de appreciatie bleef matig. In 1995 werden op deze locatie zeven soorten gevangen waaronder Dikkopelrits. In Herk-De-Stadt werden in 1995 vijf soorten gevangen terwijl slechts één in 2001 (Tabel 4). Deze locatie blijft ontoereikend.

De visloze locaties bleven visloos, sommige locaties behouden hun status andere dalen of stijgen in status. Er is dus geen globale trend vast te stellen. Slechts één locatie behaald de goede status.

6. Gebruikte afkortingen en wetenschappelijke benamingen van de aangetroffen vissoorten

Baars Perca fluviatilis

Beekforel Salmo trutta fario

Bermpje Barbatula barbatula

Blankvoorn Rutilus rutilus

Blauwbandgrondel Pseudorasbora parva

Brasem Abramis brama

Dikkopelrits Pimephalis promelas

Giebel Carrassius auratus gibelio

Grote modderkruiper Misgurnus fossilis

Karper Cyprinus carpio

Kopvoorn Leuciscus cephalus

Paling Anguilla anguilla

Pos Gymnocephalus cernuus

Regenboogforel Oncorhynchus mykiss

Rietvoorn Scardinius erythrophthalmus

Riviergrondel Gobio gobio

Vetje Leucaspius delineatus

Winde Leuciscus idus

Zeelt Tinca tinca

Zonnebaars Lepomis gibbosus

3D stekelbaars; driedoornige stekelbaars: Gasterosteus aculeatus

10 D stekelbaars, tiendoornige stekelbaars Pungitius pungitius

7. Referenties

Bervoets, L., Schneiders, A. & C. Wils, 1993. Onderzoek naar de verspreiding en de typologie van de ecologisch waardevolle waterlopen in het Vlaamse Gewest: Deel V Demerbekken. Brochure in opdracht van AMINAL, 51 pp.

De Charleroy, D. en J. Beyens, 1998. Het visbestand in het Demerbekken. Inventarisatie van de vissoorten en hun verspreiding. Mededelingen IBW 1998, 2 103 pp.

Van Thuyne, G., 1996

Inventarisatie van de aanwezige bevissingsapparatuur op het Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer Intern rapport Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer, IBW.Wb.V.IR.96.28, 9 pp.

-Louette, G., Anseeuw, D., Gaethofs, T., Hellemans, B., Volckaert, F.A.M., Verrecyken, H., Van Thuyne, G., De Charleroy, D., Belpaire, C, Declerck, S. Teugels, G.G., De Meester, L. en Ollevier, F., 2002. Ontwikkeling van een gedocumenteerde gegevensbank over uitheemse vissoorten in Vlaanderen met bijkomend onderzoek naar blauwbandgrondel. Eindverslag van project VLINA 00/11. Studie uitgevoerd voor rekening van de Vlaamse Gemeenschap binnen het kader van het Vlaams Impulsprogramma Natuurontwikkeling in opdracht van de Vlaamse Minister bevoegd voor natuurbehoud.D/2002/3241/136, 223 pagina's, 39 bijlagen