De eerste gehechtheidsrelatie(s) en de cognitieve ontwikkeling van het kind: een literatuuroverzicht

Tijdsthnfl voor Ondcrwtjsrcseareh, 18 (1993), nr 4, pp 227-241

De eerste gehechtheidsrelatie(s) en de cognitieve

ontwikkeling van het kind: een literatuuroverzicht

ABSTRACF

This artidc providcs a review of the cnipincal luerature on thc relationship belween thc quality of attadiincnl and cognitive developmcnl First, a hncf rcview of atladmien! thcor; is presentcd and llie possiblc i n f l u e n c c s öl thc atlachmcnt bond hclvveen caregiver and cluld on thc ehild's cognilive dcvelopmcnt is foiinulatcd in ternis of a iheoretica! niodcl Suhsequcntlv llie cnipincal litcraturc is icviewed fot-iising on paicntal q u a h t y of inslruction and emotional supporl on cluldren's cxplor-atoiy and pioblc-ni solvmg Lompelencc and nielacognitivc skills and on lugh-risk saniplcs Despite a n u n i b e r of (.avcats the aulhois conclude lluil llie findmgs of l he rescarch rev lewed are promising Al Ihc close of llie ailide, the autliois poinl to possihle direclions lor future icscarch

I N L E I D I N G

In d i t a i l i k e l gc\cn w c een o \ e i / i c h t \ .in de gehechlheidsthcoieiischc h t e r a i u u r die de rot v a n de k w t t l i l e i l van de eerste p e h e c h l h c i d s r c l a t i e hissen knid en opvocdcr in de c o g n i t i e \ c o n t w i k k e l i u g van het k i n d h e s c t i n i l t Wi| / u l l e n eerst m het kort een o \ c r / i c h l g e \ c n van de gchci.hi-h c i d s U i e o i i L en van recent e m p i r i s c gchci.hi-h ondei/oek dal r e l e \ , m t is voor gchci.hi-hei vervolg van on/e analvsi- V e r v o l g e n s p i e s e n t e i e n \\i} een h m u s t i s t t i model v v a a n n de theoretisthe veibanden Hissen de k \ \ a l n e i t \ a n gehet hl h e i ü en aspeaen \ a n de c o g n i l i e \ e o n t w i k k e i m g cn laleie sthool-p t e s i a i i e s u i l e e i i ü e / e t \ \ o i d e n I c n s l o i l e / u l l e n \vij d e h e s c l u k h a i e e m sthool-p m s t h e l i l e r a l u u r bessthool-pte- bespte-ken SUidies die de t o g n i d e \ e on! \ \ i k k e l mg in i c l a l i e toi het algemene a l l e c t i e v e k i n n a a l \ a n de op\oedei k i n d [ e l a i i e hcbben o n d c r / O L h i , \\orden h i e r i n ] h i n t e n b e s c h o u w i n g geiaten Hei be-p e t k e n \ an on/e hesüuHivving tot gehet h l h e i d s t h e o i e t i s e h onder/oek draagl hij tot een evahiahe v a n de u a a i d e die de gehechtheuMheone heeti \oor de \ e i k l a n n g van indmdueie vcrsLhillen in t o g m i i e \ e o n i u i k k e h n g C o g n i n e \ e processen die aan bod / u l l e n körnen / i j n o a aandachi p r o b l t e n i o p l o s s e n d \ e i n i o g L i i l a a K a a r d i g h e u l en m e l a t o g m i i e v e \ a a i d i g h e d e n , maar ook af-k i i i e v i pioLesscn u i a r \ a n \ e r d n d e i s t e l d v.oidi dal / i j een b e l a n g r t j af-k c nuloed hebben op de u ) ü r u i i e \ L o n ! \ \ i k k e l n m (o a /..IKv/elhv u i d c r m g . h e h e e i s m g s m o m a l i e ) wouien besproken

s ÖL n t l i L o n e v a n de snuaal e m o i i o n e l e o n t w i k k e l m g van de mcns 1 « J M ) ) h c - w o o r d c tlat L C M bab\ geboten \ \ o u l l inet een ' gehet.

htheuK-edeis (o!

M\s di ( ik R u i l L i is i K K N \ \ \ k l l c m veibornkMi .um ik Vakpuiop Khni'.i.liL Ps\t.!iolomL U n i v e i s i l c i t v in \ m s i u d i m Kot 11 i ^ t i i it l s 101 S \V !5 A n i s l L i d a i n

l ' i n l di M M \ m l l / u u l u o n i is « c i k / a a m bi| I!L V ikgiocp M P L M I L N L · I V i l i p n g i L k van de Ki|ksmmeisik'il l i u k f i

228 C de Ruiter et al

voorheen van beschermmg tegen roofdieren in onze "omgcvmg van cvolutionaire aanpassmg" vcr/ekcrdc Daarnaast nocmde hij de mogelijkheid dat gchcchtheidsgcdrag crvoor /orgt dal kinderen diverse noodzakelijkc vaardighcden voor ovcrlcvmg leren van hun gehechtheidsfigu-rcn (Bowlby, 1969/1989, p 224)

Op grond van rcgclmatige intcractie met zijn gehechthcidshgurcn, o n l w i k k c l t de bahy ccn mentale rcprcscntatic van dczc rclatie(s) Bowlby (1973,1980) nocmde dc/c mentale rcpicsen-latics "interne werkmodcllen", waarmcc hij hun dynamische ("werk") aard bcnadruklc ( / i c ook Cnttcndcn, 1990) Als de cogniticvc vaardighedcn tocncmen, worden de modellen in tocncmcn-dc matc "vcrfijnd" Mary Amsworth was de cerslc die onttocncmcn-dcktc dat er i n d i v i d u c l c vcrschillcn in gchechlheidsgcdrag cn inlerne werkmodcllen van geheththcidsrelatics /ijn bij babics van l jaai (Amsworth, Blehar, Walers & Wall, 1978) Zij onlwikkcldc ccn laboralonumproccdurc de /ogcnaamde "Strange Situation", waarbij babies worden blootgcsteld aan ccn s i t u a t i c die in tocncmcndc matc stressvol is Het gchechtheidsgcdragssyslccm van hct kmd wordl geattivcetd door hct kmd in ccn onbckcndc spcclrmmlc tc plaatsen. door intcractie mcl ccn onbckcndt volwasscne cn door twce körte schcidmgcn van het kmd van /ijn gehcchthcidsfiguur (mceslal de mocdcr) U i l hct gcdrag van de baby lijdcns de twcc lasen van wecr/ien mct de gehechthcicls-f i g u u r is op tc makcn wat de aard van de rclatic mct de gchcchlhcidshguur is Amsworlh e a (1978) ondcrschciddcn dnc vormcn van gehechthcid vcilig (ook wel "B' gcnoemd) ä n g s t i g vcrmijdcnd (A), cn angstig-ambivalcnt (C) Vcrvolgondci/ock bracht ecn vicrdc lype aan het licht angstig-gedcsorgamseerd (D, Main & Solomon, 1986 1990)

Kcnmcrkcnd voor veihg gehcehtc kmdcrcn is dal /ij bij wccr/ien mct de g c h e c h l h e K l s t i g i m r nabijhcid /ockcn tot dc/c f i g u u r Als / i j ovcrstuur rakcn door de schcidmg h e r v i n d c n /i| /κ.h /elf rclaticf sncl cn gaan dan vorder mcl hun cxploralic van hct spcclgocd cn de speelrmmlL· Amswortli (1973) crcccrdc de tcrm "sccurc basc Irom w h i c h t o explorc ' (vcit 'vcihgc basis van waaruit gccxplorccrd wordt") om daanncc de rol van de g c h c c h t h e i d s f i g u m tc he^hrijvcn vooi ccn veihg gehcehtc bahy Babics die angslig-vcnmjdcnd aan hun opvoedcr gehet ht / i j n m an t Icstcrcn vcrmijdcnd gcdrag hij hct wcer/icn Du vcrinijdendc gcdrag woidl gedemonsttceKl door bijvoorhccld hcl afwendcn van hct gc/ichl öl door hei richten van de a.mdachl dp de spccltjcs in plaats van op de g c h c c h t h e i d s f i g u u r lli] dc/c k m d c r c n is de g e h e c h t h c i d e x p l o r n i e balans doorgcslagcn in de nchting van cxploralic D c s a l n i c l t c m i n is de k w a l i t c i l van hun L \ p l < > ratie vaak laag m vergehjkmg mct hcl cxploratie gcdrag \ a t i v c i l i g güicthie k n u R r c n (/κ hicrna) Ängstig ambivalcnt gehcehtc kmdcrcn rcagcren mcl ccn combmalie van nabijliLid /nc ken cn afwerend-boos gcdrag op hct wccr/icn mct hun gehechtheidsfiguur /ij /i|ii soms moei h|k (c kalmercn cn docn er over hei nlgcmeen lang over vooidal / i | wccr verdu tiaan mcl het cxplorcrcn van hun omgcvmg In dit gcval is de gchcchtheid c x p l o i a l i c b a l a n s v o o t a l dooim. slagcn naar de kant van de gehechthcid Ä n g s t i g godesoigamsccrde k m d c r c n missui C L I I um sislcntc Strategie waarmcc / i j de door de "Strange S i t u a t i o n proccclure o p g e w e k t c anizsi hei hoofd k u n n c n bicdcn Zij k u n n c n bijvoorbccld rcagcrcn mcl ccn c o m b m a t i c \ a n v e i m i ] d e n d ui ambivalcnt gcdrag öl mct gcdcsorgamscerd gedrag (bijvoorhccld v u s t i j v e n öl stereotvpisUi gcdrag) Diverse ondcr/ockcn hcbbcn de s i a b i h t c i t van dc/e v e r s c h i l l c n d e micrne u e i k m o d ü icn van gehechthcid over tijd aangctoond Dit gcldt m icder gcval voor s t c c k p i o c v e n ml dt. m i d d c n - k l a s s c ( M a m , K a p l a n & Cassidy, 1985, Watcrs 1978)"

Gchechthcidsrclatic(s) cn cogniticvc ontwikkclmg 229

schillcn lusscn de opvocdcrs van de vermijdend cn ambivalent gehcchte categonecn De ondcr-/ockcn waarm dal wcl is gchcurd, wc?cn uit dat mocders van angstig-vcrmijdendc kmdcrcn gckaraktcnscerd worden door een doorkruiscndc en overhecrsendc opvocdmgsstijl (Smith & Pccicrson, 1988, Isabclla, Bclsky & Von Eyc, 1989, Lcwis & Fcirmg, 1989, Isabclla, 1990) Mocders van ambivalcnlc kmdcrcn neigen j u i s t tot onderstimulatic van hun kmdcrcn (Belsky, R o v i n c & Taylor. 1984) Omdat de d e l i m e n n g van de angslig-gcdesorgamsccrdc gchcchthcids-calegorte lalci lot sland is gckomcn, is onder/oek naar de antcccdcntcn hicrvan nog schaars Main & Hesse (1990) vcronderstellcn dat dc/c vorm van gehcchthcid ecn gcvolg kan zijn van beängstigend öl ängstig gcdrag van de g e h c c h t h c i d s f i g u u r Du gcdrag ?ou hct gevolg kunncn /ijn v an onvcrwcrktc rouw als gcvolg van cen verlies öl ccn irauma

Ondci/ock naar de antcccdcntcn van de vcrschillcndc gchcchthcidsiypcn hccft rcccnl ccn nieuwc s l i m u l a n s gekrcgcn door de o n t w i k k e l m g van hct ' A d u l l A t l a e h m c n l Interview' (vcrt Gehechihcids Biogralisch Interview, GB1) door Mary M a i n cn coMcgac (AA1, George, Kaplan & M a i n , 1984, M a i n c a , 198^, M a i n & Goldwyn, tcr perse) Du i n t e r v i e w bicdl de rnogehjkheid om bi| adolestenten en \ o l w a s s c n c n de i n t c i n e wcrkmodcllcn van gchcchlhcid le c l a s s i h -eeren in \ i c r uilegonccn ( / ) / w / i m / r i t ; S<(Htc Piconupieti Unie^olM'd) Hcl interview rieht /iüi op de inenlalc represcnlaties die de rcspondent hccli van /i;n öl haar vrocgerc iclaties m et de a n d e r s (öl andere b c l a i m r i ] k e g e h c t h l h e i d s h g u r c t i ) m pl.iats van op de I c i l c l i j k c b i o g i a l i e Algeniene h e s t l i r i | v i n g e n v a n de (uiiiers (öl andeie g c h c c h l h c i d s l i g u i c n ) worden vcrgcicken rnel besi.hn|vmgen van meei s p e u t r e k c episodes \\aarm de ondcis ecn t o i speien, wanrbi) i i i c o n s i s i e n i i e s cn i n e o h e i e n i i e s o\er hei algcmeen als k e n m c r k van een o n v c i h g c gehcchlhcid b e s t h m i w i l vvoulen

B11 / ) r w f n " > w/it,' (Ned Gere sei \ e e i d ) gehet h t he id best aal er een gunsiige m d t u k van de oudcr(s) op algemeen semarnisin inveau welke \ergc/eld gaal van cen onvcrmogen dc/e indiuk mel g u n s t i g e e p i s o t h s t h e h e n r m c n n g c n ml het v e t l e ü e n te sta\cn G c r c s e i v c e r d e volwasscnen hcb-ben ι k- neigm g hun \ i o e g e i e g e h e e h i h e i d s l i g u i e n le ideahsercn en beweren legehjkertii d dal / i ) /IL!I vvcirug ml hun icugd kuimen h e i i n n e r e n De miemcws mel de/c \olwassenen gevcn vaak hei beeld dal hun oudeis a l \ v i | / e n d en \ v c i m g helde\ol v^arcn V e i h g geheehle (Scditc) volwas-senen ue\ en m hei C i B l een colieieni becld \ an hun \ loegeie en buuhge rclatie mel h u n onders /η h | k e n hun ü L h c L h t h t M Ü s e i \ a i i n g e n en iclahcs le \vaaidctcn /ondei dat er spiake is van i d e a l i s e i n i ü öl gipieotuipeeide \\oede depieoLCiipeerd gehechte peisonen worden geken-n i e i k l dooi 1.1·geken-n c o geken-n i m geken-n e gepieoLgeken-nipeeide b e t i o k k e geken-n h e i d mel \roegeie öl h m d i g e relatics- mct de o u d e i s IXvc b e i i o k k e n h e r d m a m l e s t e e r i / i c h m g e p i e o L c u p c e r d e \\oede en/oi m passicve l.ial en denkρκκessen I LMI o n \ e i \ \ e i k l e \or m \ a n gchechlhei d (Umt ^ol\e<i) vvordi duuleli) k ui l i t K o h L i e n t e denk en laaluiimyen U|dens dismssies \.m vioegcie \eihe/en en/ot uauma's

(rcspon-230 C d e R u i t c r c t al

hng van cen intern werkmode! van het zelf Het kind dat cen scnsiticf-responsicve vcrzorgmg gchad heeft zal cen "veilig" zelfbeeld van eigenwaarde ontwikkelcn Het angstig gchechte kind, Wiens Signalen voor contact en troost nict zijn bcantwoord met cen scnsiticve rcspons, ontwik-kelt cen zelfbecld waarin het 7ichzclf ziet als icmand waarvan mcn nict houdl BIJ het type dngstig-vcrmijdendc gehechtheid lijkt dit ncgaticve 7clfbccld echter gcmaskcerd le worden door cen defcnsicf "goed" zelfbeeld (Kobak & Sceery, 1988, Cassidy & Kobak. 1988) De ambwalente vorm van gehechtheid gaat vcrgezeld van cen rclalicf ncgaticl /clfhccld (Kobak & Sceery, 1988)

Samengevat, de ervanngcn die het kind opdoet in de ecrste rclalics mct /ijn bclangnjkste opvocdcrs vormcn de interne werkmodcllcn van het ?clf cn relaties van het kind De/e wcrkmo-dcllen zijn /elf weer van invloed op daarop volgendc ervanngcn, m de / i n dat / i j funttioncrcn als cen mentale blauwdruk waarmec het individu tockomstigc intcrauics tegcmoel trecdt I n f o r -maticverwerkmg, gcheugen en denken worden, voor /ovcr dc/c bclrekkmg hcbbcn op hcl /eil cn rclaties·, door het modcl bemvlocd Het model /orgt voor cen sclecticvc vcrwerkmg van de mput waardoor het modcl zieh/elf verslcrkt cn verdcr slabilisccrt De potcnticlc invloed van dc?e kwahlaticf vcrschillende gehcchtheidsmodcllen op de socialc cn cmotionclc o n l w i k k e l i n g van ecn kind lijkt vanzelfsprckcnd cn is aangctoond in cen aan/icnhjkc hocveelhcid onder/ock (b v , Enckson Sroutc & Egcland, 1985, Lamb, Thompson, Gardner & Ch.irnov 1985, M a i n c a , 1985, Sroutc, Egcland & Krcut/cr, 1990)

GEHECHTHEID EN COGNITIEVC ΟΝΊ W 1 K K I LING Γ,Ι,Ν MODI l Hoc bcmvlocdt de kwahteit van de gchechlhcidsrclalic de togniiic\c vaardighcden \an hol kind9 Tcn ccrsic is uil rcccnt cross-cullurccl ondcr/ock d u i d c l i j k geworden dal de k w . i l i l u l van de gchcchtheidsrcprcscntatic van de opvocder \\ordt overgodragcn op het kind (/ie ^iguiu l ) \ ι a het al dan nicl scnsiticl-rcsponsicf handelet! van de opvocder ( v a n IJ/etidooui Ä L!L Rinter 1991) Hei hcgnp scnsitivitcit-rcsponsiviteil vcrwijst naar de male waarin de opvocder in sta it

Gehcchlliuilspriistntatic opvoe<lei χ ClLllLLlllllLllklqllLSLIll IIIL kllHl Opvoulcr gcdr.ig InsiructiLkwahtcil Lmoliondc

AficcticvL proccsscn v.m hcl.ing voor de cogniticvc ontwikkchng /clfwaardcrmg faalangst

Gchechthcidsrelatic(s) en cogmtievc ontwikkcling 231

is de Signalen die hct kind gceft op te vangen, ze juisl te mterpretcrcn, en er adequaat op tc rcdgeren Traditionecl is hct begnp vooral gcbruikt m verband mcl de cmotionelc Signalen van hcl kind, maar wij veronderstcllen dal sensitivitcit ook een rol spcclt m situaties waann het kmd Signalen gccft dal hij/?ij assistcntic behoeft op hei cogmticve vlak Wij vcrwachten dal opvoc-dcrs, afhankclijk van de kwahteil van hun gehechthcidsrcprescnlatie, in meer ot mindere male in Maat zijn hun kmdcrcn tmottonele onderMeunmg en adequate tnvlructic tc gevcn bij hct mlvocrcn van cognilicvc taken

Hocwcl het niodcl uilgaal van intcrgcncrdtionelc overdracht van de gehechthcidskwalitcit van opvocder op kind, /al duidclijk /ijn dal opvoedcr en kind m voortdurcnde transactic /ijn, cn dat /ij elkaar wcdcr/ijds hcinvloedcn Hei vcilig gchcchtc kind kan /ijn gehcchtheidshgurcn gcbrnikcn als ccn ii'j/ii,>i> fccmv van waaruit hct de wcreld kan cxplorcrcn Zijn vcrlrouwcn in de lysiekc en psychologische besthikbaarhcid van de opvocder, vormt het tundamcnl voor autono-me exploraiie cn problecmoplosscnd gedrag (Brelhcrlon, 1985) Daarom kunncn we vcrwachten dal vcilig gchcchlc kmdercn enthousiaster /ijn om aan cen taak tc beginnen en dat ?ij volharden-der /ijn tijdens hct werken aan ccn taak dan hun onvcihg gchechte lecttijdgcnooljcs

(beheet-\inf>\ni(>ti\atu>t /ic F-iguur) Hct grotcrc vcrtrouwcn m hun opvocdcrs ?orgl ervoor dat vcilig gchcchtc kmdcrcn de hu 1p \an hun opvocdcrs ook wccr gcmakkchjkcr uitlokkcn cn acceptcren

De naiiwc relalic tusscn hct interne wcrkmodcl van relalics cn het werkmodcl van hcl /elf nchl de aandacht op hcl gcbied van de ze(f\\aaidennf> (Cassidy 1990) Anastasi (1984) gcell een s.imcnvallmg van onder/oekcn ruiar de invlocd van de algemcnc /cltvvaardenng op cogni-Ucve piestaiies Onvciiige gchcchthcid kan leiden toi een läge /clfwaardcnng (vooral ambiva lenle cn gcdcsoiganiscerde kmdercn) öl ccn dcfciiMevc Opgcbla/cn hoge zcllwaardcnng (ver-mi|dcnde kmdcren) De laatste grocp /ou ccn ncigmg tot faa!atn><,i kunnen vertonen wat op 7ijn beurt weer een negatievc invlocd hcctt op de cognilicvc ontwikkeling

I enslottc hiken enkclc spcuheke cogniuevc proccsen bemvloed tc kunncn \\orden door de echcchlheidskvvaliieii Vcilig geheehie kmdcrcn kunncn hun aandat. hl vollcdig aan cxploratic \\ijdcn onulal /ij / i c h veilig wclcn Hoc stcrk de aandachl is cn hoc lang de aandachl kan \voiden vastgehouden is van m\!oed op de cogmue\c groci (Anasiasi 1984) Vcrdcr wordt \eiondersteld d.it de gcheehihcidsk\vahteil ittetat<)gnitu\t ρκ)κ\',(Ίΐ bemvloed!, dat wil /eg-gen kennis over cognitic en rcgulalic \an cogniticvc proccssen Fen \cihg intern ucrkmodcl \,m giheüilheiü is rchiiel coticrenl ccnduidig cn niet delcnsiet tcr\Mjl ccn onveihg model izckcimicrki v>oidl door mccrtlcre coiHradittoire modellcn (bi|v hct ideahscrcn \an de ouder /oiukr oIK!Uskuiiende episodische hcunnciingcn) Main ( 1 9 9 1 ) hcclt bcargunicntcerd dal de/c mit U ι pc Ic model l en cen ι m\vi|/mg /ijn dat nietacognitic\e kcnnis nog moct ο η ι \\ikkclen ot dal e t louun /i]ii opüctredui m de c o n c c h e \ c niet.icogmticvc comroleincch.imsmen

Hcl niodcl \c'ioiuk'istell cen aantal nicdieicnde taclorcn m de relalic tussen gchechlheids-ku ihkil cn isptctcn \ a n de cogmiic\c onl\\ikkelmg De genocmdc mcdiatorcn 7i]ii mct uil-slullend anilere l icloicn /oals gcdr igspioblemcn kunnen ook een rol speien Hei model kan ccn heunsiiseli doel eliencii m de /m dal hei cen aant il mogclijkc ondei/oeksiichtingen aangcctt lioumlien bcnidiukt hct de bchoettc a.m \eidcre thconcvoimmg omtrcnt psychologische (cn moiichik biologische) meeliamsmcn welke eivoor /oigen dal ,illectic\c faelorcn een invlocd hebheii op cogniticvc ptoccssen

bcvorde-232 C de Ruilcrci a)

ren of rcmmen in zowcl asymmetrische als symmetrische interacties Tot dusverrc hccfl hct empirisch onderzoek op het gebied van gehechthcid en cognitieve ontwikkclmg zieh gcnchl op de asymmetrische (vooral moeder-kind) interactie In hct volgcndc lucratuuroverzicht /al daar-om de symmetrische interactie met aan bod körnen

Wc zullen de onderzoekslitcratuur over gchcchtheid cn cogmtic bcsprekcn mct hei oog op het model Als eerstc zullen wc hct empirisch ondcrzock naar instruciiekwaliteit cn cmolionclc ondersteuning van de opvocder tijdens problccmoplossmgs takcn met het kind bcschnjvcn Daarna zullen we hct onderzoek bcspreken dat bctrckkmg hceft op de vcrondcrstcldc relaiic lusscn de kwaliteit van gchcchthcid cn aandacht cn behccrsingsmotivatic, waarondcr wij ook hct onderzock naar cxploratief cn problecmoplosscnd vermögen / u l l c n rckcncn Vcrvolgens /ullen wc de aandacht richten op hct schaarsc ondcr/ock op hct gcbicd van gchcchthcid cn metacognitic Tenslottc z u l l e n we studics naar de relatic tussen gchcchthcid cn cognidcvc ontwikkclmg bij hogc-nsico stcckprocvcn af/ondcrlijk bcsprekcn

GEHECHTHEIDEN COGNITIEVE O N T W I K K C L I N G E M P I R I S C H ONDERZOEK Hoewcl het "naturc nurturc" dcbat ovci cogmtieve o n l w i k k e l m g hcdaard is. nu beide parli|cn hct belang van de ander onderkcnd hcbbcn, inoctcn "nurlurc"-voorstandcrs cn dus ook gehccht hcidsthcorctici erkennen dat genetische factorcn ccn grotc rol speien in de cogmlicvc o n l w i k k e hng "Nurturc"- voorstandcrs inoctcn bij/ondcr voor/ichtig /ijn dat /ij rnet aan opvocdmg attnbucrcn wat cigcnhjk ccn gcvolg is van aanlcg hct problccm van i n d i r e k t e genetische mcdiatic Idcaliter /ou in alle ondcr/oeken naar de rclatie Hissen de k w a l i l e i t \ a n de opvocder kind rclatie cn cogmticvc vaardighcdcn van het kind geconlrolcerd moclcn worden voor hct IQ van de vcr/orger Du is hclaas mct gcbcurd m hct mcrcndecl van de ondcr/oekcn op dil tcrrem Mcn /al hier dus stccds alert op moctcn / i j n bij he( cvalucrcn van de hier gerapporlecidc gcgcvcns

Instructiekwaliteit en emotionele ondersteuning van opvoeders

In ecn aantal ondcr/oekcn naar problccmoplossingsvaardighcücn van jongc kindercn weid ook hcl gcdrag van de oudcr tijdens de problcemoplossmgslakcn systematisch ondcr/ochf Malas c a (1978) ontwicipcn twec /evcnpunls bcoordclmgsschalcn Ondcrsicunende A a n w e / m h u d (OA) cn Kwahlcit van Assislcntic (KA), welke otik m ccn aantal vervolgondcr/oekcn gcbruiki werden (bijv .Crowcll & Fcldman, I98H, frankcl cn Bales, 1990) DcOA-schaal mccl de male waarm de oudcr aandachtig cn bcschikbaar is voor hct k i n d en / i j n / h a a i pogmgen ondeistcutit De kern van hct OA-construct bcstaat u i t hct /orgcn voor ccn "vciligc basis door hei k i n d op /ijn gcmak te stellen tcrwijl het aan de taak werkt cn door m i d d c l van hct tonen van betrokken hcid door aandacht De KA-schaal mect de male waarm de oudcr hct k i n d helpt de i c l a l i e ic /n-ii lussen de handclmgcn die nodig /ijn om hct problccm op tc lossen cn hct gcvcn van m i n i n i ilc assistentic die nood/akclijk is om hct k i n d gencht op ccn oplossmg tc laten d o o i w e r k c n /ondei dat de oudcr hct oplost (bijv . r u i m t c gcvcn, hcl ' t i m e n cn aimcicn van a a n w i i / m g L i i hu vcrstrckkcn van voor hct kmd hcgnjpclijke aanwij/mgen samcnwcrken mU hct k i n d Malas c a , 1979) De KA-schaal kan worden opgcval als cen maat voor s e n s i t i e f ondersiemiend <IL drag (Bruncr gcbruiktc voor de bcschri|vmg van du gedrag de mclaloor ' s c a f l o l d i n g Wood Bruncr & ROSS, 1978)

Gehcchthcidsrclaticfs) en cogniticve ontwikkelmg 233 (1990) rcpliccerdcn de bevmdingcn van Matas c a , moedcrs van onveilige kmdcrcn haddcn signilicanl lagcie scores op de OA- cn KA-schaal dan mocders van veiligc kmdcren Interessant is dal /ij onk een signiticante positieve corrclatie vondcn tussen positicve bctrokkenhcid in de thuissituatic, genicten op 6, Π cn 24 maandcn, cn de kwalileit van mtcractie tijdcns problecm-nplosscn op 24 maandcn Crowcll cn Feldman (1988) bestudeerden hct gedrag tijdens pro-blecm-oplossen bij ecn samcngcstcldc slcekproef van klinische en met-klimsche grocpen (gern Iceltijd = 37,5 mnd ) In dit ondcrzoek werd hct interne wcrkmodcl van de moeder, gemcten tuet hcl GBI, gcrclatccrd aan het gcdrag van moeder en kind tijdens probleemoplossingstaken Crowclt cn Feldman (1988) middeldcn de scores van OA cn K A en creecrdcn /o ccn samcngc-stcldc vanabcle "onderstcumng cn hulp van moeder" gcnaamd Bovcndicn classiticeerden /ij de assistcnlicstijl van de moeder op de mocihjkstc prohlccmoplossmgstaak m eon van de dnc volgendc grocpen (!) bcvordcrmg van autonomic cn leren (2) vcrwarrend öl chaotisch, cn (3) sturcnd ot conlrolcrend Du de rcsultalcn blijkt dat de volgens hei GBI als vcilig gce.lassific.ccr-de mocgce.lassific.ccr-ders s i g m t i c a n t mccr ondcrsteuncnd en bchulp/aam waren dan gce.lassific.ccr-de gcrescrveerdc cn gcpreoccupcerdc mocdcis Van de v e i l i g c mocders toondc 62% cen onderwijsstijl welke het leren cn /eil cxploratie bcvouierde De mcesle mocders u i t de gereservecrdc grocp (78%) waren sturend öl conliolerend terwijl de gcpreoccupcerde mocdets /o\vel controlcrcndc ( 3 5 % ) en v e r w a t r c n d c / c h a o t r s c h e (60%) i n s t r u c t i c s l i j l c n lictcn /icn

Londetvillc en Main (1981) onder/ochten vier malen van moederlijk gcdrag (loon van de stem, k r a c h l ( i g h e i d ) van f y s i c k e micrventic aantal verbale opdrachtcn cn aantal f y s i e k e mtcr-venties) djdens een spclsessie van kinderen van 21 maanden oud met cen onhekende vrouw Ze vondcn dat moedeis van \ e i h g e kinderen een wärmere loon gebrinktcn en minder krachtig oplradcn Van I J / e n d o o r n Van der Veer cn Van V h c t - V i s s e r (1987) voerdcn een tollow-up o n d c r / u c k ml bi] k i n d e i e n die eerdcr op de leeliijd van 24 maandcn mcl de Strange S i t u a t i o n ' g c t e s t w a i e n Moeder k m d koppels werden tijdens viu probleem oplossmgstdken gcobscivecrd Hct gedrag van tle mocdei weid gcmeten met eine schalen \oor emotioncel k l i m a a t (male van l a c h e n somiotaal v a n p o s i t i e v e cn ncgalievc o p m c i k m g c n matc waarm lysiekc a i s i a n d gehand ha i kl w o i d t ) en eine schalen voor i n s t r u u i e g e c l r a g ( a a n t a l goede a a n w i i / m g e n , aantal interven lies s n e l h c i ü van mici v e n t i e op momenten cl it het kmd met o pl im aal prcsteeii) O p dne van de laken kondcii de vier üiocpen van gehcchihciO (A+C lil B2+B3 B4) met mcl bchnlp van de lactoi emolioiiLel k l i n i a a i van elkaai ondcrschciden w o r d e n Du l u k t c w e l bij de moeihjkstc la.ik h i e r i n werkle de A+C gioep in hei mm M gmtsuge k h m a a l Moeders van veilig gehcchtc k i n d e i e n g a v e n i n h o i i d e l i | k ueen hetere a.mwii/mgen dan moedcrs v in angs'ig gchcchlc kmde r e u

Bus en Van I J / c i i d o o r n (19SSa) o n d e i / o i h t c n als ccrstc de rci ilic tussen k w a h t e i t van ge i h c i d en de i n t e t a c h c t i j d e n s Icesopdrachien en / i c h o i i l w i k k e l e n d e taalvaardighcdcn

hin-*

v an de l um heicniginiisprocedure van M,n n c a (1985) Mocders v m v eilig gchcchlc kindcren m v e n mcer I c e s i n s t u i c t i c cn d i s c i p h n c e r d e n m i n d e r ti|dens l e e s t a k e n De/e mocders lijkcn ineet van him k m d e r c n le eisen op het gebicd van le/en w a a i b n /n de n a d n i k leggen op l e e s i n s t i u e t i e cn p i o t o le/en

A.indiicht cn belu'L'rsmgsmotivatie, cvplor.Hicf cn problei'inoplossend \crmoj;en Main ( 1 9 7 3 ) vorui dal penlers die als h ihv \ c i l m gelicehl vv n e u ccn l a n g e i e aandachisspanne hadden li|dcns v r i ) spcl I r a c v I a n s h λ, Biethcrlon (1980) vonden m cen eorrclalioncel onder /ock mcl 40 Kihtcs geen h c w i | s voor cen i c l a t i e Hissen de \ o i r n v a n izüieehiheid cn cxploialieve v a n d i g h e d e n lielskv Garduque &. Hrncir (1984) vondcn ethier dal \cilig gchcchle babies c o m p e t c n l c r \ v a i e n m him MIJC spei dan o n v c i b g geheehle babies /o v c r t o o n d e n / i j h i j v o o i hecld m i n d e r v c r s c h i l m hct hoogstc mveau van sponiaan speien en het hoogsie mveau van het iloor de o n d e i / o c k e r u i t g e l o k l speien Ha/cn cn Dmeit (1982) \ondcn ook dat veibg gehcchic peulcrs a k t i c v e i w n e u in het e x p l o r e r c n \,m Inm oingevmi:

234 C de Ruiterct al

spcl scssie significant mccr symbolisch spei vcrtoonden dan vcrrmjdcnde cn ambivalcntc kinde-ren Bovendicn wakinde-ren de veihg gehechte kindekinde-ren in mccrderc male enthousiast, mecgaand cn volhardcnd, ncgeerden hun moeder minder, toonden minder fruslratie gcdragingcn cn scoorden hoger op positief allect en lagcr op negatief dtfcct (jengclen/huilcn) tijdcns twcc problcemop-lossingstakcn Vaardighcdcn in problcemoplosscn kondcn mcl gercducccrd worden lot vcr-schillen in Ontwikkclmgs Quotient Ecn deel van de kinderen im hct Matas e A ondcr/oek werd op 5-jange leeflijd op ego-vcerkracht en cgo-controle bcoordceld door hun Iccrkracht op de klcuterschool (Block & Block, 1979) Ego-vcerkracht kan bcschouwd worden als ccn vaardig-hcidsconstruct want het wordt gcdefmiecrd als het vermögen om flexibel, volhardcnd en mvcn-tief te reageren m mct name problecmsituatics (Arcnd e a , 1979) Kinderen die als babies vcilig gehecht waren scoorden significant hogcr op cgo-vecrkracht m /owcl de Icerkrachl beoordehng als m de laboratorium-gcbascerdc mct mg Bovendicn scoordcn /c s i g n i l i c a n t hoger op dnc metmgcn van nicuwsgicngheid

De Matas e a cn de Arcnd e a ondcr/ockcn worden veel gcutecrd om de rclatie tussen hcl type gchcchlheid cn intcractie tijdcns problcemoplosscn in de peulcr/kleulcr lectlijd aan ic tonen Aange/icn beide ondcrzocken echter in hcl/elfdc laboratonum vernein werden, was onafhankclijkc rcphcalie noodzakelijk Frankcl cn Bates (1990) publiceeulcn ccn d c r g c l i j k e rcphcatic en vonden dat veilig gchechtc peutcrs mccr taakgeneht gediag m i n d e r agressiet gcdrag cn minder vcrbaal ncgativismc vcrtoonden lijdens problecmoplossmgstaken dan onvci lig gehcchte pcuters Zij vonden echter gccn onderstcunmg vour de Malas c <i b e v i n d i n g c n van ccn signilicant vcrschil in meegaandhcid, ncgcren van commando s van moeder cn l i u s t i a t i e öl jcngelcn/huilcn

Oppenheim, Sagi en Lamb (1988) verneinten cen onder/ock mct S9 v i j l jaar oude k i b b u l / kinderen, waarvan de gchcchthcid aan moeder vader en mctapclct bcp.tald was met de Sir mgc Situation' tocn /ij l l lot 14 maanden oud waren De kinderen werden daarnaast door hun kleutcrschool Iccrkrachlcn cn metaplol bcoordceld op de C a l i l o i n u i C h i k l Q sei (CCQ Block cn Block, 1979) cn de 'Preschool BehaviorQ-sct' ( B a u m n n d 1968) Lr w a i c n gecn s i g m l i e a n l c verbanden tussen mocdcr-kmd cn vadcr-kmd gchechtheid cn de bcoordehngen op S jangc kel tijd, maar kinderen die v c i l i g gchccht waren aan hun metaplot op cen i r r i g e lce!li)d weiden als minder cgo-geconlrolccrd cn als mecr c m p a t h i s e h , d o m i n a n t , doelbcwust, presiatiegciiciu en onafhankclijk bcoordceld dan angstig a m b i v a l c n t gehcehlc babies (m de s t e e k p i o c l /alcn gcen vcrmijdcnd gcheehtc k i n d e r e n )

In hct ccrdergenocmde t o l l o w - u p onder/ock van Van U/endoom e a ( 1 9 8 7 ) heooukelden ouders cn klcutcrsehool Iccrkraehtcn de k i n d e r e n op de Neelerlandsi, versic \ a n de C C'Q ( V a n Licshout, Rikscn-Walravcn, Tcn B n n k Sichcnhcllcr, Mey e a 1981) Γι w e i d gc-en s i g m h e ml vcrschil in ego-vcerkracht gevondcn tussen veihg cn ängstig gehcehlc kindcicn in /owcl de oudcr- als de Iccrkraehtbcoordclmg Volgcns de lecrkraehten haddcn ängstig g e h e e h t e IIICISJLS de minst o p t i m a l e cgo-eontrolc, t c r w i j l angstig geheehte jongens ccn o p t i m a l e ego e o n i r o k vcrtoonden Hei is l ä s t i g de/e onclcr/oeksgegcvens tc v c r g e l i j k c n met de eerder he s e i n e \ e r i ondcr/ockcn aangc/ien er m de an.ilysc gewerkt is mct ccn v c i d c l m g van ge'hechiheid in ML ι grocpcn A+C, B l, B2+B1 cn B4

In het ccrdergenocmde ondci/ock van Crowcll en I eklmaii (198S) vctselnkle hei geeliau \ in de kinderen mct namc op vanabclen die hct a l f c e t vaststcldcn en minder op 1 1 i k i e k v int u e d i a ü Kinderen van o n v e i l i g gehcehtc mocdcrs waren minder a a n h a n k e l i j k nicer n e g a t i L l cn \ L i n n ι dcnd, mccr conlrolcrcnd cn ängstig en toonden meer omlerdiukt en hoos a l l e c t l ι w e r d e n echter gccn vcrsehillcn in laakgcdrag /oals volhardmg, / e l l v e r t r o u w e n cn cnthousi.ismc m. von den tussen kinderen van v c i l i g en onveilig geheehte mocdcrs Dal ei gccn v c r s e h i l l c n m t.i ikgc diag gevondcn werden is möge l ij k ccn gcvolg van hcl gebruik van ccn gcmengclc s k c k p r o e l De kinderen van gcprcoeeupccrde moeders seoordcn wel s i g n i l i c a n t lagci op v o l h u d m g tl.in die van de gcrcscrvecrdc mocdcrs

Gchcchlheidsrclatie(s) cn cognilicvc ontwikkeling 235

&Sroutc, 1978,Jotfo, 1981,Pastor, 1981, Waters, W i p p m a n & Sroute, 1979) In dnc ondcrzoc-kcn wcrc! wcl een signilicant vcrschil gcvondcn Main (1981) vond dal veilige kmdcrcn compe-icntcr waren op de Baylcy lest op ecn leeftijd van 20 maandcn Van IJ/endoorn, Sagt cn Lainbcimon der perse) docn vcrslag van een fol!ow-up ondcr/oek bij Ncderlandsc en Israeli-sche kmdercn die ccrdcr geobserveerd waren in de "Strange Situation" mct hun moedcr, vadcr en piolcssionele ver/orgcr De Ncderlandse kmdcren werden op ongcvcer vier-jange leeltijd gctest mcl de McCarihy Ontwikkelmgs Schaal (MOS, Van der Mculen & Smrkovsky, 198^) cn de Israelische kindercn werden op vijt-jangc leeftijd gelest mcl de WPPSI tcs-i (Lieblich, 1974) In de Ncderlandse sicckproef vond mcn een läge maai signiticante corrclatic van DQ mct vcilighcid in netwcrkgchcchtlieid (dit is ecn samcngcslcldc scorc van de gchcchthcid van de dnc in hei netwerk voorkomende dyaden) In de Israelische stcekprocl werd ecn icts hogcrc en s i g n i f i c a n l c corrclatic mct /owel hct netwerk als de sainengcstclde gc/msscorc gevondcn Ten-slotle vondcn Van U/endoorn en Van Vhet-Visscr (1988) dat veilig gehcchte (B2+B1) 5-jangc kmdcrcn sigmhcant hogcr scoorden op een gcstandaardiscerde Ncderlandsc IQ-tcsl De margi-n lal veilige catcgomargi-ncemargi-n (B l cmargi-n B4) scoordemargi-n hei laagsl maar vcrschildcmargi-n mcl sigmargi-nificamargi-nt vamargi-n A+C kmdcrcn

In hct ecrdcigenoemde ondei/ock naai de /ich ontwikkclendc taalvaardighcdcn in de voor-schoolsc penode van Bus cn Van IJ/endoorii (19S8a) weid gcvondcn dat v e i l i g gehcchlc kmdc-ien de \ c i h ilen en de ilkislraties mccr blcken ic e x p l o i e i e n dan ängstig gehcchte kmdcren Bus cn Van I l / c n d o o i n (1988h) voiulcn Icvens ecn posilievc i c l a t i e tussen de mlercsse in le/cn bij k l e u l u s en kw ihleit van gehcchthcid (/oals dal dne j a a r eerdcr was gemctcn) onalhankchjk van mielligemie cn male \ a n voorbcreulendc leesinstuitlie Bus (1991) \ond ook dat moeders nie! vcihgc m e n t a l e r e p i c s e n t a n c s van gehcehlhcid /oals \ istgcstcld mei helnilp \ a n hct Ge h e c h l h e i d s B i o e i a h s t h I n l e i v i c w (um kmdcicn \ a k e t v o o i l c / c n dan moeders mct onveiligc [zehechiheidsrepicseniaties Vcihg gehechte niocdcis hoc\en htm kmdcien ook minder tc disci p l m e i c n l t | d e n s ecn !cestaak|e cn lum k n i d e i c n hebhen een gioicre vaauhgheid m hct \ o o i h c l e i d e n d l e / e n

IVU'laLOgmtk1

De ihcoiclische cn empirische integiatic \ an gehecht hei dsdieonc mei ondei/ock naar de meta-e o g m l i meta-e v meta-e o n i v v i k k meta-e l u m is meta-ecn /cmeta-er i c c meta-e n t sirmeta-e\meta-en ( M o s s 1992 Moss Parmeta-eni, Gosschn &. D u m o n i 1991) | i ,s ondei/oek dal ei op w i j s f d H hei H a i n e n \ a n m e l a c o g n i l i e \ c stralegieen dooi de oudcis mvloed heclt op de melacogmtieve onlwikkehng (Cair Kmt/, Schneider Tu ι i i L i λ. B o i k t n v s k i 19K9 Moss <V Suaver 1990) maai m de h t u a t u u i koml mcn nog slechts een o i u l e i / o e k Imen v\a u m de ι öl \ in de k v \ a l i i e i t van gehet, h t heul m i c l a t i e lol de metacogmtievc oniu i k k e l n m dun.l is besiudeeid (Moss Paieni Gosselm en D u m o n l 1991) De/c atitcurs v o n d u i d u moedcis \ m \ t i h g ediechte peuteis meei genemd \vaien de aumtciten v a n hun k m d li|duis een l l a k s i i u a h e \ e i b a a l tc bencleiden en le e v a l i K t e n De v e i l i g gehechle kindercn m i i k i c i i ook m e c t c e h i u i k v a n me!ai.ogimievL siiaiegiecn i i | d e n s hct u i t v o e i e n \ a n de t lak Hogi'-nsiio slci'k])i oeM'ii

Ondei/oeken na u de i c h t i e Hissen k w a h i e i l van gehethlhcui en c o g m ü e v e o n t w i k k e l i n g m liogc 11 sie o s i e e k p t o e v c n i n o e k n ipar! v a n l ige n sie o sicekpioe\en beschomvd vvoiden omdat de hoge i i s i L o o n i ü e v mg een a m t a l n s i e t ) laetoren bcvat die, o n a t h a n k e h | k van de gehccht-l i e u gehccht-l s k w ä h gehccht-l e n \ in mvgehccht-loed /ιμι op de e o g m t i c v e o n t u i k k e h n u / u gehccht-l k e gehccht-l gehccht-legehccht-loie n /ιμι bijvoorbeegehccht-ld e e n l a g e l e v e n s s t indaaid een oudei ge/mnen p s v e h i a l n s e h e sioornissen van de oudei(s) w a i r v a n eestekl km w o r d e n dal de/e de k w a l i t e i t van de i l t e e l i e \ e band k u n n e n bemvloeden

236 C de Ruilcr et al

stabilitcit in gehcchtheid van 12 tot 18 maanden Hcl is hckcnd dal de kw.iliteil van gchcchtheid minder stabicl is m hoge-nsico dan in lagc-nsico stcekproeven (/ie Lamb c a . 1985, hooidstuk 8 voor ecn ovcr/icht) Sroufc (1983) deed ondcrzock bij 40 klcuters u i t achtcrgcstcldc gc/inncn, die deelnamen aan een spcciaal klcutcrschool programma gcnchl op voorberciding voor de basisschool Er werd gcbruik gemaakt van de onderwij/cr Q-sorl voor veerkracht cn cgo-controlc uit hct Arend c a onderzoek (1979) De bcvmdingcn u i t du laatste ondcr/oek werden grotendecls gerepliceerd Kinderen die als babics vcilig gchcchl waren scoordcn s i g n i f i c . i n i hoger op cgo-veerkracht dan /ij die vcrmijdend öl ambivalcnl gchcthl waren, waarbij lusscn de iwce onveiligc catcgonccn onderling gcen vcrschillen werden gcvondcn V e i h g gehechle km-deren scoorden ook sigmlicant hoger op cen Q-sorl meting van /cllwaardermg E n c k s o n , Srou-fe & Egcland (1985) ondcr/ochtcn ccn achlergestcldc sleckprocl bestaande ml de 40 k i n d e r e n van hct Sroufe (1983) ondcr/ock cn 56 andere klcutcrschool kinderen Vier van de /even obscrvatorgcdragsmatcn (/elfvertrouwcn, afhankclijkhcid, sociale vaardighcden, medeweikmg) afgenomcn tijdcns de les, leverdcn sigmlicanlc vcrschillen op Geen enkele analyse m a a k t e echter op h c t z c l f d e momcntonderschcid tusscn B cn /owel A ,ils C kinderen De onderwij/cibe oordeling van de 'Prcschool Behavior Questmnairc ' (Behar & Slriiiglield 1974) le\ei[ vijl lacloren op waarvan er (wcc significantc v c r s c h i l l e n lusscn de gioepcti le /icn gavcn V e r m i j -dcnd gchcchtc kindercn werden als vijandigcr bcoordceld dan a m b i v a l c n l gchechtc kinderen en zouden m i n d e r door/ellingsvcrmogcn hcbben dan v c i l i g gehechic kinderen Heiaas wcrd ei in hct Minnesota onder/oek mcl de achlcrgcstcldc stcekproel gcen lollow-np mcl /tnver cogmiie ve malen, /oals vaardighcden m probleemoplossen, uilgevoerd Ovcr hei aigcmcen l i j k l hei ciop dal de verschillcn tussen v c i l i g cn onveilig gchechlc k i n d e r c n nogal /w.ik / i j n in de/e sicek-procl in vcrgchjking mct de gcgevens ml de middenklasse steekproet ( / i c M a t a s e a , 1978 A r c n d c a , 1979)

Monssct, Harriard, Grcenbcrg, Boolh & Spicker (1990) ondci/ochtcn de i m l o c d van cen aantal omgevmgsnsito faclorcn (sociaalcconomischcsiatus conveisatievaardigheden v(in nioedei cn een samcngestelde scorc van dyadischc mlciattic cn k w a l i t c i t van gehechlheid) op de Bayley scorcs (24 maanden) cn de "Prcschool Languagc Scalcs ( Z i m m c i m a n Sicinei & Pond, 1979) bij ccn hoog-nsico stcekproel Uit ccn hierarchische regressie analyse bleck dat de v o o i s p c l h n g van de Bayley 24-maand scorc vnj /wak was Hehler, 14f/i van de (aal l o l a a i - q u o i i c n t van de "Preschool Language Scalcs" cn 46% van hct audtlicvc begnp weid voorspcld dooi dL M S I L O factorcn, waarvan respcklievelijk 20% cn 19% vol ledig loc le sein ijvcn w ircii aan de dy ad ist tu. faclor (mocdcr-kmd mlcrachc en gchechthcid) In cen apaile analyse waarbij b i n n e n de hoog nsico stcekproct cen grocp kinderen mcl extrccm risico vcrgcleken wcrd mcl ecn g i o i p k m d e rcn mct ( r e l a l i c l ) laag nsico, wcrd gcvonden dal v c i l i g c gchcchlheid bi| de e x t r e m e nsiiogroep als ccn bcschcrmcndc laclor werkle lerwijl dil mcl /o was bij de läge risitogiocp

D I S C U S S I F

Indien wc de hier bcsproken ondcr/oeksbcvindingen s.imcnv.tllcn kuniieri wc sollen dal ons ovcr/icht stcun verlecnt aan hct idee dal de k w a l i l c i l van gchcchlheid van i n v l o c d is op de cogmtieve o n t w i k k c l m g van hct k i n d Ondcr/oek mcl /owel normale als hooj; nsico sicckproe vcn laal /icn dat ccn vctligc gchechlhcidsrelatic samcnhangl mcl mecr l i a i m o n i c u / c m i c r a c i i c s in laaksitualics cn de cogmlicvc vaardighcden van hcl k i n d postlief bemvloedi Heu op\oeder die zcir vcilig gchccht is (cn mcestal ook ccn v c i l i g gehecht k i n d h c c l l ) neigt erloe s e n M l i c v c i ondcrsteuncnd ( ' s c a f l o l d i n g ' ) cn adcqualcr insiruclie-gcdiag le v e r t o n e n lijdcns p i o b l e c m o p lossingssituaties mct hct kind dan ecn o n v e i l i g gehcchie opvoedcr l l e l onder/oek naar di rclatie tusscn k w a l i t c H van gehcchlhcid cn OQ/IQ was hct m i n s t e c n d u i d i g niaar du k a n ecn gcvolg /ijn van hcl Icit dat de genetische aanlcg van hcl k i n d een gioieie rol spcell i n de bepalmg van hct OQ, /oals gcmclcn mcl gcstandaardisecrde lesls dan m de b e p a f i n g van cxploratief gcdrag cn algcmcne problcemoplossingsvaiiidighcdcn

Gehechthcidsrelalic(s) en cogniticve ontwikkclmg 217

nclc ontwikkclmg cn dal vrijheid om foulen te maken csscnticcl is voordc cognitievc oniwikkc hng Met hier bcsproken ondcrzock hecft laten 7ien dal beide hjkcn samcn tc hangen, icder vcrlegcnwoordigl de acccplatic van het kmd en het scnsiticf rcgulcrcn van de miliatievcn van hcl kind door de ouder

De resultaten van ondcr/ock naar de rclatic tussen gchcchlheid en cogniticve ontwikkehng /ijn veclbelovcnd cn daarom willen we alsluiten mcl cnkclc opmcrkmgcn cn aanbcvelingen voor loekomstig onder/ock Ondcrzock naar de relatic tussen gehcchlheid cn cogmticvc onl wikkclmg is van rclalici recenlc datum hctgecn len delc ccn oor/aak is van het gcbrek aan lollow up ondcr/oekcn toi in de schoollecftijd en daarna Longitudmalc onder/ockcn van dcr-geh|k lange Icrmijn /ijn nood/akchjk als we willen aanlonen dat de \tot>i>(> sociaal-aliectievc band met de opvöeder van mvloed is op de laterc cogniticve cn oplcidingsoniwikkclnig Hei merendcel van de studies hcelt hctrekking op de cogmtieve prcstalic van peuters cn klcutcrs, \vannecr het kmd nog inet is blootgesteld aan ccn /ccr groot aantal andere mogclijk invlocdnjkc hguren, /oals nndetwij/eis en Iccltijdgcnooljcs ZoaK reeds \ernicld hcclt hcl ondcr/ock /ich uitskiitcnd gerit-hl op asymmetrische intcraelies Ondcr/oek naar cogniucvc onlwikkclmg in symmetrische relalies is dcrhaivc wenscbjk

Lamb c a (WK^) bckntisecrden de bewenngen \an gchechthcidsondcr/ockcrs dat de vrocge haby opvoedet gehechtheidsrclatie cansaal gcrelatcerd is aan laterc oniwikkelmgsuitkomslcn omdal /i| in de meeste onder/ockcn mcl tonlrolcerdcn \oor de huidige kwalitcit van de opvoc-tler kmd relalie De/c kntick is ook van toepassmg op hei leeuwcdccl van de ondcr/ocken uit ons (iver/ichl Wcl nioet worden opgcmcrkt dat het conlrolercn voor de huidige kwahtcit van de lelalie alleen nodig is indien de mvloed van de vrocge rclatie onaßuinkt'lijk van de lalerc rclatic hcpa ild mocl \vorden Indien icmand gcmlercssecrd is m de unlocd van gehechtheid op cogm tie scc dan is hei Lonlroleren voor contcmporame lactorcn tuet van uc/enhjk belang Boven dien bhjkt de kwahlcit \an hcl interne werkmodel van gehcchlheid relatict siabicl tc /ijn m nmldcnklassc sleekprocven (Main c a , 19KS) l-let bepalen van conicmporamc mvlocdcn kan vooial van belang /ijn in sleekpioevcn waar de kwalitcit van gehechtheid grotcrc schommclm-tzen ondcigaat als gcvolg \ a n stiessoren m de omgevmg

l en lekoilkommg m vri|\vcl alle ondcr/ocken is dal ver/uimd is het IQ van de opvöeder van ha kmd ie mden Hocwel Barocas e a (1991) bewcerd hebben dal hcl IQ van de moedcr waarschijiilijk gecn helangnjke mvloed intoclenl op de atteclicve component van haar mstruc Hcsii|l LS hei mcl ondcnkbaar dal intelligente m ccn aantal gcvallen gcrclatccrd is aan de k w a l i t c t t van hcl interne werkmodel van gehcchlheid van de ouder Wij speculeren dat ccn mdividii mcl aan/ienli|kc miellecmele nuddelen de/e middclcn op een dusdamge vvi|/c kan a inv, enden dal /ijn/haar mteinc werkmodel van gehechtheid rclalicl opcn /al siaan voor meuvvc uvanngen en mformatic IiHclhgcniie /OLL akltis de onlwikkclmg van ecn \eihg inlern wcrkmo-dcl kimnen iaubleien /eils bij Individuen waarvan verwaehl ΛΗΙ worden dat /ij /ich lol onvei hg gehechic voKvasscnen /oudcn onuvikkclen dooidai /ij atwij/cnde en/ol mconsisicnlc oudcr(s) h iddcn Mcl evuiveL'l recht kan men echter het legendcel bcvveren namehjk dat ecn böge miclhizentie de kans op micllcctiicle afwceimcxhaniMiien doci tocncmcn Ccn voorbecld hici van is laiionahsalie waaidoor het interne werkmodel gcstabilivceul v-ordl door het nie t verwcr-kcn van die mlormalie welke m sinjd ts mcl hei bcstaandc tnodcl Alicen empirisch ondcr/oek kan amloiicn v.Uke van dcvc beide speculaties de vveikclijkheid bei best benadeit

238 C de R u i t e r e t a!

cogmtteve o n t w i k k e l i n g Kmderen die als babics als angstig gcdcsorgamsccrd gcclassifitecrd ?ijn hjken cen bijzonder nsico tc lopen aange/ien ?ij mct ecn hogc I r c q u e n t i c i n de hogc nsico steckproeven voorkomen ( k i n d e r e n van dcprcssicve mocdcrs Lyons R u t h Conncl! Grüne bäum & Botcin 1990 alcoholverslaafdc mocders O Gönner S i g m a n & B n l l 1987 dnigsvcr slaatdc mocders Rodnmg, Bcckwith & Howard 1989 / i c Van IJ/cndoorn Goldhcrg Kroo nenberg & Frcnkcl 1992, voor cen ovcr/icht) M a i n e i (1985) vondcn d it ktndcrui die i l s baby de classiiicatie gedesorganiseerd haddcn gckrcgen m de Strange S i t u a t i o n op 6 j inge lecftijd bcstraffend gcdrag dan wel angstig ovcrdrcvcn bc/orgd gcdrig naar de oudcr vcrtoon den tijdcns ecn heremging volgcnd op een schcidmg v m όόη u u r DL gcdcsorgamscerdc kmd c rcn prestccrden i n vcrgclijkmg mct vermijdendc a m b i v i l c n t e cn v u l i g c kinderen hct slechtst qua vlociendhud van taalgcbruik en cmotionelc opcnheid tijdcns cen interview ovcr hu gc/m Dc?c gcdragmgen (vlociendheid openheid en bestrafende controlcrende g e d r i g s s l i j l e n ) / i j n naar a l l e waarschijnlijkhcid van invlocd op de cogniticvc o n l w i k k e l i n g v m hct kind

Uit het h u l d i g e over/icht b l i j k t dal v e i l i g gehcchle kinderen cen voorsprong hebbcn op o n v c i h g gchcchte kinderen als 7ij de basisschool Iccltijd bcrukt hcbbcn l l c l is mct ondenkbiar dal dc/c voorsprong nog verder wordt uitgebrud als de kmdcru e e n m t a l n u r schoo! g i m vanwege hct /gn Matthcw cffcct (Stanovich 1986) w n r b i j m i t i c l c v c r s c h i l l e n lussui Lei lingen toenemcn in plaals van afncmcn tcn gcvolgc van s t h o h n g Dt mvloul v m de vrocgc gchcchlhcidsontwikkcling op leren cn instruclic thuis cn op school kon d e r h i l v e wel eens grotcr /ijn dan tot nu tot wcrd vermocd Uilcra ird kin alleen loekomstig e m p i r i s c h ondcr/ock tot i n de s c h o o l l c c l t i j d u i t w i j / c n of on/c hypolhcscn j u i s t / i j n

LITFRATUUR

Amsworth M D S (197"*) Systems for ntinj, nnlcrn il c HC beh ivior In L G Uoyu Λ Simon & C K Kirifin (Eds ) Mmwrt\ of nuitiiratton Λα (intliol<»,\ <>t ilnlillit o<i (bHiiumtn inMimmnt*. Phil idclphi ι Rcse irch Tor heller schools

Amsworth MDS Blehir MC Watcrs E & W i l l S (1978) I>timni\ < f nttatlimutt χ ΐ / n w / i la\,nul Matt} nf Uit Siranw \iiuatum H i l l s d I!L NJ Crlb mm

An ist IM A (1984) Ueuproe il icl ilions helwctn cognitivi, nid I Ü L L Ü V C devLlopniLnl wilh i m p l u ιΐκιη1 -f o r s e x d i -f -f e r t n t . e s In Γ ΙΪ Sondercggcr (Ed ) P\\<lwloi,\ aml ι,ί ιιιΐι ι Nihnuku \\nipo\mw <>n Motivation 34 t IS

Arcnd R Gove P L & Sroufc LA (1979) Contmuily öl indwidii il id ipt ihun f r n r n ml un,y to kmdei garten A prediedve sludy of cgo resihency ind c u r i o s i l y in presehoolus ( luitl Dt U/H/WH n l 'ill 9"iÜ 9S9

BdrouKi R Sufer R Samcroff AJ Andrews T A Crofl K l Ä OMrow I (1991) Snti il ind inlerperson il delennnidnls of developmenl il nsk Di \eli[ηικιιΐιι! Ι \\< Ιι< !οι,\ ?7 479 48« B i u m r m d D (1968) ManualJor ihi Pre\thtn>l Ihha\itn Q wil Dtp ntmuH öl INyLliolo^y U n i v t r s i l y öl

California Berküey

Bchar L & S t n n g f i e l d S (1974) A b e h a v i o r r King se ile for ihc prcschool t h i l d l)(\dt pminral l *\t Ιι Ι nf,y 10 601 610

Belsky J G irduquc L &. H i n c i r E (1984) AM,ssing p e i l o m i incc (.ompauiLC ind e x e m l i v L L ip iui> t n m f i n l p h y Rclahons to hoiuecnvironmenl ind secunly öl iltacliinLiil /)< \( li pnmitnl / ' s \ < //<

lut,y 20 406 4i7

Belsky J Rovme M & T i y l o r D (1984) The Pennsylv im ι I n l uH n u l l i n n l y IVvi.lopmi,nl PKIJIU Hl The oiigin1* of m d i v i d u il differenees in mi ml niolher illat-hniLnl M nein il nu! in l in l c o n l i i b n tions- ChtldDivelipmint 55 7 1 8 7 2 8

Block J H & Block J (1979) Tlic rolc of cgo conlroMnd cy> resilienty in thc oig im/ i l i o t i of heh w i o i In WA C o l l m s ( E d ) Mitm^uta ^mpnim tut < lulü i>\yhtiht,\ Vol It H i l K d d e NJ t i l h i u m Bowlby J (1969) Aiiathmtnt antl ltn\ Voll AlKiditmnt New York B ISIL Hooks

Bowlby J (197t) Alladiment antl Imi Voll Separation An\u i\ und tun,tr New York B ISIL Bnoks Bowlby J (1980) Attat hmeni and h\<! Vol i l η\ι \adnt \<i and dt pnwtni New Y o i k BISK Books Bowlby J (1969/1989) Altat hment und /inv Vol l Atttuhmtnt London Pinguin

Gehcchthcidsrclatic(s) cn tognitievc onlwikkeling 239 (.riiiwini! /wi/i/v (>/ iiiuulinlinr llnitry unil i e u - ί ΐ ι ι ΐ ι Minift^rdj)!^ of llu \oitelv Jen Rt^iiirtli in UitlilUntliiimiiiil Sirul no 209 Vol 50 Nos l 2 pp 1 15

Hu·. Λ O (1991) A l l i L h n i i n t mil imirgint liliracy lim nialional J<mrnal <ij i iliuiilianiil Reuan li m

priSS

Bus A G & V m IJ/UHloorn M H (1988.1) Molhir cluld mlir utions ittailiminl indLmt.rgLiilllli.racy A Lross siLlional sludy (liililDntliipmenl 59 12621272

lins A G & V in IJ/Ltldoorn M l l (1988b) AllaLhniLTit md c-irly n idmg A longnudin il study Jmirmil ii/Giiuln l'\nlmlmt\ I4<f 1 9 9 2 1 0

CUT M Kurt/ I) SihniKlir W TuniLr l lioikowski J (1989) SlnlLgy iiqmsilion and Ir msfir nnong AniLriLan nid Ginn in LhildrLii rnvirotiillLnnl inlluLncLS on mLlamgnilivL dcvLlopmcnl Dniliii>mtnlatl'\Mliiiln/iV 25 7 6 5 7 7 1

C issuly J (1990) FliLOrLIiLal and inullouOlogical lonsidcr ilions m lliL sludy ot Hl ichmLlit and I|IL sLlf in y o u n t L h i l d i L n In M T Grunbirg I) CiLLliLlli A Γ M Cuiniinngs {hds ) Alttuhnitiil in llu pii \ilnml \i«n lliuir·, rntun li aml iiilininliim pp 87 119 ChiL igo Umvirsiiy of Chu IEO l'ris·,

C issidy J S t K o h i k K R (1988) A v o i d »ICL ind its rLl Hion lo olhtr d L l L i i s i v L PIOLLSSLS In J Bilsky & T N L / w m s k i (Tds ) UiimultmpliiunimMitallailimtnl pp 100121 l l i l l s i l ik NJ E i l b i u m C n l l L i i d L t i IJ M (1990) InlLrn ll rLprLSLiit ιικιη il modLls öl K! iLliniLiH αϊ Hionsliips In/um Mcntii! fit tilrli

limnml II 259 277

C r o w L l l J A felilclmin SS (1988) MollKrs i n l i r n il modLls öl nl itionships ind L h i l d i L H s IIL|I ivmr il ind d t V L l o p l l K n t il sl u n s A slinly of motliLr Lllild m l L r i L t i o n C /)//(/ l)(\t Ι / ψ ι ι ι ι η ι 59 1271 1285

I MLkson MI S i o u l L LA ^ t-gLl ind B (1985) Πκ TL| i l i o n s l i i p hnuLLii qu i l i l y o! m iLhnKnl ind i K l i i v i o r p i o b l L i n s m prLSLliool m ι hi^.h nsk s u n p l L In l H t L l l l L i l o n (v; C W ilLrs (Eds ) (nimmt. ραιιιΗ ι>1 anailimtnl lhuii\ aiul i<\tunli Μηπηι.ιιφΙι\ «l llu Sraidi /™ Kumuli in ίΐηΐιΐηιιιΐιψιηιιιι S( iial iw 20V Vul 50 MM / 2 pp 147 166

I s l i u h P A t s L i n o W l HLSS li I) V H n l l o u ly S l) (1987) A f l L C l i \ L (|n i l i l y öl tlK motliLi Llnld I L ! ilionslnp l o n g n u d i i n l LOIISL(|ULIKLS lor LluldrLil s SL|IOO! TL!LV ml L O L I I I M V L tutKiionilil·. /)(

\<liipnunlnl l'\\ilmltit,\ 2l 210 2 1 5

l i m k L l k A ^ I) ULS J l (1990) M o t l i L r loddki prolilLin soKin^. A n l L L L d L i i l s in Ul iLliniLii! IHMIIL K l i i v i o i i n d l L m p L i u i i L i i l ( Inlil Di u /(·/""<»' fil 810819

I . I O I J - L C K ipl m N ,^ M im M ( 1 9 8 4 ) All iLlimLiil I I I I L T V I L W Ιοί iilull s LlnpiihlishLt l m imisLnpt U m v i r s i i v o l C i h l o i n n Ü L i k i k v

C inssin um K Giossmmn K I SpuiLki G SULSS G 4. UII/IILI L (19K5) M HLIII il suisilnilv ind iiLwhonis o i i L i l t H i o n RsponsLs is i L! ilLtl lo t]u ihl v öl Hl i t l i i i K i i l in m u l l i L i n C L i m m\ In l H i L l l i L i l o m v - I W i l u s I I ils l ( i m i i i n / » m » < / ullai hin, nl ΙΙιιιιΐΜίαιΙ imaitli Mini ILHI/I/M ,ΐιΐιι S r c i / i /<; innntli in < lulil ιΐηιΐι ρηιιηι Ήικιΐηι: '«9 l „l 5» Am 12 pp 211 ^56 ( l O s M i i m n K l i t m n i L i Bomhik l Kudolph J l G m s s m i n n K l (I'HS) M Hirn U m iihminl η.ριι

SLIII u i o n s is I L ! üLd lo p u l L i n s öl ml ml nmllin ill ILliniLiH ind m i l L i n i l L in dinmj. lliL I n s l \c n In R A I l m d L ^ J Sli\insiin Ilmdt ( I ils ) hi liiln ιι\Ιιφ\ Hiiliin lamilm Mulual m/liim < ( S pp "Ί1 261) Ostoul C l nuldon l'uss

I s i l i L l l i k \ (1990 Λ ρ π Ι ) ( ) ι ι ^ ι η \ <>/ ulltn lintt ni Inluni mt llit t mit nii lum nt n>\* tlii / ι ι \ ι \ ί ΐ ι ι r>/ ίι/ί Pi S!LI pitsLiilnl u HIL SL\LIII|I biLiimil hüLin Hion il COII|LILIILL on Inl im SlndiLS Monln il ( m i d i

Isilulli ΙΪ A Iklskv J V Von l VL A (19S9) Oiijjns öl molhi-r ml ml Hl ILliniLiH An i\ iinin Hion öl

m k i i L l i o n d s v i u l u o n v d ü n n t Hu ml ml s I n s l vi n Dnilni mtniiil Γ\\ι ΙιιιΙιιι,\ 25 1 2 2 1 Ιοί k l ( I 9 S I ) lh< ιμι iln\ 11 >in llni »lunl itlltu linttnt nnil ι / s 11 lullt n\lnp t< 1 1 in/ilnint ι ιιιί/ι imutiniii

ntimmih unil pi liilnln n ι l ' l p t 1 p i L s i n k d lo llu Si um Ιοί RLSL IIL|I m C h i l d ΙΧνιΙορηιιιιι Unsinn

K i l l W l (\ . S I u k A (1989) A ! | L L | ιιιιιικηκιιι i n d m i k i n i l in ιϋιηκιιι \ p d o l s l u d y hiltult \1( nl/i! Ihullli l, unntl 10 157 17^

I l l / u i N ( λ D u i L l I M l ( 1 9 8 2 ) KL! i l i o n s l n p öl S L U I I I I \ öl Hl i L l i n i L i i l l o L \ p l n lllim lud L O U > I U \ L n i i p p u i L i h i l i l i t s i l l : V L i r d d s ;)< κ Ιιψιη,ηΐιιΐ l u < Iwli o / s 751 759

knlnk K K nid S t i L i y A (1988) \ l l i u i m i n l m l i k ulolisiiim \ \ n k i n t m m l i l s IÜLL! κμιΐ mim nul a p i L s L i i l i l i o n s o l s i l l m d o l l i L i s ( Inlil Dmli ριιιιιιι 59 US 146

240 C de R u i t c r c t al.

Lcwis, M , & Fciring, C (1989) I n f a n t , mother, and mother infam mleraction behavior and subsequem attachmcni Cliiid Development, 60, 811-817

Lieblich, A (1974) WPPSImunuai The Psychological Corporalion, The Hebrew Umversity of Jcmsalem, Israel (in Hcbrcw)

Londcrville, S , & Main, M ( 1 9 8 1 ) Sccunty of allachment, compliance, and matcrnal iraming methods m Ihc second ycar of life Develttpmental Pvyt IwloRy, 17, 289-299

Lyons-Ruth, K , Connell, D B , Gruncbaum, H U , & Botcin, S (1990) Infanis at social nsk Matern,]! deprcssion and family support Services äs mediators of infanl dcvelopmcnt and secunty of aüach mcnl Cluld Development, 6l, 85-98

M a i n , M (1971) Lxplitratton playande o^nitivefunLlionin^at relaied toi htld-mtrther titttx hment U n p u b lishcd docloral dissertation, Johns Hopkms Univcrsiiy

Main, M (1990) Cross-cultural sludics of altachmcnt organi/ation Rcccnt sludies, changing mclhodolo gies, and thc concept of conditional slralcgics Human Development, 33, 48-61

Main, M (1991) Melacognitivc knowlcdge, melacognitive monitonng, and Singular (cohcrcnt) vs m u l t i p l e (mcohcrent) models of atlachnicnt Fmdings and directions for future rcscarch In P Mams. J Slcvenson-Hmdc &. C Parkes (Eds ). Altat hment tu ro\i ihe hje ι yilc pp 127 159 New Y o i k Koullcdge

Main. M , & Goldwyn, R (m press) A d u l i allachment ratmg and classifii.ation Systems In M Main ( E i l ) Λ typf/loffy oj human attaihmenl οιχαηιζιιΐιοη fmcuci/ in dt\iour\e draHitt^i und tntin \c\\\ (workinfi title) New York Cambridge Univcrsiiy Press

Main, M & Hesse. E (1990) Parenls' unresolvcd iraumalic expcnences .ire iclated lo i n l a n l disoigani/(.d allachment slalus K tnghtened and/or Inghtcnmg paieiual hehavior HIL, I m k i n g iiin.hanisin' In M Γ Greenberg, D Cicchelli, & E M Cumimngs (Cds ), AiHuhnient in le prc\t Itool \cur\ Uno ry rc'\<'(ir< li and interventtmi, pp 161-182 Chicago Umversily öl Chicago Piess

Main, M & Solornon J (1986) Discovery of an mseeure disorgani/ed/disonenied allathmuil p a i i c i n In T U Hra/dion Λ M W Yognun Äffet li\f (k'vehpmem in infamy pp 9 ^ 1 2 4 Noiwood M Ablex P u b l i s h i n g Corporation

Main, M . & Solomon, J (1990) Protedures for i d e n h f y m g mfanls äs disoigaiu/ed/disoiitnlcd d u r i n g HIL Amsworth Strange Siliialion In M T Greenberg, D Gn.heUi Ä. L M C u m m i n g s (Cils ) Λικκίι ment tn tliepre\(h(n>t vean llicor\ n>\carth antlintentntion, pp 121 160 Chiuigo U I H V L I S U V of Chicago Press

Main M , Kaplan, N & Cassidy, J (1985) Seuiniy m i n l a n c y Uiihlhood and atluliliood A movc lo ik kvel of represenlatjon In I Bielherlon & L Waters ( E d s ) (irouniii pi>ini\ nf titHidimetit lixiin (intl re\eun h Monographs of (he SüLicly for Research in Clnld Developmenl SLIM! no 209 Vol •50 Nos l 2, p p 6 6 104

Mdlas, L . A r e m l R A & Sroulc LA ( 1 9 7 8 ) C o n l i n u i t y öl a d a p M t i o n in ihe sccnnd ycar l be i c l a l i o n s l n p betwecn t j u a l i l y of a l t a c h m e n t and laler coinpelence ( lultl Dt u Ιιψιικ m 4l> S47 SS(> Monssel C E liarnard K E , Cieenberg M Γ , Himih C L Ä Spickci, S J {l(> 9 0 ) I i i v u n n m c i i u l i n

fluences (in e a i l y l.mguage development The conicxi öl soual risk Di \dnptnt m und i'\\t ΙΙ/ΊΙ,Ι thol(>K\ 2 127-149

Moss L (1992) The socio a f l e c l i v e conlexl öl ( o i n l t o g n i l i v e aclivily In L W m e g a r ^ J Valsinei (l ils l

Cluldreii s <lt \elopmenl Hitlun wt titl tni\le\t\ Meluthcortiiial thtt>nft((il mit! niftlit>dt>ltn;ni ·

H S H C S , pp 1 1 7 I M H t l l s d a l e NJ Lrlhaum

Moss, E , & Strayer, Γ (1990) Interaclive problem solvin g öl m o t h u r s and g i l l u l and n o i i j z i l l c d picsclHKil ers Inurmtnoniü Journal <>J iicli(i\ifmi! De\(t<>ptti(iit 11 177-197

Moss, E , Pareni, S , Gosselin.C & Dumoni, M (1991) Allachment and ιΐκ devclopmenl öl n i u a L O g n i t U L a n d L o l l a b o r a l i v e s i r a l e g i e s InUrnaiinnal Journal tif l.dttt ttnotuii Ri \eiin li in piess O'Connor, M J S i g m a n , M , & l i r i l l . N (1987) Disorgani/alion of altachnieiH m i c l a f j u i i lo m a l u n il

alcohol consumplion Inuinal <>( CtHHttltinx am! C ltut< al /'m hnl<>n\. ^ K T l K V i

Oppenheim, D Sagi, A Ä Larnb M E (1988) I n f a n t adull alt.ichniLnls nn ihe k i b h u l / and iheii l e b l i n n n> socioenitnional developmenl 4 years latcr / J < i < Itiptiunml l'\\t ΙιηΙοχ\ 2·!, 427 411 Pasior, D L (1981) The q u a l i t y öl mother m l a n t allachment and its ielalionshir> lo loddlcis1 i m l i a l soLiahil

i i y w i t h p c e r s l)e\eifipmenlttl / V \ i ht>ltif>\ 17 126 IIS Piagct,J (1912) l he moral jittlxmenl n] iht t lulil Glencoe IL i r c e l ' i e s s

Piagel J (1968) Su ρ\\ι ΙιοΙοι>ιι <il Muilte\ New Y o r k Vmtag e Press

Rodnmg. C , Heckwilh, L , Λ: Howard, J (1989) Charactenslies of alt.iclHiienl oigani/adon and pla\ orgam/alion in prenatally drug exposed loddlers l)c\iinpincnt and l>\\(h<>p<iiltolt>};\ l , 277 2S9 R o g o f f . B (1990) Apprentin \ l t t p i n t l i m k i n t i C ηχηιη\ΐ dt \e\npmt n! in MX tal t <>nti\l New Y o i k Oxloid

Gchcchlhcidsrclalic(s) cn cognthcvc onlwikkclmg 241

Smith P 11 & Ptdcrson D R (1988) M iltrnal suisitivity and pallerns öl inlanl molhcr ittithmuil ClnUJ

Dtveloptnuil 59 1097 1101

Srouk L Λ (1983) Inl int tarcgivtr .illathmuil and pallerns of adapi ilion in prLSthool Tht roots öl in il ici ipl ilinn ind tonipUuitt In M Perlmutter (Ed ) Dt κ toptm ni timl pulit) ( nm ιιηιηχ (litliltin

wolli \pe( ml mteh Mintuwiu Ί^ηρίίικι on < luld p\y(Ιιοΐοχ^ Vol 16 pp 4l 79 Hillsdale NJ rilhiuni

Sioule Ι Λ Fgüand H Ä Kieut/er T (1990) The Tue of early expenenee lollowing developmental cli iiißL Longiludin il ippro lehes t o individu 11 ul iptation in cluldhood Clnld Dt ulopment 6l IW W\

SlinoviLh Κ Γ (1986) M itthew tllects in reidmg Some (.onst.qULrn.es öl individml ditlerenees in I!IL icqwsilion o! lite-ricy Rtnthnf, Reuart It Qmirtt r/v 2l λ60 407

Incy ΙΪ L l msh 01) «k Bietheiton l (1980) Cxploralion is rel iled lo infint inolln-r ill ithniLni in OIK yt. ir olds l' ipcr prt-sLnlüd a( Ιΐκ Inli-rn moml Confcrt-riCL on Inlaut Sludits NI.W H ivt-n CT V m du Muilui I 3 F Λ Snirkovsky M (198^) Λί(Λ 2 5 κ ΐ Mt Cunli\ »m»tkk< lin^duilen LISSL ΐ ΐ κ

Ncllitil inds Swt,ts nid ZLillingt-r

V in IJ/Liulooin M H (1992) Inlcrptnciation il ti inMinssion »f pirLiiling Λ RVK.W of Mudics in mindim cilpiipuhlions Dt \ilopnioikillit \te M 12 7 6 9 9

V in [J/uidooin M 11 Ai I!L R»i(i.r C (1991) OpvoLtlingssH|kn Ovndricht \ in J.CTILI tlic op tcnci Hit (,fin f 89 101

V m U/Liulooin M II GoltlhLiji S KromicnlKrg P M Ä HuiUl O J (1992) 1l«. rU UIVL LlfUts öl n i K c i n i l ind ehild pioblum o» iln. qu ihiy «l ill iihniLrit Λ nie t ) iniljsis öl ui n,hniuit in climulsiinpli-s i Inltl Dt ι r ΙιψιικηΙ 6ί 840X^8

V in U/Liulooin M H S ι^ι Λ & L inihcinion M W l (in prcss) Ihu multiple L »Uiku piruiox SOIIK d u i liom llolliml ind Isnd In R C Pi int ι (l d ) Rt luntnuliifn bt t» 11 n > Inltiit n and mm IKiitnliil ίΐί/»//\ S i n l r u u i s L O Jossi.> H iss

\ m U/uidnoin M H λ. V in Vlut VISSLI S (19X8) l In. κ ΐ ilionslnp 1ΐίΙυ,(.(,η ιμι ihl> ut Ut lehnKiit in inliiKy nul IQ in kirukrt-nlun /iniimtl (t (umlit l'\\< li»l<>i.\ 1-tV 21 28

V in IJ/uidouin M II V m i k i V L L I R k V in Vlitl Vi\M.r S (1987) All K.hmuiMhii.t. yt n s l itu RL! uionsliips l)Ltv.(.c!i t|ii ihlv of nudliLi ml int Hl iLhnii.nl ind tnniiion \l/co[.nili\L dL\(,lopnn.nt m kimlLti,"Mi l'1 ' W C l lULLluo ind M H V in U/uulooin (l ds ) Mun liimnt in witil /Kiiui/As pp 1 8 ^ 2 2 4 Ainsicidmi I!SI.\ILI

V i n l icsluiul ( l M Riksui W ili IVLH J M A UnBniik P W M SidunliLllu l Λ Mey J l H et il (1981) /f//Wf/Mi/n,/iiif/wi/mi/Ui///n, inlnihti\i\nmlinM}\ Minuten Unurn il aporl 81ON04 SVO pio|i.Ll HSViO)

Vvniisk> l S ( I 9 7 S ) \linilni\initt\ l In di \< liptmiimf / n./n ι /m lmlni.ii ul pn t\\t\ C imbndt-t I h t v ml l m u i M i v l i t v .

\ \ i k i s l ( 1 9 7 8 ) Hu. alt ilnlil> ind si ibilitv öl indi\ idu il d i l t L i L i K e s in ml ml im ΐ ΐ κ ι ι ΐ ΐ κ ΐ ι ι ι κ η ! (.Inltl Di \ i l t > i » i i ( H t W IM 191

W Hus l Wippmin J k Siouk l A (1979) Ml κΐιιικ»! posilHL IÜLL) nul uiinpoltiiLL m ihu PLLI liniip IttosludiLMnuinsiiikl v ihdilion (lulll)t\ili>jwiHi W 8ΊΙ 829

W o i l DI HniiKi J S ^ Rnss C. ( I 9 7 K ) I In ink ul luionnt 111 piohkiu soUin^ huintil "t t hiltl r\\fli(>ltn.\ iiHtll \\iln ni\ 17 89 100

Ϊ iiiiiw l t MUHnsUm S M k l i n k R H ML( nili\ MI kkin K l ^ V i u / ι l'M (!98D ASSLSS niLiil o l m isKis in ili\ il in n duniij. llit Inst yL u öl II|L C onltinpoi munis ind t i o s s IJ,L κ l n 1011 s lups /)iu/ iHuiiutl l u /i«/u / y IVJ 171

> uitm l l Mit Unk R 11 \ UI/L P M MtC nlli\ MI Kitin KP V MtQuislon S (1984) I X v t l tipniLiil il L ι UISL öl ;i in n l il st mini iiion ind u s κ. l ilionship l o in isinv ιηη!ι\ ilion tluini)., inlincN DmliptmniiU \\ In ti u Vi 1<>2 SOI