Gehechtheid en
thuisloosheid
De thuisloze is iemandJEANNE ROORDA EN Louis TAVECCHIO
die geen dak boven zijn
hoofd heeft, geen grond
onder zijn voeten en naast hem staat niemand.
Op grond van de gehechtheidstheorie van Bowlby wordt aangenomen
dat er een sterk verband bestaat tussen de kwaliteit van de vroege
ouder-kindrelatie en het vermogen van het kind om later sociale
relaties aan te gaan. In dit artikel wordt 'een slechte jeugd' gezien als
antecendent voor thuisloosheid.
De thuisloze is iemand die geen sociaal netwerk h e e f t waarop h i j k a n t e r u g v a l l e n e n d i e n a u w e l i j k s b e s c h i k t over vrienden, f a m i l i e of andere sociale groepen w a a r a a n hij zich gebonden voelt. Dit ge-brek aan b i n d i n g e n wordt gezien als het meest o p v a l l e n d e k e n m e r k v a n thuisloosheid ( H o r s t , 1962; Haider, 1982; H e y d e n d a e l , 1987; H e y d e n d a e l & N u y , 1986; N u y , 1990; vgl. ook Tavecchio e.a.,
1991 ). Voor v e r k l a r i n g e n van deze r e l a t i o n e l e pro-b l e m a t i e k , die v o o r a l l i g t op het v l a k van het ver-mogen tot het a a n g a a n en o n d e r h o u d e n van rela-ties, dan wel het bewust of onbewust v e r m i j d e n h i e r v a n , wordt i n d i t a r t i k e l a a n s l u i t i n g gezocht b i j g e h e c h t h e i d s t h e o r i e van Bowlby (1969; 1984). In deze theorie wordt een v e r b a n d gelegd tussen de k w a l i t e i t van de vroege o u d e r - k i n d r e l a t i e en de l a t e r e s o c i a a l - e m o t i o n e l e o n t w i k k e l i n g . K e r n p u n t in de theorie is de s t e l l i n g dat de mens een a a n g e -boren, genetisch v e r a n k e r d e , neiging h e e f t om de nabijheid te zoeken van a n d e r e i n d i v i d u e n , oor-s p r o n k e l i j k aloor-s v o o r w a a r d e om te overleven in de r u i m s t e zin des woords. Als het (zeer j o n g e ) k i n d
e r v a a r t dat de opvoeder i n g a a t op zijn f u n d a m e n -tele behoefte a a n n a b i j h e i d , o n t w i k k e l t h e t v a n u i t deze eerste relaties een gevoel van basisveiligheid. Dit wordt a a n g e d u i d met de term 'veilige g e h e c h t -h e i d ' . Op grond van de g e -h e c -h t -h e i d s t -h e o r i e kan worden a a n g e n o m e n dat er een sterk verband be-staat tussen de ervaringen van het k i n d in de oud e r k i n oud r e l a t i e en zijn latere vermogen om a f f e c -tieve relaties aan te gaan ( B o w l b y , 1977).
Het b l i j k t d a t e e n groot d e e l v a n d e t h u i s l o z e m e n s e n o n d e r ( z e e r ) o n g u n s t i g e g e z i n s o m s t a n d i g h e -den is opgegroeid. Onderzoek t o o n t verder aan dat b i n n e n de groep jonge t h u i s l o z e n s c h e i d i n g s - en v e r l i e s e r v a r i n g e n i n d e r e l a t i e m e t p r i m a i r e v e r r zorgers veel meer v o o r k o m e n dan b i n n e n de door-snee p o p u l a t i e ( K o r f & H o o g e n h o u t , 1989; De Bie e.a., 1990; G a e m e r s & H o o g e n d a m , 1990; Hoogen-d a m & Gaemers, 1989; Tavecchio e.a., 1 9 9 1 ) . I n d i t a r t i k e l z u l l e n a c h t e r e e n v o l g e n s a a n d e o r d e k o m e n :
2. de k w a l i t e i t van het p r i m a i r e o p v o e d i n g s m i -l i e u
3 . d e b e t e k e n i s v a n h e l i n d i v i d u e l e ' w e r k m o d e l van g e h e c h t h e i d ' als een b e l a n g r i j k e d e t e r m i -n a -n t v a -n t h u i s l o o s h e i d .
T e r i l l u s t r a t i e w o r d e n e n k e l e onderzoeksgegevens g e p r e s e n t e e r d .
Persoonlijk isolement
Meestal w o r d e n i h u i s l o / e n g e / i e n .ils m e n s e n d i e geen ' h u i s ' h e b b e n . Ze zwerven van de ene p l a a t s n a a r d e a n d e r e e n m a k e n g e b r u i k v a n voorzienin-gen om soms hier en dan d a a r te slapen. Zij roepen het beeld op van doelloos slenterende, haveloze m e n s e n d i e vooral i n d e g r o t e s l e d e n worden a a n -g e t r o f f e n . H e t n i e t b e s c h i k k e n over e e n v a s i e woon- of verblijfplaats, vaak aangeduid met de term ' d a k l o o s h e i d ' , is echter slechts één aspect van h e i verschijnsel thuisloosheid. 'Thuis' b e t e k e n t i m m e r s méér: het is de basic shelter ( B a s s u k , 1991) en thuis zijn in de samenleving houdt in dat men op a n d e r e n kan r e k e n e n , dat men ergens b i j h o o r t en dat s t e u n , l i e f d e en v r i e n d s c h a p van a n d e r e n wordt ondervonden. A n d e r e n , dat zijn vrienden en f a m i l i e l e d e n m a a r ook m e n s e n w a a r m e e ge-m e e n s c h a p p e l i j k e w a a r d e n e n n o r ge-m e n gedeeld w o r d e n . In deze visie betekent thuisloosheid, naast het ontbreken van een huis, ook en vooral h e i o n t b r e k e n van sociale r e l a t i e s en b i n d i n g e n met b e l a n g r i j k e a n d e r e n . Het is de c o n c r e t e vorm-geving van een psychische gesteldheid 'niet t h u i s te horen of te z i j n ' in deze s a m e n l e v i n g , a l t i j d een 'vreemde' te zijn onder de m e n s e n ( v g l . Tavecchio e.a., 1991 ).
De t h u i s l o z e l i j k t een mens te zijn die geen dak boven zijn hoofd h e e f t , geen ' g r o n d ' o n d e r z i j n v o e t e n e n n a a s t h e m s t a a t n i e m a n d . D i t p e r s o o n -l i j k iso-lement kan gezien worden a-ls het gevo-lg v a n e e n b e s t a a n w a a r i n steeds m e e r a f b r o k k e l d e : geen w a r m e n s t a b i e l n e s t . a f g e b r o k e n o p l e i d i n gen, e e n m i s l u k t a r b e i d s v e r l e d e n , m i s l u k t e r e l a -ties, armoede en f a l e n d e pogingen om z e l f s t a n d i g te l e v e n . B i n n e n deze v i s i e is er sprake van een
proces w a a r i n zich bij de t h u i s l o z e het beeld h e e f t o n t w i k k e l d dat van de ander noch van de samen-leving i e t s t e v e r w a c h t e n v a l t . A n d e r z i j d s k a n h e t onvermogen om zich sociaal te h a n d h a v e n - en sociale r e l a t i e s v o r m e n d a a r t o e een essentiële v o o r w a a r d e - ook aan de basis liggen van een leven zonder b i n d i n g e n en h e c h t i n g e n . Hiervoor biedt de g e h e c h t h e i d s t h e o r i e een model dat l a a t /ien hoe een k w a l i t a t i e f tekortschietende, eerste r e l a t i e tussen ouder en k i n d v e r s t r e k k e n d e gevolgen kan h e b b e n voor de k w a l i t e i t van l a t e r e i n t e r -persoonlijke r e l a t i e v o r m i n g (Bowlby, 1977; Srou-fe, 1986; M a r v i n , 1 9 9 1 ) .
\nterpersoon\i\ke relaties
l i j k voor d e g e h e c h t h e i d s r e l a t i e i s d a t deze v e i l i g heid en geborgenheid biedt: een veilige g e h e c h t -h e i d v o r m t de v o o r w a a r d e voor -het bereiken van psychisch w e l b e v i n d e n .
A n t e c e d e n t e n van veilige g e h e c h t h e i d in de opv o e d i n g s r e l a t i e zijn o u d e r l i j k e zorg en b e s c h i k -b a a r h e i d . I n g e h e c h t h e i d s t h e o r e t i s c h e t e r m e n spreken we van responsiviteit en sensitiviteit: het vermogen van de opvoeder om op a d e q u a t e w i j / e t e reageren o p ( u i t i n g e n v a n ) k i n d e r l i j k e b e h o e f -ten aan het h a n d h a v e n van n a b i j h e i d en contact. Is de ouder niet in s t a a t of bereid om v o l d o e n d e in te gaan op de behoeften van het kind, dan o n t w i k -kelt zich een o n v e i l i g e g e h e c h t h e i d . Bowlby stelt dat vooral s c h e i d i n g van en d r e i g i n g met s c h e i d i n g door de opvoeder desastreuze gevolgen k u n n e n hebben voor de k w a l i t e i t van de g e h e c h t h e i d s r e l a -t i e . A n d e r e f a c -t o r e n i n h e -t o p v o e d i n g s g e d r a g d i e deze r e l a t i e n e g a t i e f b e ï n v l o e d e n , z i j n v o l g e n s B o w l b y f y s i e k e e n psychische o n t o e g a n k e l i j k h e i d v a n d e opvoeder ( r e s p e c t i e v e l i j k separatie, a f w i j z i n g e n g e b r e k a a n s e n s i t i v i t e i t ) e n i n s t a b i e l e o p -v o e d i n g s s i t u a t i e s , g e k e n m e r k t door te -veel en te k o r t d u r e n d e r e l a t i e s m e t v e r s c h i l l e n d e opvoeders ( v g l . Tavecchio e.a., 1983).
Het werkmodel
H e t begrip ' i n t e r n w e r k m o d e l v a n g e h e c h t h e i d ' m a a k t het mogelijk v e r b a n d e n te leggen t u s s e n de k w a l i t e i t van g e h e c h t h e i d s e r v a r i n g e n in de jeugd en diverse p e r s o o n l i j k h e i d s k e n m e r k e n op l a t e r e l e e f t i j d . T h e o r e t i s c h k a n worden verondersteld d a t psychosociale problematiek op volwassen l e e f t i j d g e d e e l t e l i j k te h e r l e i d e n is tot de k w a l i t e i t van de eerste gehechtheidsrelatie. Het ' i n t e r n werkmodel van g e h e c h t h e i d ' is h i e r b i j van groot b e l a n g (Bowlby, 1977, 1980; M a i n , 1985; B r e t h e r t o n , 1985; C r i t t e n d e n , 1988). Het w e r k m o d e l wordt gevormd op basis van e r v a r i n g e n met de gehecht-h e i d s f i g u r e n : gehecht-het is een k a d e r w a a r b i n n e n n i e u w e ervaringen en r e l a t i e s worden b e l e e f d en g e ï n t e r -p r e t e e r d . G e v o e l e n s en v e r w a c h t i n g e n van een persoon over de b e s c h i k b a a r h e i d en t o e g a n k e l i j k-heid van a n d e r e n én het gevoel dat men zelf de moeite w a a r d is (of niet) om voor gezorgd en van g e h o u d e n te worden, bepalen de aard van het w e r k m o d e l . Het doet d i e n s t als l e i d r a a d voor de omgang met en de v e r w a c h t i n g e n ten a a n z ie n van de o m g e v i n g . Dit g e l d t in het bijzonder voor het verloop en de i n t e r p r e t a t i e van eigen en a n d e r -mans doen en laten in persoonlijke en sociale re-laties.
Verslaaf Je jpniicren in l'irecht
angst voor v e r w e r p i n g en a f w i j z i n g door a n d e r e n a a n t e n g r o n d s l a g , w a a r t e g e n de/c m e n s e n z i c h -zelf willen b e s c h e r m e n .
Gehechtheid en thuisloosheid
" T h u i s l o o s h e i d . . . i s een t o e s t a n d w a a r i n sprake is v a n e e n c o m b i n a t i e v a n p e r s o o n l i j k e , r e l a t i o n e l e en m a a t s c h a p p e l i j k e k w e t s b a a r h e i d , zodat er geen b i n d i n g e n v a n b e t e k e n i s meer bestaan e n / e l l s m o e i l i j k k u n n e n o n t s t a a n m e t a n d e r e n i n v e l e r l e i situaties. Iemand die t i j d e l i j k dan wel blijvend in d e / e t o e s t a n d v e r k e e r t , noem i k t h u i s l o o s " ( H e y -d e n -d a e l , 1987).Een groot deel van de t h u i s l o z e mensen is opge-groeid i n e e n o n g u n s t i g g e / i n s k l i n i a a t . D i t k l i m a a t l i j k t g e t e k e n d t e / i j n door a f f e c t i e v e verwaarlo-z i n g , o n v e r s c h i l l i g h e i d , a f w i j verwaarlo-z i n g e n i n s t a b i l i t e i t . Ook de s o c i a a l e c o n o m i s c h e s i t u a t i e was v a a k w e i -n i g r o o s k l e u r i g . D e r g e l i j k e g e / i -n s a c h t e r g r o -n d e -n zijn een c o n s i s t e n t e f a c t o r in de i n d i v i d u e l e
wor-d i n g s g e s c h i e wor-d e n i s v a n t h u i s l o z e mensen.
T h e o r i e v o r m i n g o v e r de s a m e n h a n g tussen a f f e c -t i e v e v e r w a a r l o z i n g e n -t h u i s l o o s h e i d o n -t b r e e k -t v r i j w e l g e h e e l . Een u i t z o n d e r i n g is de s t u d i e van H a i d e r (1982), w a a r i n een direct verband w o r d t g e l e g d tussen een a f f e c t i e f v e r w a a r l o z e n d e basissot i a l i s a t i e , d e p r e s s i v i t e i t e n 'aangeleerde h u l p -e l o o s h -e i d ' van d-e t h u i s l o z -e m a n . Zijn l-ev-ensloop, a l d u s H a i d e r , l i j k t op een Teufelskreis, in g a n g g e / e t door een in veel o p z i c h t e n t e k o r t s c h i e t e n d opvoe-d i n g s k l i m a a t opvoe-dat een rol b l i j f t s p e l e n in het veropvoe-dere on t wik kei i TI gs ver loop.
V a n u i t gehechtheidstheoretisch perspectief zou de o n t w i k k e l i n g v a n ' h u l p e l o o s h e i d ' g e z i e n k u n n e n worden a l s h e l e i n d r e s u l t a a t v a n m i s l u k t e pogin-gen om (toch n o g ) a a n d a c h t en zorg te k r i j g e n . Deze mensen zien z i c h z e l f a l s w a a r d e l o o s , m a c h -teloos »n niet in staat hulp of s t e u n van a n d e r e n op te roepen ( L a m b e r m o n & Van I J z e n d o o r n , 1 9 9 1 ) .
/ e e r r e c e n t is in L e i d e n / A m s t e r d a m * een o n d e r
zoek uitgevoerd onder jonge t h u i s l o z e n (n=30), met de gehechtheidstheorie als u i t g a n g s p u n t . Deze t h u i s l o z e j o n g e r e n v a l l e n op door de n e g a t i e -v e bele-ving -v a n h u n ouders: 6 0 % geeft a a n d a t / i j h u n ouders a l s w e i n i g zorgend e n o n d e r s t e u n e n d hebben e r v a r e n (in de ' n o r m g r o e p ' is dit 19%). Daarnaast wordt de thuisloze groep g e k e n m e r k t door het grote a a n t a l s c h e i d i n g s en v e r l i e s e r v a -r i n g e n in de j e u g d . Deze j o n g e mensen zijn - veel meer dan g e m i d d e l d - vroeg in hun j e u g d geschei-den van in i e d e r g e v a l een van hun o u d e r s , v a a k gevolgd door s c h e i d i n g e n van de o v e r b l i j v e n d e ou-der en wisseling(en) van opvoedingssituaties en p l a a t s i n g i n t e h u i z e n .
In de g e h e c h t h e i d s o n t w i k k e l i n g v e r t o o n d e n de jonge t h u i s l o z e n het beeld van onveilig gehechte mensen, w a a r b i j v o o r a l ook de hoge m a t e van vijandigheid opvallend was. Bij ernstige schei-dingssituaties bleek bij de jonge thuislozen de be-hoefte aan n a b i j h e i d en contact even groot als de angst ervoor, zich m a n i f e s t e r e n d in v i j a n d i g h e i d . V i j a n d i g h e i d wordt b e s c h o u w d a l s e e n a f w e e r m e -c h a n i s m e tegen g e h e -c h t h e i d s b e h o e f t e n , die in de ervaring van het i n d i v i d u geassocieerd zijn (ge-weest) met a f w i j z i n g en verwerping. Ook ernstige s c h e i d i n g e n of a n g s t hiervoor gaan gepaard met sterk v i j a n d i g e gevoelens die zijn te b e s c h o u w e n als pogingen om met het v e r d r i e t om te g a a n . N a a r a a n l e i d i n g v a n deze r e s u l t a t e n k a n m e n zich afvragen of er bij jonge thuislozen sprake is van een onveilig, vermijdend w e r k m o d e l van gehechth e i d . E e n i n t e r e s s a n t e gehechth y p o t gehechth e s e d i e ecgehechthter n a d e re e m p i r i s c h e t o e t s i n g vereist, óók bij een p o p u l a -t i e o u d e r e -t h u i s l o z e n .
Slotbeschouwing
In b o v e n s t a a n d betoog h e b b e n wij een essentieel k e n m e r k v a n t h u i s l o o s h e i d , n a m e l i j k h e t gebrek a a n sociale r e l a t i e s e n b i n d i n g e n , g e p l a a t s t b i n n e n het perspectief van de gehechtheidstheorie. Het ontbreken van dergelijke relaties bij de volwassen t h u i s l o z e is, via de w e r k m o d e l l e n , t e r u g te voeren op de k w a l i t e i t van de eerste r e l a t i e : de g e h e c h t
-h e i d s r e l a t i e tussen ouder en k i n d . In een (vroege) ouder-kindrelatie waarbij het k i n d geen warmte, o n d e r s t e u n i n g e n ' b a s i s v e i l i g h e i d ' o n d e r v i n d t , ligt n a a r onze m e n i n g de kiem voor de ' e e n z a a m h e i d ' van de t h u i s l o z e ( H e y d e n d a e l , 1988).
Wij hebben d a a r m e e slechts één aspect van t h u i s -loosheid belicht. We zijn niet nader ingegaan op h e t e f f e c t v a n n e g a t i e v e ( o n d e r a n d e r e m a a t s c h a p -p e l i j k e ) f a c t o r e n die mede een rol s -p e l e n in het proces d a t l e i d t t o t t h u i s l o o s h e i d . M e t a n d e r e w o o r d e n : i n h e t i n d i v i d u e l e o n t w i k k e l i n g s p r o c e s van de t h u i s l o z e v o r m t een groot a a n t a l f a c t o r e n te zamen de oorzaak. Hoe en in welke mate de v a r i a b e l e ' g e h e c h t h e i d s o n t w i k k e l i n g ' a l s oorzake-l i j k e f a c t o r een rooorzake-l speeoorzake-lt bij het v e r k oorzake-l a r e n van t h u i s l o o s h e i d , z a l o n d e r w e r p v a n n a d e r e m p i r i s c h o n d e r z o e k m o e t e n z i j n . 'Een slechte j e u g d ' , zo v a a k een v a n z e l f s p r e k e n d e v e r k l a r i n g voor een m i s l u k t bestaan, is de m o e i t e waard om niet alleen g e s i g n a l e e r d , m a a r o o k n a d e r o n d e r z o c h t t e wor-den. D a a r m e e kan m o g e l i j k een van de wortels, w a a r u i t een zo u i t z i c h t s l o o s b e s t a a n kan g r o e i e n , w e r k e l i j k begrepen worden. I n z i c h t i n de/e p r o -cessen kan ons inziens tevens kennis opleveren die relevant is voor de h u l p v e r l e n i n g in de t h u i s l o z e n -zorg.
Noot
Dit onderzoek, een 'pilot-studie', is uitgevoerd in een sa-menwerkingsverband tussen de Rijksuniversiteit Leiden, Vakgroep Algemene Pedagogiek, de GG & GD, afdeling Sociale en Psychiatrische Epidemiologie, sector GGZ te Amsterdam en de Universiteit van Amsterdam, Vakgroep Kinder- en Jeugdpsychiatrie.
Voor een (deel)rapportage die betrekking heeft op de vraagstelling van de RU Leiden, zie Tavecchio e.a., 1991 .
Mw.drs. J.M.Th.G. Roorda-Honée en dr. L.W.C, Tavec-chio zijn verbonden aan de Vakgroep Algemene Peda-gogiek van de Rijksuniversiteit Leiden, Postbus 9555, 2300 RB Leiden. Literatuur bij dit artikel is opvraag-baar bij de auteurs.
