'Pijn en smart in de Oudheid'

Varia

dominent, hol 'n,u htboek' van de ietwat /onderlinge redenaar Adins Anslides, w a a r i n hi| /nn pun en /lekie ervaringen noteerde, l In hex houwde /ijn her-stel als de gave v,in de godheid wiens in dromen gcge ven a.mwii/ingeii hij volgde: Asklepios. l'en opstel uil de bundel is eraan gewijd.

/owel in de Arabische als in de \Vexteuropcse wereld bleven de medixi he opvattingen over pi|n eeuwenLing gebaseerd op de werken v.in de gröle arisen ml de Oudheid, l'as in de /eventiende eeuw, yoalx II.n in Henkers in 'De heilige beweging der geeslen I-en mee hanislische inlerprel.ilie van pi|n laat /len, kwain de omsl.ig in de fysiologische opvallingen die sinds ( T . i l e n u s hadden gegolden en werden de gevolgen d,i.uvan voor de verklaring van hel versehnnsel pnn

zichtbaar.

l )e lilosolie kon pijn weliswaar niel verdrijven, maar kon wel pogingen doen om die pnn en smart Ie dui-den en argnmenlen leveren om die Ie verduren. IV I n s i o r u n s van de antieke vvnshegecrle l'. A. Meiier geell loelKhling op een merkwa.ndigo antieke verkla ring voor de onmiskenbare leil dat /elïs een Stoïcijnse filosoof pnn kon Inden. De wij/e kan uitingen van pijn niel onderdrukken, /olang als hel rationele deel van /nu /iel, de liyifi, het irrationele deel nog niet kan beheersen l >e wn/c is vergelijkbaar met een hard loper, wiens benen niel onmiddellijk gehoor kunnen geven aan hel commando dal /i|n hersenen geven om stil Ie staan Sem\a geell /nn vriend l ucilins, en daar uur ons als medele/ers van /i|ii brieven aan hem, filo-sofische argumenten in handen om pnn le venir.igen, die, /o betoogt de latinist l'.ll. Schrnveis, opmerkelijk veel lijken op de redeneringen die moderne therapeu ten bi| pnnpalienlen hanteren.

Aan hel einde van de/e biieenkomsl van het Werkge /else hap Antieke ( leneesknnde werd het eerste exeni plaar van de bundel aangeboden aan prol. dr II U' I'lekel, die onlangs afscheid nam als hoogleraar Oude desilnedems en (mekse en l atnnse epigratiek aan de I eidse universiteit. Als iemand Indens /nn langdurige werk/a,luiheid als docent en ondei/oeker conip.na I1 sine en multielisciplin.iiile-il niet alleen met de mond heelt beleden, maar ook /el! in praklnk heeft gebracht, dan is het l'lekel wel. In /i)n werk beloont lm /u h sleecis weer om /i|ii eigen woorden Ie citeren 'een overtuigd voorstander van vergelijkende l mopese geschiedenis. Ie beginnen met de drieks Romeinse varianten.' Dat is dan ook de reden dal /i|n mede auteurs l'leket droeg /ell ook lm mei twee artikelen hem op de/e wi|/e met een spontane geste hebben willen eren. Hel tweede exemplaar werd aangeboden aan de deka.m \ a n de l eulse l a c i i l l e i t der l e t t e r e n , prol. dr mr ( . l assem, l 'e bundel is ontstaan uil een collegereeks die aan de l eidse Universiteit is gegeven. W i e v a n u i t praktijkervaringen van vandaag het Inslo

nsch materiaal beknkl, /al, /oals de medisch psvcho loog en pnn deskundige l .1. Menges m /nn alslnilen de biidrage doet, veel herkennen m wat op het eerxio ge/icht vreemd leek, en v.iak ook lot de conclusie komen dat volstrekt anders w a s , wal hem aanv.inke lijk vertrouwd voorkwam. Wie mei een algemene kennis van de Oudheid de/e bundel ter hand neemt, /al /uli realiseren dal pnn en balsem, troost en smart de allnd aanwe/ige achtergrond Minnen lui alle mlin gen van de antieke cultuur die wij vandaag nog /o bewonderen.

NIDFRLANDSE SC'HATTEN IN DE

KUNST-KAMERA VAN TSAAR PEU k l >l (,K()TE

Al van,il de middeleeuwen hielden vorsten en adelh) ke heren in Fmopa / i c h be/ig mei het aanleggen \ a n verzamelingen van kunstvoorwerp«]) en van bn/on dere, kostbare ol /eld/ame voorwerpen int de natuur. Ook obieden uit de klassieke oudheid maakten deel mt van de/e kunst en rariteitenkabinetten. In de loop van de /estiencle eeuw begonnen ook vooraanstaande burgers dergelijke verzamelingen aan te leggen, /u het op een bescheidener schaal dan de vorsten. De/e ont wikkeling /elle /ich in de /eventiende eeuw nog ver-sterkt dooi. Met name m Nederland w a a r m die periode een geweldige aam oer was van Indisc he ran lellen', /eld/ame en merkwaardige voorwerpen die van buiten 1-uropa met name in de haven van Amsterdam werden aangevoerd kwamen in verschillende Meden tal van clergehike verzamelingen voor. De aamve/ig heul van een geweldige hoeveelheid schilderijen, leke Hingen en prenten m Nederland in de /eventiende eeuw droeg eveneens bn aan hel lot standkomen van de verzamelingen. Alleen al in Amsterdam waren er ongeveer negentig vei/amelaars actiel, daarbuiten kunnen m ledei geval tegen de /evenlig personen worden aangegeven die /ich enigerlei wn/e mei col lectioneren bezighielden.

De/e verzamelingen waren met openba.n toeganke luk l'en gioot a a n t a l was wel op afspraak Ie be/iehti gen, hoewel de ene eigenaar daar meer voor voelde dan de andeie U ie nieuwsgierig was naai rariteiten ol eigenaardigheden uit de naluui kon wel legen een geringe vergoeding een knkie gaan nemen m een

l heat rum Analomicum, bijvoorbeeld in l eiclen. Helaas is geen van de /eventiende eeuwse Neder kindse kunst en rarileitenkabinetlen bewaard geble ven. De eigenaren v e r k o c h t e n soms hun c o l l e c t i e al geheel ol gedeeltehik Indens hun leven. Na hun dood vielen de verzamelingen dan m ledei g e v a l inleen

Gtmna 17 (1994) 136-139

VARIA

PI|N EN SMART IN DE OUDHEID H.F.J. Horstmanshoff

Pijn en balsem, troost en smart /ijn van alle tilden l >r manier waarop men pijn beleeft, die pijn duidt en In-strijdt, is echter wel aan veranderingen onderhevig. Dat geldt evenzeer voor de wij/.e waarop men troost /oekt en smart verwerkt. Hoe werd pijn in de Oud-heid beleetd en hoe werd er - zowel door de paln-nl als door de omgeving - op gereageerd?

De/e vragen kwamen aan de orde op de bijeenkomst van het Werkge/clschap Antieke deneeskuiule van 15 april 1994 aan de Rijksuniversiteit te leiden. BH dir gelegenheid werd de bundel Pijn en balsem, trm^t <•»

smart. Pijnbeleving en pijnbestrijding in de Oudheid

gepresenteerd. De hierin bijeengebrachte opstellen geven een indruk van de cultuurgebonden aspecten van het pijnprobleem. /i| behandelen voornamelijk de (Ineks Romeinse Oudheid. F.nkelc artikelen over-schrijden echter de chronologische grenzen van dat tijdvak en introduceren de lever in andere cultuurpe-rioden: het oude Mésopotamie, de Middeleeuws Arabische cultuur en het /cventiende eeuwse

West-Iuropa. Het'fiijzondere van de/e bundel is dat het thema vanuit verschillende disciplines wordt belicht: .issynologie, oude geschiedenis, klassieke archeologie, Griekse, Latijnse en Arabische filologie, medische geschiedenis en medische psychologie.

De in de titel van de/e bundel chiastisch tegenover elkaar geplaatste begrippen l'iin en halsent, trotyl en

smart zijn ruim opgevat. De volgende aspecten kun

nen worden onderscheiden:

(i) beleving en duiding; het interpreteren van de pijn-beleving ,ils symptoom van een /lekte ol .ils straf van de goden. (Het Nederlandse 'pijn' ls etymologisch verwant met het dneksc poinécn hel l .iliinse ptmiti 'straf), (ii) pogingen tot verklaring, individueel en collectief. In heide gevallen speelt de sou.i.il culturele achter-grond mee.

(iii) maatschappelijke aspecten Daarbn hoort ook de rituele verwerking van pijn, leed en rouw.

(iv) pogingen tot bestrijding, /owel met religieuze middelen (magie), als met behulp van de rationele geneeskunde en farmacologie,

(v) fïlosotïsiihÉ'reflectie op het verschijnsel pijn. Knkele van de/e aspecten kwamen ook bij de presen talie van de bundel aan de orde. l'.crst hield Volker

I.angholf (Umversiteil van Hamburg) een le/im1, OVtl 'Krankheilsbeschreilumg und Krankheitserleben in der griechisch römischen A n t i k e ' , vooral gebaseerd op het ( n/yiic. //i/i/xn ruin inn H I J . l lorstmanshotl hield een inleiding op de bundel als geheel. Ver-volgens werden diverse aspecten van het thema behandeld. De .issynoloog M. Sio] hel zien hoe de bewoners van het oude Mésopotamie de oor/.iken van bepaalde klachten zochten bij demonen en tove-rij. Philip van der Kijk, graeuis, hesptak Sophocles' tragedie Phtlm Ir/o De- emotionele pijnuitingen van de mythische (iriekse held Philoctetes, door /nu strijdmakkers alleen a c h t e r g e l a t e n op een eil.rnd, geven in/icht in de persoonlijke beleving van de her haaldelijke pi|naanvallerr die de met helende wonde aan de voet van de held veroor/aakt. l Iii identificeert die' .ils een straf van de goden. Ook al gaal het hier om een mythische figuur, die bovendien nog optreedt in i'en literair kunstwerk, toch kunnen we aan Sopho des' beschrijving van de/e pnncasus belangrijke inlor malie ontlenen voor on/e kennis van pijnbelcving in de vijfde eeuw v (

De/elfde godheid die iemand /iek kon maken, kon /nu macht ook aanwenden om iemand Ie gene/en. l >e/e gedachte die bij de Mesopolamiers bleek te beslaan, was ook de drieken niet onbekend, zoals blijkt uit de geschiedenis van de reaches op peslilen lies en uit de gene/ingsmscriplies van l pulaurus. Ilii individuele nood zocht men vaak /i|n toevlucht in een heiligdom van Asklepios ol een andere genezende godheid. Daar en elders gevonden gene/mgsinscrip ties en reliefs gelingen van een krachtig geloof in de helende werk/aamheid van de godheid, die in een droom /i|ii patiënten benaderde. De archeoloog F.T. van Straten, die voor de bundel een artikel schreef over de wondergene/mgen van Kpidaurus, liet in een korle discussiebijdrage zien, hoe onzorgvuldige mier pielatie van een overgeleverde lijst van wngeschenken tot volkomen verkeerde conclusies kan lelden. In de Asklepios heiligdommen van Kormlhe en Athene werden afbeeldingen van voeten, benen en ogen veel vuldig als wngeschenken aangeboden. Blijkbaar kon-den zij workon-den genezen, ol hoopte men daarop, l en lijst mei tientallen mastoi (letterlijk: 'borsten') uit het Amphiaraos heiligdom Ie Oropos wijst echter mei op een epidemie van borst/ieklen. Het blijken gewoon aardewerkcn bekers te zijn in de vorm van een borst, l nkele andere themata uit de bundel duid ik kort aan. Uit de Romeinse Keizertijd kennen we een uniek ego

document, hel 'iiachthock' van de iolvv.it /onderlinge redenaar Aehus Anslules, waarin hi| /i|n pijn- en /lekle ervaringen nnleerde. l In beschouwde /i|n her-stel als de gave van de godheid wiens in dromen gege ven aanwij/ingcn hij volgde: Asklepios. l en opstel uit de Inindel is eraan gewijd.

/owel in de Arabische als in de Westenropese wereld bleven de medische opvattingen over pi|n eeuwenlang gebaseerd op de werken van de grote artsen uit de Oudheid. Pas m de /eventiende eeuw, /o.ils Harm Henkers in 'De heilige beweging der geesten, l en mechanistische interpretatie van pun laai /ien, kwam de omslag m de fysiologische opvattingen die sinds daleiHis hadden gegolden en werden de gevolgen daarvan voor de verklaring van hel v e r s c h i j n s e l pun /iclilbaar.

De lïlosolie kon pnn weliswaar mei verdmven, maar kon wel pogingen doen om die pun en smart te dm ili'n en argumenten leveren om die Ie verduren. De h i s t o r i c u s van de antieke wijsbegeerte l'.A. Meiier geelt toelichting op een merkwaardige antieke verkla ring voor de onmiskenbare leil dal /ells een Sloicnnse lilosool pnn kon Inden De wi|/e kan uitingen van pijn niet onderdrukken, /olang als het rationele deel van /nu /iel, de /c>.i;<><, hel irrationele deel nog mei kan beheersen. De wil/e is vergelijkbaar mei een haul loper, wiens benen met onmiddellijk gehoor kunnen geven aan het uimmando dal /un hersenen geven om stil te slaan Seneca geell /nn vriend I ucihus, en daar mee mis als medele/eis \ a n /nn brieven aan hem, filo-solisehe aiguinenlen in handen om pijn te verdragen, die, /o beloogt de latinist P.II S c h r n v e i s , opmerkelijk veel lijken op de redeneringen die moderne iherapeu ten hij pnnpatienlen hanteren.

Aan hel einde van de/e bijeenkomst van hel \\Vikge /else hap Antieke deneeskunde werd hel eerste exem-plaar van de bundel aangeboden aan prof. dr H.W. l'lekel, die onlangs alseheid nam als hoogleraar Oude ( iesi hiedems en ( ii lekse en l alijnse epigialiek aan de I eidse universiteit. Als iemand tijdens /nn langdurige werk/aainheid als doicnt en onder/oekei lompara Usine en multidisi iplmai Heil mei alleen met de mond heelt beleden, maar ook /ell m p r a k t i j k heelt gebr.uhl, dan is hel l'leket wel. In /nn werk beloont bij /uh sleeds weer om /nn eigen vvooiden Ie nieren 'een Overtuigd voorstander van vergelijkende l uropese geschiedenis, ie beginnen mei de drieks Romeinse v .111.uilen Dal is dan ook de reilen il.it /nn mede a i i t e u i s l'lekel droeg /elf ook bij mei l wee artikelen hem op de/e w i j / e mei een spontane geste hebben willen eren. l lel Iweede exemplaar werd aangeboden aan de deka.m van de I eidse l.iculteit der Letteren, prol. dr mr ( . l assem. De bundel is ontstaan uit een collegereeks die aan de l eidse Universiteit is gegeven. Wie \amnl praktijkervaringen \.m v a n d a a g het

histo-risch materiaal bekijkt, /al, /»als de medisch p s v c h o loog en pnn deskundige l .1. Menges in /nn afsluiten-de bijdrage doel, veel herkennen in wat op het eerste ge/ichl vreemd leek, en v a a k ook tol de conclusie komen dal volstrekt andeis u.is, wal hem aamankc luk vertrouwd voorkwam. Wie met een algemene kennis van de Oudheid de/e bundel 1er hand neemt, /al /ich realiseren dat pnn en balsem, troost en smart de altijd aanwc/ige achtergrond vormen bn alle uitin-gen \,m de a n t i e k e c u l t u u r die w i j vandaag nog /o bewonderen.

NEDERLANDSE SCHATTEN IN DE KUNST-KAMERA VAN l SAAR I'M l K Dl d k O ï t .

kenee Kistemakei

Al \ a n a l de' middeleeuwen hielden vorsten en adellij-ke heren m l uropa / i c h be/ig mei hel aanleggen x.in ver/amelmgeii van kunstvoorwerpen en van bn/on dere, kostbare of /eld/ame voorwerpen uit de n.Hum Ook obieclen uil de klassieke oudheid maakten deel ml v .m de/e kunst en r.u ileitenkahmetten. In de loop van de /esiiende eeuw begonnen ook vooraanstaande buigers dergelijke verzamelingen aan Ie leggen, /ij het op een bescheidener schaal dan de vorsten. De/e ont-wikkeling /eile /ich in de /cvcntiende eeuw nog ver-sterkt door. Met name m Nederland - waar in die periode een geweldige aanvoer w.is v .m 'Indische rari-leilen . /eld/ame en mei kwaardige voorwerpen die van buiten 1-uropa met name m de haven van Amsterdam werden aangevoerd kwamen m verschillende steden tal van dergelijke verzamelingen v oen De a a n w e / i g held van een geweldige hoeveelheid .schilderijen, teke nmgen en prenten m Nederland in de /evenliende eeuw droeg eveneens bij aan hel tol slandkomen van de verzamelingen Alleen al m Amsterdam waren ei ongeveer negentig ver/.imelaars .utiet; da.iihiulen kunnen m ieder g e v a l legen de /evenlig personen worden aangegeven die /ich enigerlei w n/e mei col lectioneren bezighielden

De/e verzamelingen w.nen mei openbaar loeganke luk l en groot aantal w.is wel op a f s p r a a k Ie be/ichli gen, hoewel de ene eigenaar daar meer voor voelde' dan de andere. Wie nieuwsgierig was naai ramenen of eigenaardigheden uu de natuur kon wel legen een geringe vergoeding een knkie gaan nemen m een

l healrum Anatomiciim, bijvoorbeeld m l eiden. Helaas is geen van de / e v e n t i e n d e eeuwse Neder-landse kunst en rariteitenkabinetten bewa.ud geble ven De eigenaren v e r k o c h t e n soms hun collectie al geheel ol gedeeltelijk tijdens hun leven Na hun dood vielen de ver/.imelmgen dan m ieder geval inleen