Duurzame energie op de Waddeneilanden
Kansen voor toerisme door ecotoerisme?
Bachelorscriptie SG&P
Irene Kalverboer S2019965
15 Juni 2015
Inhoud
Samenvatting... 5
Inleiding... 7
Theoretisch Kader... 9
Conceptueel model... 13
Methodologie... 14
Resultaten... 16
Discussie... 24
Conclusie... 25
Referenties... 26
Bijlagen Bijlage 1 Enquête bedrijven... 28
Bijlage 2 Enquête bedrijven Duitstalig... 32
Bijlage 3 Enquête toeristen... 36
Bijlage 4 Enquête toeristen Duitstalig... 43
Bijlage 5 Opmerkingen door bedrijven... 50
Bijlage 6 Transcript interview... 51
Bijlage 7 Statistieken ondernemingen... 58
Bijlage 8 Statistieken Duitsers/Nederlanders... 60
Bijlage 9 Statistieken thuisconsumptie duurzame energie...66
Bijlage 10 Statistieken overige... 67
Samenvatting
De huidige klimaatveranderingen en het toegenomen maatschappelijk milieubewustzijn zorgen voor ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid. Het gehele Waddengebied heeft zo in 2030 het streven om energieneutraal te zijn, de Nederlandse Waddeneilanden hebben dit doel zelfs al gesteld voor 2020. Ondernemers zouden wellicht hierop kunnen inspelen door duurzame energie door middel van marketing te promoten als ecotoerisme. De samenleving is zich namelijk steeds bewuster van het milieu, waardoor toerisme gericht op duurzame energie potentie zou kunnen hebben om een positieve economische impact op de regio te kunnen bewerkstelligen. De hoofdvraag van dit onderzoek luidt dan ook: In hoeverre kunnen windmolens en andere zichtbare vormen van duurzame energie opwekking door middel van promotie als ecotoerisme zorgen voor economische groei in het Waddengebied? Hierbij wordt gekeken naar de mening van de ondernemer en die van de toerist op het gebied van duurzaamheid en ecotoerisme.
Dit onderzoek is uitgevoerd op de eilanden Ameland en Borkum. Gebaseerd op de uitkomsten kan er ook gekeken worden of er verschil zit in de meningen van Duitse en Nederlandse toeristen. In Duitsland zijn er namelijk al meer windmolens te vinden op toeristische bestemmingen, wat ook het geval is voor Borkum, waar je vanaf het strand windmolens kunt zien. Uit enquêtes afgenomen bij bedrijven is vernomen dat zij zeer terughoudend zijn op het gebied van ecotoerisme. Er wordt getwijfeld of ecotoerisme niet slechts een trend is. Tevens lijken zij niet direct bereid om hun onderneming te onderscheiden door middel van ecotoerisme. Eveneens heeft de enige onderneming op het gebied van ecotoerisme op deze twee eilanden geen verschillen gemerkt in het type en aantal toeristen sinds deze onderneming zich is gaan onderscheiden als ecocamping. Het is dus maar de vraag of ecotoerisme een economische impact zou kunnen bewerkstelligen.
De toeristen op de Waddeneilanden staan in dit onderzoek over het algemeen negatief tegenover zichtbare vormen van duurzame energie opwekking. Wel zijn de toeristen enthousiast over duurzaamheid en duurzame ontwikkeling, alleen gaan windmolens en zonnepanelen in eigen nabijheid waarschijnlijk een stap te ver. Opvallend was wel dat er duidelijk een verschil tussen de Duitse en Nederlandse toerist is, de Duitse toerist gaf namelijk aan het milieu van veel groter belang te vinden. Uiteindelijk heeft dit niet als resultaat dat de Duitse toerist windmolens en zonnepanelen als minder storend ervaart. Een groot deel van de toeristen gaf aan meer te willen betalen voor een duurzaam restaurant, hotel of café, echter gaan windmolens en zonnepanelen nog net iets te ver. De samenleving zal waarschijnlijk (mede met behulp van de overheid) nog moeten wennen aan dit soort ontwikkelingen voordat deze geaccepteerd worden.
Inleiding
Het waddengebied is het gebied rondom de Waddenzee wat gestrekt is vanaf het Nederlandse Den Helder van Duitsland tot aan het Deense
Huk(Sijtsma et al., 2014). Het is een internationaal gebied met een uniek natuurlijk en cultureel karakter. In 2009 is het Nederlandse en Duitse deel van de Wadden geplaats op de UNESCO werelderfgoedlijst, het Deense deel is hier in 2014 aan toegevoegd.
Het is een gebied wat een groot deel van zijn economische inkomsten verkrijgt uit de toeristische sector (Prowad, 2012). Het waddengebied heeft in alle 3 landen een beschermde status waarbij de natuur en huidige situatie bewaard moet blijven. In tegenstelling tot dit imago is het Waddengebied in zeer grote belangstelling voor zonne- en windenergiewinning (mede dankzij de hoge windkracht) en zijn er veel plannen om de winningsgebieden uit te breiden(Government of the Netherlands,
2013; Nehls & Witte, 2009). Deze plannen zetten het landschap onder druk, windturbines verstoren namelijk het open landschap, de vogel migratie en vormen gevaren voor het natuurbeheer (Algemene Rekenkamer, 2013). Op Ameland staat zelfs een groot zonnepanelenpark op de planning (Gemeente Ameland, 2014). In Nederland neemt tegelijkertijd door de angsten voor de stijgende zeespiegel en andere milieuproblemen het draagvlak voor duurzaamheid steeds verder toe. Echter zorgen plannen voor windmolenparken en zonneparken voor veel tegenstand. Er wordt gevreesd dat dit een bedreiging vormt voor het natuurbehoud en de regio zijn status als UNESCO werelderfgoed (DutchNews, 2014). Er is dus duidelijk een conflict tussen de regio zijn status als toeristisch werelderfgoed en de regio als potentieel energiewinningsgebied. Aangezien de Waddenzee een belangrijke toeristische bestemming is, waarbij toerisme op de eilanden zelfs de belangrijkste inkomstenbron is, is het zeer interessant wat deze duurzame energie voor deze sector zou kunnen betekenen.
Duurzaamheid en het milieu zijn de afgelopen jaren steeds belangrijker geworden. Zo heeft de Trilaterale Samenwerking voor de bescherming van het waddengebied afspraken gemaakt om te streven naar een CO2 neutraal (toeristisch) gebied in 2030(Wadden Sea Forum, 2013). De Nederlandse Waddeneilanden zijn zelfs al van plan om in 2020 energieneutraal te zijn (Gemeente Ameland, 2014). Dit allen schept kansen op het gebied van marketing, hier kan wellicht duurzame energie een positieve economische impact op de regio hebben, mits dit als milieuvriendelijk gepromoot wordt. We zijn ons steeds bewuster van het milieu en duurzame energie zou in het kader van ecotoerisme een positief effect kunnen hebben op de gehele economie en werkgelegenheid in de regio. In Nederland zien we alleen nog weinig windmolens in de toeristische gebieden van het Waddengebied (WindenergieNieuws, 2015), echter zijn er in Duitsland al wel windmolens te vinden
op toeristische ‘hotspots’ (Proplanta, 2015; Sijtsma et al., 2014). Zo zijn in Duitsland al windmolens te vinden op toeristische bestemmingen aan het vasteland en bevindt zich vlakbij het eiland Borkum het offshore windpark Riffgat. Hier kan worden nagegaan of er verschillende opinies zijn tussen de toeristen van verschillende nationaliteiten over duurzame energie in toeristisch gebied en of duurzame energie op expliciete (milieuvriendelijke) manier kan worden gepresenteerd om zo de huidige competitieve positie op de markt van toeristische bestemmingen te verbeteren. De vraagstelling van dit onderzoek is dan ook:
In hoeverre kunnen windmolens en andere zichtbare vormen van duurzame energie opwekking door middel van promotie als ecotoerisme zorgen voor economische groei in het Waddengebied?
Enkele deelvragen die hierbij komen kijken luiden als volgt:
Allereerst zal er een theoretisch kader worden geschetst waarin de huidige ontwikkelingen op het gebied van ecotoerisme en duurzame energie aan bod komen. Vervolgens zal de methodologie worden besproken, worden de resultaten besproken en tot slot zal een conclusie worden gegeven over of zichtbare vormen van duurzame energie positieve gevolgen zouden kunnen hebben voor de toeristische sector op de Waddeneilanden.
Theoretisch Kader
Allereerst is het van belang om de toerist te definiëren in dit onderzoek. De toerist kan worden gezien als een persoon die reist en verblijft op een plaatst buiten zijn normale omgeving, niet langer dan een aaneengesloten jaar, voor vrije tijd, zaken of andere doelen (World Tourism Organization, 1995). De twee onderzoeksgebieden, Ameland en Borkum, zijn twee gebieden die grotendeels hun inkomsten aan deze toerist te danken hebben. In Ameland zijn van de 1410 banen(CBS, 2013) 790 banen (LISA, 2013) vergeven aan de toeristische sector. Borkum is sinds de opheffing van haar marinebasis in 1996 tevens sterk afhankelijk van de toeristische sector geworden en staat voornamelijk bekend als kuuroord of gezondheidsbestemming (Waddenvereniging, 2012).
Toerisme kan worden gezien als een paradoxale activiteit, de natuurlijke omgeving wordt juist als basis-ingrediënt van het toerisme beschouwd, maar tegelijkertijd is het nodig om deze omgeving te beschermen tegen de effecten van het toerisme(Williams & Ponsford, 2008). In het Waddengebied is het zeker van groot belang om de natuurlijke waarden te bewaren om zo haar concurrerende positie in de toeristische sector te behouden. Samen met het toegenomen milieubewustzijn zorgt dit voor meer aandacht voor duurzaam toerisme. World Tourism Organization formuleert duurzaam toerisme als: “Tourism development that meets the needs of the present tourists and host regions while protecting and enhancing opportunity for the future’ (UNESCO Parijs, 2012). Het is dus belangrijk dat er rekening wordt gehouden met de toekomstige generaties. Bij duurzaam toerisme wordt vaak verwezen naar de ‘triple bottom line’ van Elkington (1997), waarbij de aspecten ‘people, planet en profit’ worden onderscheiden. Met elk van deze aspecten moet een onderneming rekening houden om tot duurzame ontwikkeling te komen. De huidige klimaatveranderingen zorgen voor een groter maatschappelijk milieubewustzijn, wat zorgt voor een versterking van het draagvlak voor duurzaamheid in de toeristische sector (Sijtsma et al., 2008). Dit kan van grote betekenis zijn voor de ontwikkeling van een consumptiepatroon waarin meer rekening wordt gehouden met het milieu. De consument, de overheid en bedrijven zijn zich steeds meer bewust van het milieu en dit zorgt voor grote kansen op het gebied van duurzaam toerisme en ecotoerisme. De negatieve effecten van de klimaatverandering hebben al ontwikkelingen op gang gezet in het bedrijfsleven, zoals maatschappelijk verantwoord ondernemen(MVO) en de invoering van diverse keurmerken (zoals eco- labels) (Sijtsma et al., 2008).
Ecotoerisme
In de globale markt van toerisme is ecotoerisme één van de segmenten die het hardst groeit (Hill &
Gale, 2009). Het is een begrip waar geen duidelijke definitie van is, echter neemt The International Ecotourism Society (2015) aan dat ecotoerisme een vorm van toerisme is, gericht op duurzaamheid en verantwoord reizen waarbij het behoud van het milieu en het steunen van de lokale bevolking centraal staat. Het onderscheidt zich van duurzaam toerisme doordat er ook nadruk ligt op educatie en ecologische conservatie, terwijl duurzaam toerisme zich meer op een zo laag mogelijke impact richt. Holden (2008) beweert dat de consument steeds meer rekening houdt met het milieu bij toeristische activiteiten. Deze ontwikkeling was al voorspeld door Poon (1993), zij voorzag namelijk dat er een nieuw segment binnen de markt van toerisme zou ontstaan bestaande uit Westerse toeristen die op zoek zijn naar ervaringen waarbij de natuurlijke omgeving en respect voor de lokale cultuur centraal staat. Dit sluit eveneens aan met de trends op het gebied van toerisme, zo zijn in de afgelopen jaren de uitgaven voor ecotoerisme 20% gestegen ieder jaar (TEEB, 2009) en beweert 25%
van toeristen dat zij meer zouden betalen voor milieuvriendelijke vakantiebestemmingen(WEF, 2009).
Al deze bevindingen wijzen op een toerist die meer rekening houdt met de gekozen
vakantiebestemming. Maar hier zijn ook kritiekpunten op aan te merken, veel toeristen menen bewust te consumeren, echter zullen velen niet bewust zijn van de daadwerkelijke impact van hun consumptiepatroon op het milieu (Sharpley, 2006). Vraag en aanbod zijn beduidend gegroeid op het vlak van ecotoerisme en het wordt steeds vaker gezien als een manier om een duurzame ontwikkeling te bewerkstelligen(Williams & Ponsford, 2008). Het is twijfelachtig of dit daadwerkelijk duidt op een toerist die meer bewust consumeert of slechts op een trend vanuit het bedrijfsleven waarbij geprobeerd wordt in te spelen op de klimaatproblemen. Sharpley (2006) heeft de ecotoerist vergeleken met de massa- toerist, waarbij hij geen verschil waargenomen heeft tussen de motivatie, waarden en consumptiegedrag van beide types. Dit trekt het bestaan van de ecotoerist in twijfel, maar benadrukt wel dat ecotoerisme gebruikt(misbruikt) kan worden als marketingtool.
Competitie op het gebied van toeristenbestemmingen is dramatisch toegenomen sinds de adoptie van marketing strategieën (Ritchie & Crouch, 2003). Waar het eerst puur om de natuurlijke omgeving draaide, spelen nu sterkte krachten op het gebied van marketing (zoals place marketing) een rol (Fennell, 1999; Kotler et al., 1993). Toerisme is nu een door marketing gedreven markt (McGahey, 2012) en in het kader van ecotoerisme is het belangrijk om door middel van een marketing plan de gewenste ecotoerist te targeten en hier de grootst mogelijke voordelen uit te kunnen halen (Bustam
& Stein, 2010). Als resultaat hiervan zou de global value chain, wat de totale activiteiten die bijdragen aan de toevoeging van waarde aan producten inhoudt (Gereffi & Lee, 2012), van het toerisme op de Waddeneilanden een upgrade kunnen ervaren door de toevoeging van deze nieuwe ecotoeristische markt. De ecotoerist is een zeer wenselijke doelgroep, aangezien deze hogere uitgaven maakt tijdens toeristische activiteiten(McGahey, 2012). Hierbij is wel op te merken dat het lastig is om dé ecotoerist te definiëren, zo zijn er verschillende definities (Ballantine & Eagles, 1994; Ceballos-Lascurain, 1991;
Chang-Hung et al., 2004). In de literatuur komen echter enkele elementen frequent naar voren, namelijk dat de motivatie en activiteiten gericht zijn op de natuur en het beschermen ervan.
Ecotoeristen zijn zich over het algemeen meer bewust van het milieu en proberen de lokale omgeving te ondersteunen en hiervan te leren. Door de toevoeging van een nieuw marktsegment ervaart een gebied meer economische diversiteit(Fennell, 1999). Dit kan van grote waarde zijn op de Waddeneilanden, aangezien zij afhankelijk zijn van een eenzijdige vorm toerisme. Door de afwezigheid van een duidelijke definitie en het ontbreken van een universeel programma om ondernemingen als ecotoerisme te certificeren is de term ecotoerisme zeer vatbaar voor misbruik (Self et al., 2010). Toeristische ondernemingen kunnen gemakkelijk hun onderneming als ecotoerisme differentiëren, terwijl ze niets meer doen dan een nieuwe verkoopstrategie aannemen door het gebruik van het label ecotoerisme.
Veel ondernemingen maken nog geen gebruik van duurzame energie, deze transitie is volop in ontwikkeling. De transitie naar duurzaamheid kan worden vergeleken met het model van innovatie van Rogers (1962), waarbij de ontwikkeling begint met trendsetters en vervolgens de rest volgt. Echter zoals in de afbeelding te zien is, kan de overheid ook een grote rol spelen in de overgang naar duurzame energie (PBL, 2013). Wanneer er subsidies
of wetten worden verbonden aan het gebruik van duurzame energie zal dit de cyclus beïnvloeden (PBL, 2013). Op Borkum en Ameland is duidelijk dat de ondernemers qua duurzaamheid zich nog in de beginfase bevinden, zo is op de beide eilanden in totaal maar één bedrijf gevonden wat zich richt op ecotoerisme en zijn er weinig bedrijven met keurmerken die duurzaamheid aantonen. De ontwikkeling zal zich dus wellicht eerst moeten voortzetten, voordat hierop ingespeeld kan worden.
Zichtbare vormen van duurzame energie
Over het algemeen wordt aangenomen dat windmolens het open landschap verstoren en voor milieuproblemen zorgen, zoals de verstoring van vogelmigraties (Algemene Rekenkamer, 2013). Er wordt voornamelijk naar de negatieve effecten gekeken en worden windmolens als schadelijk ervaren voor toeristische bestemmingen. Frantál en Kunc (2011) zijn echter op andere bevindingen gekomen.
Zij keken naar het effect van windturbines op de toeristische status van een locatie. Zij stellen dat de natuur van een locatie doorslaggevend is voor de aanwezigheid van toeristische en recreatieve activiteiten. De natuur staat dus centraal in het kiezen voor een locatie als vakantiebestemming, echter kunnen objecten in het landschap waar lokale bevolking weerstand tegen biedt juist aantrekkelijk gevonden worden door buitenstaanders, zoals het geval kan zijn bij windmolens. Na de aanleg van het windmolenpark ‘Horns Rev’ is er bijvoorbeeld geen negatief effect ondervonden, deze plaats heeft juist meer toeristen ervaren en zo heeft deze duurzame ontwikkeling tot een economisch impuls geleid(Prinsloo, 2013). In combinatie met een educatief segment hebben zulke locaties de potentie om een toeristische attractie te worden(Hilligweg, G. & Kull, S., 2005). Zonnepanelen hebben dezelfde uitwerking gehad op toerisme, waarbij op enkele plaatsen het aantal toeristen en de waardering van de omgeving zijn gestegen(Prinsloo & Dobson, 2015).
Vormen van duurzame energie kunnen dus positieve effecten hebben op de lokale gemeenschappen.
Dalton (2008) beweert dat een groot aantal toeristen bereid is om meer te betalen voor een accommodatie die gebruik maakt van duurzame energie. Bedrijven kunnen hun prijs dus laten stijgen wanneer zij gebruik maken van duurzame energie, een ander voordeel is dat zij hierbij niet meer afhankelijk zijn van olieprijzen waardoor zij meer controle krijgen op hun prijsbeleid(IRENA,2014).
Duurzame energie kan tevens een grote rol spelen voor de creatie van werkgelegenheid en kan leiden tot een verbeterde infrastructuur (Wortelboer & Bischof, 2012). Werkgelegenheid wordt vooral gecreëerd door de bouw en het onderhoud, maar de eilanden zelf zullen de grootste economische voordelen ondervinden, aangezien zij het meest vertrouwd zijn met het werken op zee (Waddenvereniging, 2012). Echter, is de bouw van een wind/zonne-park slechts eenmalig en is hier dus sprake van tijdelijke werkgelegenheid. Uiteindelijk voegt het onderhoud wel een nieuwe branche toe, die de Waddeneilanden door de afhankelijkheid van het toerisme wel kunnen gebruiken. Het aantrekken van toeristen d.m.v. windturbines en zonnepanelen heeft potentie om de economie te verrijken door de ontwikkeling van de gehele toeristische sector door een breder en meer divers toeristisch aanbod(Frantál & Kunc, 2011). Een locatie kan zich differentiëren en kansen creëren door in de toeristische sector een niche markt aan te spreken. De aanname dat windmolens het toerisme zullen schaden zijn vooral gebaseerd op subjectieve angsten in plaats van meetbare feiten (Benkenstein et al., 2003; Hübner & Pohl, 2012). Meningen ten opzichte van duurzame energie zijn over het algemeen erg verdeeld. Door Dalton (2008) is vernomen dat er duidelijke verschillen zijn in zienswijze van duurzame energie tussen diverse nationaliteiten. Hierop aansluitend wordt vermoed dat Duitsers, door de Energiewende die daar plaatsgevonden heeft, minder weerstand tegen windmolens op toeristische gebieden bieden dan Nederlanders (Deltares, 2014). Hierbij zou in
Nederland beleid gericht op duurzame energie een grote rol kunnen spelen in het verminderen van deze weerstand.
Een concept wat veel in de ‘negatieve’ literatuur rondom windmolens en zonnepanelen wordt aangehaald is het NIMBY principe. Dit houdt in dat mensen nooit windfarms of dergelijke in eigen nabijheid willen hebben ondanks dat iedereen het belang van windfarms inziet (Burmingham, 2000).
Dit verschilt echter tussen de mate waarin mensen hun identiteit koppelen aan hun omgeving, eilanders hebben te maken met het ‘eilandgevoel’ en zij zullen dan ook hun identiteit ontlenen aan deze leefomgeving (Horst, 2007). Opvallend is dat er ook een inverse NIMBY effect kan optreden wanneer windmolens eenmaal gevestigd zijn, mensen zijn dan juist geneigd om deze te steunen en zich in te zetten voor deze duurzame ontwikkeling (Warren et al., 2005). De lokale tegenstand voor dergelijke projecten kan dus achteraf geheel van richting veranderen en juist milieubewustheid doen toenemen.
Uiteindelijk kan volgens de literatuur worden gesteld dat zichtbare vormen van duurzame energie niet alleen maar negatieve effecten hebben op het toerisme en de natuur, zo creëert het ook economische kansen. Er moet een manier gevonden worden om windenergie, natuur en ecotoerisme samen te laten werken. Echter, spelen de angsten voor de beschadiging van het open landschapsbeeld en de milieueffecten nog een grote rol in de besluitvorming betreffende duurzame energie(Wortelboer & Bischof, 2012). Duurzame energie kan zorgen voor meer werkgelegenheid en verbetering van de plaatselijke infrastructuur en volgens het Social Impact Assessment (SIA) van Prinsloo (2013) hebben windenergie faciliteiten juist het potentieel om toeristen aan te trekken.
Uiteindelijk zal een SWOT-analyse, een planning methode om de sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen van een bepaald plan te evalueren (Hay & Castilla, 2006), van pas kunnen komen bij de beslissing voor de plaatsing van een duurzame ontwikkeling.
Conceptueel model
Hypothese
Ik verwacht dat ecotoerisme een grotere kans heeft om economische groei te bewerkstelligen op de Duitse Waddeneilanden dan in Nederland. In Duitsland is duurzame energie in een verder stadium dan in Nederland, waardoor hier minder weerstand tegen de zichtbare vormen van duurzame energie zal zijn. Bedrijven zouden wellicht een nieuw marketing strategie kunnen aannemen om zo in te spelen op de recente klimaatproblematiek. Echter loopt het toerisme goed op de Waddeneilanden, waardoor ik betwijfel of de ondernemingen zeer actief gebruik zullen maken van nieuwe marketingstrategieën en of ecotoerisme hier grote impact zal hebben. Ondanks dat duurzame energie in Duitsland wellicht beter gewaardeerd wordt, verwacht ik dat toeristen uiteindelijk geen windmolens of zonnepanelen op hun toeristische bestemming (NIMBY) willen zien.
Methodologie
Naast literatuuronderzoek zijn bedrijven en toeristen op Ameland en Borkum benaderd. Allereerst is de keuze gemaakt om deze eilanden als onderzoeksgebied te nemen, beide zijn sterk afhankelijk van de toeristische sector en deze is op beide eilanden sterk ontwikkeld. Borkum heeft in tegenstelling tot Ameland veel meer te maken met windenergie, zo zijn er vanaf het strand van Borkum windmolens te zien. Maar er zijn op Ameland juist meer ontwikkelingen op het gebied van zonne-energie, zo is daar een zonnepark gepland. Beide eilanden hebben dus een sterke connectie met de toeristische sector en duurzame energie, vandaar de keuze voor deze eilanden. Tevens is het mogelijk om deze eilanden te vergelijken en te kijken of de mening van de Duitser en de Nederlander op het gebied van duurzaamheid verschilt.
Ondernemingen
Er is een enquête opgesteld, Nederlandstalig (Bijlage 1) en Duitstalig(Bijlage 2), welke is verstuurd naar ondernemingen op Ameland en Borkum. Er is gekozen voor een enquête omdat hiermee een groot aantal ondernemingen kan worden bereikt. Enquêtes zijn een goede methode om de waarden en meningen van respondenten te verkrijgen (Clifford et al., 2010). Er zitten enige algemene vragen in de enquête, een aantal ja/nee vragen over duurzaamheid en een aantal stellingen. Er is bij de stellingen gebruik gemaakt van de Likert schaal, dit is een schaal van eens tot oneens (Montello
&Sutton, 2006). In de verdere analyse is aangenomen dat deze data ordinaal is, ondanks dat dit vaak als ratio wordt behandeld, echter blijkt dit vaak onterecht(Kuzon et al., 1996). Bij de Likert schaal is het verschil tussen neutraal en mee eens namelijk niet noodzakelijk even groot en dus niet te beschouwen als ratiovariabele. De enquête is online geplaatst en de bedrijven die actief zijn in de toeristische sector zijn via e-mail benaderd. De mailadressen zijn verkregen door de VVV-sites van de beide eilanden na te gaan. In totaal zijn 95 bedrijven op Ameland en 86 bedrijven op Borkum benaderd. Echter, omdat het lastig is om veel respons te verkrijgen door middel van online enquêtes heb ik ervoor gekozen om tevens een interview af te nemen met de enige onderneming op beide eilanden die actief is op het gebied van ecotoerisme. Door de toevoeging van een interview met een eigenaar van een ecocamping op Ameland zal dit meer diepte aan het onderzoek toevoegen. Diepte- interviews zijn een betrouwbare vorm van data verzameling, omdat wanneer het interview opnieuw afgenomen zou worden deze door de uitgebreide argumentatie van de respondent dezelfde uitkomst heeft (Montello & Sutton, 2006). Dit geldt in mindere mate voor enquêtes, hierbij is het minder zeker dat de respondent dezelfde antwoorden zal geven.
Toeristen
De mening van toeristen ten opzichte van duurzaamheid en verschillende vormen van duurzame energie opwekking is tevens verkregen door middel van een enquête. Op deze wijze kan veel data verkregen worden. Hier is een Nederlandstalige(Bijlage 3) en Duitstalige(Bijlage 4) enquête voor opgesteld. Het is een korte enquête die ongeveer 5 minuten tijd kost. Het eerste gedeelte bestaat uit algemene vragen, het tweede gedeelte uit ja/nee vragen, het derde gedeelte bestaat uit stellingen over duurzaamheid en het laatste gedeelte gaat over de mening van de respondent t.o.v.
afbeeldingen van duurzame energie. Wederom is hier gebruik gemaakt van de Likert schaal. Om verschillende doelgroepen te bereiken is deze enquête in de meivakantie afgenomen op Borkum en Ameland. Grotendeels zijn deze enquêtes op de boot aan de toeristen uitgedeeld, omdat deze mensen toch zitten te wachten tot zij aankomen op hun bestemming. Een deel van de enquêtes is
ook op de eilanden zelf verspreid. Om de invloed van plaats en tijd op de uitkomsten zo veel mogelijk te beperken zijn de enquêtes met toeristen beide op een zonnige dag in de meivakantie afgenomen.
Op de boot waren voornamelijk oudere stellen en gezinnen, veel voor een dagje naar het Waddeneiland, maar ook enkelen met grote koffers die hoogstwaarschijnlijk langer op het eiland verblijven. In totaal heeft dit 195 cases opgeleverd, 102 verkregen op Borkum en 93 op Ameland. Het is hierbij belangrijk om op te merken dat het lastig is om mensen te vragen naar hun mening over windmolens e.d., omdat velen deze niet mooi zullen vinden, het is daarom lastig om erachter te komen of zij daadwerkelijk niet meer naar één van de Waddeneilanden zullen gaan wanneer er windmolens zouden staan. In de enquête is daarom gebruik gemaakt van afbeeldingen zodat de toeristen een beter beeld hebben bij de waardering van het landschap.
Kritiekpunten enquêtes
Er zijn veel opmerkingen te plaatsen bij enquêtes als methode van dataverzameling (Montello &
Sutton, 2006). Naast de invloed van tijd en plaats is de neiging tot het geven van sociaalwenselijke antwoorden eveneens problematisch (Montello & Sutton, 2006). Vooral bij een onderwerp zoals duurzaamheid zullen mensen niet snel aangeven dat zij niet milieuvriendelijk zijn. Deze invloed is bij de bedrijven beperkt omdat zij de enquête online anoniem in kunnen vullen, echter bij de toeristen zal deze invloed meer aanwezig zijn omdat ondanks dat zij de enquête anoniem invullen toch een minder gevoel van anonimiteit zullen ervaren. Een andere vorm van data verzameling zal dit probleem niet kunnen ontwijken, vandaar dat enquêtes een gepaste manier van data verzameling is.
Subjectiviteit is tevens een lastig punt, onder andere doordat de respondent subjectief is zowel als de onderzoeker (Clifford et al., 2010). Interpretatie van de vragen door de respondenten en interpretatie van de uitkomsten door de onderzoeker spelen hier een grote rol waar de onderzoeker bewust van moet zijn. Als laatste zijn uit ethisch oogpunt alle enquêtes anoniem afgenomen en werd hen niet tot antwoorden verplicht.
GIS-kaarten
Door middel van GIS-data is er gekeken of er verbanden zijn tussen de aangegeven woonplaatsen van de respondenten en de positie van bestaande windmolens. Wellicht is er een patroon zichtbaar tussen de afstand van de windmolens tot de woonplaats van de respondenten en de meningen ten opzichte van windmolens. Hier kan de aanwezigheid van windmolens in de buurt misschien invloed uitoefenen op de mening van de toerist.
Resultaten
Bedrijven
Uiteindelijk heeft de online enquête 35 cases opgeleverd, 24 Nederlandse ondernemingen en 11 Duitse ondernemingen. Door dit lage aantal cases is het beperkt om statistische toetsen uit te voeren.
Het gemiddelde aantal werknemers is 7 werknemers.
31 bedrijven maken gebruik van marketing, voornamelijk via advertenties, flyers en het internet.
Aangezien een relatief groot deel bekend is met marketing, zal dit de promotie als ecotoerisme kunnen vergemakkelijken. Verder maken 19 bedrijven gebruik van duurzame energie en 16 bedrijven maken hier geen gebruik van. Gebaseerd op de antwoorden op de enquête (bijlage 7) lijken milieuvriendelijkheid en duurzame ontwikkeling van het Waddengebied van groot belang te zijn voor de ondernemers.
Wat interessant voor dit onderzoek is, is dat een vrij
groot deel aangeeft dat het aantal toeristen de afgelopen vijf jaar is toegenomen (figuur 3). Hierbij kan worden afgevraagd of de promotie van ecotoerisme wel daadwerkelijk iets zal betekenen voor de bedrijven, aangezien zij al groei ervaren zal het minder nodig zijn om een nieuwe markt aan te spreken om voor een economisch impuls te zorgen.
Opmerkelijk is wel dat een aantal bedrijven zeer nuttige commentaren hebben achtergelaten bij de enquête(bijlage 5), die van grote waarde zijn om inzicht te verkrijgen in de mening ten opzichte van duurzame energie en ecotoerisme. Opvallend is dat deze commentaren over het algemeen niet erg positief zijn tegenover ecotoerisme, zo wordt ecotoerisme gezien als een trend en wordt verondersteld dat het toeristen toch niets uitmaakt zolang zij niet meer hoeven te betalen. Dit komt overeen met de antwoorden op de vragen uit de enquête aan bedrijven, er was geen duidelijke richting te vinden of de bedrijven kansen zien in ecotoerisme door zich te kunnen onderscheiden (figuur 4) of dat zij mogelijkheden zien om op deze wijze een nieuw
marktsegment aan te spreken(figuur 5). Tevens komen uit de commentaren veel twijfels naar voren over de plaatsing van het zonnepark, er wordt gevreesd dat dit het karakter van het eiland zal schaden, waarbij duidelijk een NIMBY instelling naar voren komt (Burmingham, 2000). Het is dus duidelijk dat bedrijven terughoudend zijn op het gebied van zichtbare vormen van duurzame energie opwekking.
Interview
In het interview met de eigenaar van een ecocamping op Ameland kwamen zijn zorgen over het milieu sterk naar voren. De geïnterviewde is de ecocamping gestart omdat hij beseft dat het op de huidige manier niet goed komt met het milieu, vooral op een eiland vindt hij de stijgende zeespiegel zorgwekkend en dit was dan ook één van de grote motivaties om een ecocamping te beginnen.
De geïnterviewde heeft sinds de invoering van de titel ecocamping in 2013 echter geen verschil gemerkt in het type toeristen. ‘Ik zoek mijn vakantie er niet op uit en dat merk ik hier ook dat dat niet gebeurt.’ Volgens hem is het een titel waar je voorzichtig mee moet zijn; ‘Daar moet je mee uitkijken, ik denk dat het net zo hard afschrikt als aantrekt’. Hij krijgt het gevoel dat anderen zich beledigd kunnen voelen door deze term, doordat het verkeerd kan vallen en er wordt gedacht dat de geïnterviewde zich hierdoor beter voelt. Tevens zijn er waarschijnlijk klanten die twijfelen over de betrouwbaarheid van de voorzieningen, namelijk of er wel altijd warm water is e.d. Er is geen verschil vernomen in het type toerist, eveneens heeft de eigenaar geen stijgend aantal toeristen vernomen sinds de overgang naar ecocamping. Dit is in overeenstemming met Sharpley (2006), die beweert dat er geen verschil is tussen de ecotoerist en de massatoerist. Tevens kan hierdoor worden betwijfeld of ecotoerisme voor een upgrade van de global value chain van toerisme kan zorgen.
De geïnterviewde is zeer betrokken met duurzaamheid op de Waddeneilanden. Hij heeft echter het gevoel dat er op Ameland weinig animo is voor duurzame ontwikkelingen. De volgende uitspraken geven duidelijk de strekking aan; ‘Windmolens willen ze sowieso niet’ en ‘het is gewoon een mindset die je hebt en mensen willen niet veranderen’. Met de instelling die heerst op het eiland verwacht de geïnterviewde dat het doel om in 2020 zelfvoorzienend te zijn niet lukt, waarbij hij concludeert dat wanneer je stroom wil hebben er toch iets moet gebeuren en we een voorbeeld moeten nemen aan Duitsland.
Toeristen
Profiel van de toerist
In totaal zijn 195 enquêtes afgenomen, 119(61%) Nederlandse en 76(39%) Duitse. De steekproef bestaat verder uit 112 vrouwen en 83 mannen. In de bijlage (bijlage 8) zijn diagrammen opgenomen van de hoogst genoten opleiding per nationaliteit van de respondenten, de opleidingsstructuur
verschilt behoorlijk in beide landen, vandaar dat deze apart worden weergegeven. Tevens is daar een histogram toegevoegd over de bezoekfrequentie van de respondenten.
In de tabel is te zien wat de gemiddelde leeftijd van beide groepen (Nederlanders en Duitsers) is. Om te kijken of de gemiddelde leeftijd en de verhouding man/vrouw in beide groepen vergelijkbaar is, is er een independent samples t-test uitgevoerd(bijlage 8). Hieruit bleek dat er
niet mag worden aangenomen dat de gemiddelde leeftijd van beide groepen gelijk is, dit valt te verklaren doordat in de groep Nederlanders de enquête ook is ingevuld door kinderen. Aangezien het niet kan worden aangenomen dat de gemiddelde leeftijd in beide groepen gelijk is, kan dit voor problemen zorgen bij verdere analyse. Het geslacht is in beide groepen wel vergelijkbaar.
In totaal beweert 44,1% meer te willen betalen voor een duurzaam hotel/restaurant of café op de
Waddeneilanden en geeft 79,2% van de respondenten aan dat zij het belangrijk vinden dat de Waddeneilanden duurzaam zijn. Tevens vindt 73,2% dat zij tijdens hun vakantie of dagje weg rekening houden met het milieu en vindt 26,5% duurzaamheid belangrijk bij het maken van een keuze voor een vakantiebestemming. Figuur 6, 7 en 8 illustreren deze bevindingen. Al met al zijn de toeristen dus erg positief over duurzaamheid en bevestigt dit het bestaan van een toerist die veel rekening houdt met het milieu (Holden, 2008). Door middel van een chi-kwadraat toets is getest of er een verband is tussen het aantal keer per jaar dat iemand naar een Waddeneiland gaat en hoe
belangrijk het wordt gevonden dat de Waddeneilanden duurzaam zijn, echter is er geen verband gevonden. Het zou namelijk niet verassend zijn dat mensen die vaker naar de Waddeneilanden gaan, duurzame ontwikkelingen belangrijker vinden door de grotere verbondenheid hiermee.
Statistische toetsen verschillende groepen Nationaliteit
De variabele nationaliteit is nominaal en bestaat uit twee categorieën, deze is afgezet tegen de vragen uit de enquête. Omdat deze vragen allemaal nominaal of ordinaal zijn is hier gebruik gemaakt van een chi-kwadraat toets. Er zijn genoeg cases om geen zorgen te maken over de normaalverdeling.
Voorwaarden van deze toets zijn dat 20% van de cases geen verwachte waarde van 5 of minder mag hebben en dat geen enkele case een verwachte waarde lager dan 1 mag hebben. Om de statistische toets overal te kunnen uitvoeren zijn bij enkele variabelen categorieën samengevoegd. In die gevallen staat in de bijlage (bijlage 8) de nieuwe categorie vermeld. Het doel van de chi-kwadraat toets is om te kijken of er een verband tussen twee variabelen is. Na uitvoering van de toetsen is er tussen nationaliteit en de volgende variabelen een verband gevonden:
In bijlage 8 zijn de uitkomsten van de statistische toetsen te vinden.
Stellingen
Uit de resultaten (bijlage 8) blijkt dat Duitsers, vergeleken met Nederlanders, het van een groter belang vinden dat de Waddeneilanden duurzaam zijn dan werd verwacht. Dit is tevens het geval voor milieubewustzijn, rekening houden met het milieu tijdens vakantie, het belang van duurzame energie voor het milieu en het bereid zijn om meer te betalen voor duurzame faciliteiten op de
Waddeneilanden. Op al deze terreinen lijken Duitsers veel positiever en bewuster op het gebied van duurzame energie. Onderstaande afbeeldingen illustreren deze resultaten. Dit verschil zou kunnen komen doordat Duitsers door de ‘Energiewende’ al veel meer bekend zijn met duurzame energie. Er is wel tegenstand te bemerken voor het zonnepaneelpark, Duitsers waarderen dit plan minder positief dan Nederlanders, waarvan de uitkomst enigszins tegenstrijdig overkomt met de overige stellingen waarop de Duitsers juist zeer positief reageerden.
Afbeeldingen
Op de vragen over de afbeeldingen komen zeer tegenstrijdige uitkomsten naar voren. Waar verwacht wordt dat Duitsers veel makkelijker zullen zijn over zichtbare vormen van duurzame energie, zijn het over het algemeen toch de Nederlanders die hier iets positiever over zijn.
De afbeelding hierboven geeft
een overzicht van hoe de zichtbare vormen van duurzame energie over het algemeen beoordeeld worden, waar duidelijk de verschillen te zien zijn tussen de verschillende vormen. In de
kruistabellen(bijlage 8) lijken Nederlanders zonnepanelen eerder als aantrekkelijk te ervaren, ditzelfde geldt voor de windmolens die iets verder weg stonden. Echter is het niet een erg duidelijk beeld, aangezien Duitsers wel weer eerder naar de Waddeneilanden zouden gaan wanneer
windmolens iets verder van de kust vandaan staan. De vragen met betrekking tot de afbeeldingen zijn samengevoegd tot één gewogen variabele, namelijk de Gemiddelde mening over zichtbare vormen van duurzame energie. Dit geeft een overzichtelijker beeld over de opinie ten opzichte van alle vormen van duurzame energie uit de enquête. Deze variabele is een combinatie van de vragen over hoe zij de vormen van duurzame energie ervaren (op de schaal zeer storend tot zeer aantrekkelijk), hiervan is het gemiddelde van alle vier vragen genomen om zo een overkoepelende opinie over deze vormen van duurzame energie te creëren. In de bijlage (bijlage 8) staan de uitkomsten van de chi- kwadraat toets op basis van de variabele nationaliteit en deze variabele. Hieruit blijkt dat
Nederlanders duurzame energie vaker dan verwacht als positief ervaren, echter ervaren zij het ook vaker dan verwacht als negatief. Op basis van deze gegevens is er een verband, echter valt er niet uit te concluderen dat er grote verschillen zijn tussen de nationaliteiten wat betreft de verwelkoming van duurzame energie. Echter, als je bij deze nieuwe variabele kijkt naar de gehele steekproef komt hierbij naar voren dat 52,9% negatief, 32,4% neutraal en 14,7% positief ervaart (figuur 14). Over het
algemeen worden deze vormen van duurzame energie opwekking dus duidelijk door de meerderheid als negatief en storend ervaren. Hier is eveneens wellicht het NIMBY effect van toepassing.
Duurzame energie voor thuisconsumptie
Een andere verdeling van de steekproef kan plaatsvinden op basis van het gebruik van duurzame energie voor thuisconsumptie (20,9% van de respondenten) en degenen die geen gebruik maken van duurzame energie. Dit is een interessante classificatie voor dit onderzoek, omdat het gebruik van duurzame energie voor thuisconsumptie daadwerkelijk milieubewust gedrag weergeeft. Omdat dit een nominale variabele is en de stellingen allemaal ordinaal of nominaal zijn, is er wederom voor de chi-kwadraat toest gekozen. Hier zijn waar nodig enkele categorieën samengevoegd, zodat het aan de voorwaarden van de chi-kwadraat toets voldoet. Opvallend genoeg zijn er weinig verbanden
gevonden tussen de variabelen (zie bijlage 9). Er is één verband gevonden, namelijk een verband tussen het gebruik van duurzame energie thuis en de mate waarin iemand aangeeft milieubewust te zijn. Dit is uiteraard niet verassend, sinds het te verwachten valt dat mensen die thuis gebruik maken van duurzame energie ook zichzelf daadwerkelijk milieubewust zullen vinden. Verder is er geen significant verband gevonden met de waardering van zichtbare vormen van duurzame energie.
Overige groepen
Op dusdanige wijze is er ook gekeken of er verbanden tussen bewoner/toerist en tussen man/vrouw zijn (bijlage 10). Er is alleen een verband gevonden tussen geslacht en ervaring van
windmolens(meest ver weg, laatste vraag enquête). Vrouwen zijn hier negatiever over dan verwacht en mannen juist positiever. Echter zijn er verder geen significante verbanden uit voortgekomen. Dit is deels te danken aan het feit dat de groep bewoners van de Waddeneilanden(20 personen) te klein is om daadwerkelijk veel statistische uitspraken over te doen. Tevens is er geen verband gevonden tussen de locatie waar de enquête is afgenomen, dus Borkum of Ameland, en de waardering van de afbeelding waarop het uitzicht op de windmolens vanaf Borkum te zien is(de afbeelding waarop de
windmolens het meest ver bij de kust vandaan staan). Dit is verassend, aangezien verwacht werd dat toeristen op Borkum dit wellicht als meer aantrekkelijk ervaren sinds zij al de keuze hadden gemaakt om hier als toerist naartoe te gaan.
GIS-kaarten
In de enquête aan toeristen is gevraagd naar de postcode van de respondenten, op basis van deze gegevens en van de ArcGIS geo-database zijn enkele GIS-kaarten opgesteld. Als eerste is er een kaart opgesteld van de locatie van windmolens in Nederland (figuur 15), hierin is duidelijk te zien dat binnen het onderzoeksgebied aan de Waddenzeekust en rondom Den Helder veel windmolens staan.
Deze gegevens zijn afgezet tegen de postcode van de toeristen, hierbij zijn de toeristen opgedeeld in categorieën, namelijk de categorieën positief, negatief en neutraal ten opzichte van zichtbare vormen van duurzame energie opwekking (figuur 17). Het lijkt erop dat inwoners van Noord-Friesland dichtbij grote aantallen windmolens eerder negatief zijn over windmolens, echter zijn er uiteindelijk te weinig postcode-gegevens beschikbaar om daadwerkelijk harde uitspraken hierover te doen. Tevens zijn windmolens vaak te vinden op plaatsen waar weinig mensen wonen, wat de afwezigheid van een verband zou kunnen verklaren. Er is eveneens een kaart met de herkomst van de Duitse toeristen (figuur 16), er is te zien dat velen dichtbij Nederland wonen. Er is geen geodata gevonden voor de locatie van windmolens in Duitsland, waardoor het maken van een kaart waarbij de postcode van Duitsers afgezet tegen de locatie van windmolens onmogelijk was.
Discussie
Er zijn enkele kritiekpunten aan te merken op de enquête voor toeristen, zo is een statistische analyse tussen milieubewuste mensen en niet-milieubewuste mensen is in dit onderzoek niet mogelijk gebleken. Dit is te danken aan het feit dat in de enquête door de respondenten nauwelijks aan werd gegeven dat zij niet milieubewust zijn. Voor verder onderzoek is het dan ook raadzaam om een New Environmental Paradigm scale (Dunlap & Van Liere, 1978) of een General Ecological Behavior scale(Kaiser, 1998) toe te voegen. Vooral de GEB schaal zou van grote waarde zijn, omdat dit een beeld schetst betreffende milieubewustzijn aan de hand van vragen over daadwerkelijk milieubewust gedrag. Vragen over direct gedrag schetsen een beter beeld van de respondent op het gebied van duurzaamheid, aangezien vragen over meningen en zelfbeeld zeer subjectief zijn. Echter, is in dit onderzoek deze schaal weggelaten om zo de enquête zo kort mogelijk te houden om zo de respondenten niet af te schrikken door een lange vragenlijst. Eveneens blijft het lastig om de mening van toeristen ten opzichte van duurzame energie opwekking zoals windmolens en zonnepanelen te verkrijgen. Een toerist zal immers wanneer hij een afbeelding ziet van een windmolen deze niet snel aantrekkelijk vinden, echter is het de vraag wanneer de toerist aangeeft dat dit een storend object is het daadwerkelijk zijn toeristisch gedrag zal beïnvloeden.
Een ander punt is dat er wellicht ook onderscheid tussen toeristen die slechts voor één dagje een Waddeneiland bezoeken en toeristen die langer verblijven zou kunnen zijn. Hier zou een vraag naar de duur van het verblijf dus nuttig zijn. Wanneer een toerist namelijk voor meerdere dagen naar een Waddeneiland gaat zal deze hoogstwaarschijnlijk meer tijd investeren in het kiezen van de te gebruiken horeca voorzieningen. Voor dagjesmensen is het uiteraard niet relevant om uit te zoeken wat de meest duurzame accommodatie is en zijn zij hierdoor minder op de hoogte van de duurzame faciliteiten.
Uiteindelijk is er meer onderzoek nodig op het gebied van bedrijven, de enquête alleen heeft te weinig respons om daadwerkelijk sterke uitspraken over te doen. De commentaren die de bedrijven toe hebben gevoegd aan de enquête waren echter van zeer grote waarde, waarbij bij sommige uitspraken vervolginterviews interessant zouden zijn geweest. Helaas zijn de enquêtes anoniem en was dus niet te achterhalen wie bepaalde uitspraken heeft gedaan.
Conclusie
Door middel van dit onderzoek is er meer inzicht verkregen in de positie van ondernemers en toeristen ten opzichte van zichtbare vormen van duurzame energie en ecotoerisme. Windmolens zouden een economisch impuls kunnen creëren door de toevoeging van werkgelegenheid aan de regio, echter wordt de visuele impact hiervan gevreesd. Hetzelfde is gevonden voor zonnepanelen, mensen zien deze toch liever op de daken dan dat er een geheel zonnepaneelpark komt. Hoewel duurzaamheid als een belangrijke ontwikkeling wordt ervaren door bedrijven en toeristen zijn er sterke twijfels aanwezig op deze terreinen. Ondervonden is dat ondernemers nog vrij terughoudend zijn op het gebied van ecotoerisme, zo wordt gevreesd dat dit slechts een trend is en is het twijfelachtig of de bedrijven wel daadwerkelijk duurzame energie in zouden zetten om hun onderneming te onderscheiden. Tevens heeft de enige onderneming op beide Waddeneilanden die zichzelf differentieert door ecotoerisme geen verschil ondervonden in aantal en type toeristen sinds de overgang naar een eco-onderneming. Het lijkt de toerist namelijk weinig uit te maken of iets ecotoerisme is of niet. Hierdoor lijkt ontwikkeling richting ecotoerisme niet vanuit de aanbodkant te komen en evenmin vanuit de vraagkant. Het is eveneens te betwisten of ecotoerisme wel degelijk meer toeristen zal trekken.
Toeristen waren zeer te spreken over duurzaamheid en duurzame ontwikkeling, echter wanneer zij daadwerkelijk geconfronteerd werden met zichtbare vormen van duurzame energie opwekking waren zij meer terughoudend. Een groot deel is bereid om meer te betalen voor ecotoerisme, alleen worden over het algemeen windmolens en zonnepanelen nog als negatief ervaren. Opvallend was wel dat er duidelijk een verschil tussen de Duitse en Nederlandse toerist was, de Duitse toerist gaf namelijk aan het milieu van veel groter belang te vinden. Uiteindelijk heeft dit niet als resultaat dat de Duitse toerist windmolens en zonnepanelen als minder storend ervaart.
Het is dus twijfelachtig of ecotoerisme veel kan betekenen voor de toeristische sector door middel van de toevoeging van een nieuw marktsegment op de Waddeneilanden. Het zal moeten inhouden dat de toerist een nieuwe instelling t.o.v. zichtbare vormen van duurzame energie aanneemt en dat deze moet wennen aan de visuele veranderingen. De overheid zou een grote rol kunnen spelen bij het veranderen van de instelling tegenover windmolens en zonnepanelen, door bijvoorbeeld voorlichtingen en subsidies. Uiteindelijk zullen de klimaatveranderingen en –problemen hot topics blijven in onze samenleving en zullen duurzame ontwikkelingen ongeacht de mening van de toerist en ondernemers plaatsvinden.
Referenties
Algemene Rekenkamer (2013) Wadden area: nature protection, nature management and spatial planning.
Ballantine, J.L. & Eagles, P.F.J. (1994). Defining Canadian ecotourists. Journal of Sustainable Tourism, 2(4): 210-214
Benkenstein, M., Zielke, K. & Batian, J. (2003). Wirkungseffekte von Offshore- Windkraftanlagen in
MecklenburgVorpommern auf touristische Nachfrage- und Angebotsstrukturen. Ostseeinstitut für Marketing, Verkehr und Tourismus an der Universität Rostock.
Burningham, K. (2000). Using the language of NIMBY: a topic for research, not an activity for researchers. Local Environment, 5 (1): 55–67
Bustam, T. D., & T. V. Stein (2010) Principles for Developing Your Ecotourism Business Plan. Florida, USA: School of Forest Resources and Conservation, University of Florida, Institute of Food and Agricultural Sciences, Florida Cooperative
CBS (2013). Werkgelegenheid 2013.
Ceballos-Lascurain, H. (1991). Tourism, ecotourism, and protected areas. Parks, 2(3), 31–35.
Chang-Hung, T., Eagles, P.F.J. & Smith S.L.J. (2004). Implications of alternative definitions of ecotourists. Tourism Analysis, 9: 1-13
Clifford, N., French, S. & Valentine, G. (2006). Key methods in Geography. Londen: Sage Publications
Dalton, G.J. (2008). A survey of tourist attitudes to renewable energy supply in Australian hotel accommodation.
Renewable Energy, 33(10): 2174–2185
Deltares (2014).Tourist' valuation of climate change impacts on the Dutch Wadden Sea. Delft: Deltares.
Dunlap, R.E. & Van Liere, K.D. (1978). The 'new environmental paradigm': A proposed measuring instrument and preliminary results. Journal of Environmental Education, 9: 10-19
DutchNews (2014). Wadden Sea islands oppose offshore wind farm plan. Geraadpleegd op 15-02-2015 via http://www.dutchnews.nl/news/archives/2014/01/wadden_sea_islands_oppose_offs/.
Elkington J.(1997). Cannibals with Forks: The Triple Bottom Line of Twenty-First Century Business. Capstone, Oxford.
Fennell, D. (1999). Ecotourism: An Introduction. London: Routledge.
Frantál, B. & Kunc, J. (2011). Wind turbines in tourism landscapes: Czech Experience. Annals of tourism research, 38(2): 499-519.
Gemeente Ameland (2014). Zonnepark; doelstelling. Geraardpleegd op 12-05-2015 via http://www.ameland.nl/zonnepark
Gereffi, G. & Lee, J. (2012). Why the world suddenly cares about global supply chains. Journal of supply chain management, 48(3): 24-32.
Government of the Netherlands (2013). Government designates new areas for offshore wind farms. Geraadpleegd op 15-02-2015 via http://www.government.nl/news/2013/12/20/government-designates-new-areas-for-offshore- wind-farms.html.
Hay, G.J. & Castilla, G. (2006). Object-based Image Analysis: Strengths, weaknesses, opportunities and threats (SWOT). The International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences, 36(4)
Hill J. & Gale T. (2009). Ecotourism and Environmental Sustainability. England: Ashgate Publishing Limited
Hilligweg, G. & Kull, S. (2005). Windkraftanlagen und Tourismus: Zwei unvereinbare Welten oder eine lokale Chance? Ergebnisse einer Touristenbefragung im Nordseebad Varel-Dangast. Fachhochschule
Oldenburg/Ostfriesland/Wilhelmshaven.
Holden, A. (2008). Environment and Tourism. London: Routledge
Horst, van der, D. (2007). NIMBY or not? Exploring the relevance of location and the politics of voiced opinions in renewable energy siting controversies. Energy Policy, 35(5): 2705–2714
Hübner, G. & Pohl, J. (2012). Offshore-Windenergienutzung. Erwartungen und Erfahrungen von Anwohnern und Touristen. Berlin:Martin-Luther-Universität Halle Wittenberg .
IRENA, International Renewable Energy Agency (2014). Renewable Energy Opportunities for Island Tourism
Kaiser, F. G. (1998). A General Measure of Ecological Behavior. Journal of Applied Social Psychology, 28: 395–422
Kuzon W.M. Jr, Urbanchek M.G. & McCabe S. (1996). The seven deadly sins of statistical analysis. Ann Plastic Surg, 37:265–72.
Kotler, P., Haider, D. H. & Rein, I. (1993). Marketing Places. New York: The Free Press
LISA (2013). Banen Recreatie &Toerisme 2013.
McGahey, S. (2012). The ethics, obligations and stakeholders of ecotourism marketing. Intellectual economics, 6(2): 75-88
Montello, D. R. & Sutton, P. C. (2006). An Introduction to Scientific Research methods in Geography. London: SAGE Publications Ltd.
Nehls, G. & Witte S. (2009). Energy. Thematic Report No. 3.6. In: Marencic, H. & Vlas, J. de (Eds), Vlas, J. de (Eds), 2009. Quality Status Report 2009. WaddenSea Ecosystem No. 25. Common Wadden Sea Secretariat, Sea Ecosystem No. 25. Common Wadden Sea Secretariat, Trilateral Monitoring and Assessment Group, Wilhelmshaven, Germany.
PBL (2013). Verduurzaming van internationale handelsketens. Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving.
Poon A. (1993). Tourism, Technology and Competitive Strategies. CAB, Wallingford
Prinsloo, F.C. (2013). Impact of renewable energy structures on tourism.
Prinsloo G & Dobson R. (2015). Combined Solar Heat and Power with Microgrid Storage and Layered Smartgrid Control Towards Supplying Off-Grid Rural Villages. Energy Science & Engineering, 1: 1-10
Proplanta (2015). Windkraftanlagen. Geraadpleegd op 26-02-2015 via http://www.proplanta.de/Maps/Windkraftanlagen_points1404907272.html
Prowad (2012). Facts and Figures of the Wadden Sea Region; Part I of the Baseline Study for the Strategy for Sustainable Tourism in the Wadden Sea. Geraardpleegd op 26-02-2015 via
http://www.northsearegion.eu/files/repository/20130903150857_3-1-3-
WaddenSeaBaselinePartIFactsandFiguresFinal20062012.pdf Geraadpleegd op 16-02-2015
Ritchie, J.R.B. & G.I. Crouch (2003). The Competitive Destination: A Sustainable Tourism Perspective. Wallingford, UK: CABI Publishing
Rogers, E.M. (1962). Diffusion of Innovations. Glencoe: Free Press
Self, R., Self, D. and Bell-Haynes, J. (2010). Marketing Tourism In The Galapagos Islands: Ecotourism Or Greenwashing?. International Business & Economics Research Journal, 9(6)
Sharpley R. (2006). Ecotourism:A consumption perspective. Journal of Ecotourism, 5 (1–2): 7–22
Sijtsma, F.J., G.J. Werner & L. Broersma (2008). Recreatie en toerisme in het Waddengebied. Toekomstige
ontwikkelingsmogelijkheden en hun effecten op economie, duurzaamheid en identiteit. Leeuwarden: Raad voor de Wadden.
Sijtsma, F. J.; Broersma, L.; Daams, M. N.; Mehnen, N.; Oostra, M. & Sietses, A. M. (2014) A socio-economic analysis of the international Wadden area. Analysis carried out through the Wadden Sea Long-Term Ecosystem Research (WaLTER) and University of Groningen. URSI Report 345. University of Groningen/WaLTER, Groningen.
Sijtsma F.J., Broersma L., Daams M.N., Mehnen N., Oostra M. en Sietses A. (2014). WaLTER project,
“Hotspotmonitor” (http://hotspotmonitor.eu).
TEEB. (2009). The Economics of Ecosystems and Biodiversity for National and International Policy Makers.
Summary: Responding to the Value of Nature
The International Ecotourism Society. (2015). What Is Ecotourism? Geraadpleegd op 13-05-2015 via http://www.ecotourism.org/what-is-ecotourism.
UNESCO Parijs. (2012). Managing Natural World Heritage. Parijs: UNESCO.
Waddenvereniging (2012). Werelderfgoed Waddenzee biedt kansen. Harlingen: Waddenvereniging 2012/2013
Wadden Sea Forum (2013) ICZM Strategy for the Wadden Sea Region, Wadden Sea Forum e.V
Warren C., Lumsden C., O’Dowd en R.V. Birnie (2005). Green on green: public perceptions of wind power in Scotland and Ireland. Journal of Environmental Planning and Management, 48 (6): 853–875
WEF. (2009). Towards a Low Carbon Travel & Tourism Sector. Geneva: World Economic Forum and Booz &
Company.
Williams, P.W. and I.F. Ponsford (2008). Confronting tourism’s environmental paradox: Transitioning for sustainable tourism. Futures, 39(1).
WindenergieNieuws (2015) Windmolen & Windparken Kaart Nederland. Geraadpleegd op 26-02-2015 via https://www.google.com/maps/d/viewer?mid=z1bFCUOAgjWU.kgyRD5MMV5fo
World Tourism Organization (1995). UNWTO technical manual: Collection of Tourism Expenditure Statistics.
Wortelboer, F.G. & Bischof B.G. (2012) Scenarios as a tool for supporting policy-making for the Wadden Sea. Ocean
& Coastal Management, 68: 189-200
Bijlage 1 Enquête bedrijven Begeleidende mail enquête bedrijven
Beste heer/mevrouw,
Mijn naam is Irene Kalverboer en ik studeer Sociale Geografie en Planologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Voor mijn afstudeeronderzoek doe ik een onderzoek naar de opinies van toeristen en bedrijven ten opzichte van duurzaamheid en ecotoerisme. Ik heb gekozen om hiervoor Ameland te onderzoeken, omdat dit een mooi eiland is waar ik zelf altijd graag kom! Tevens zijn er veel plannen op het gebied van duurzaamheid, zoals het plan om in 2020 als eiland zelfvoorzienend qua energie te zijn.
Door middel van mijn onderzoek wil ik inzicht verkrijgen of ontwikkelingen op het gebied van
energieopwekking, zoals de plaatsing van windmolens en zonnepaneelparken, invloed uitoefenen op het toerisme in de regio. Ik vraag mij hierbij af of bedrijven kansen zien om hierop in te spelen door duurzaamheid te gebruiken als marketingstrategie o.i.d. U zou mij hierbij heel erg helpen door de volgende enquête in te vullen: http://www.thesistools.com/web/?id=462120. De vragenlijst bestaat uit allemaal korte vragen en het invullen van de enquête zal ongeveer 5 minuten tijd kosten.
Alvast bedankt voor het ondersteunen van mijn afstudeerproject. Als u graag de uitkomsten van mijn onderzoek wilt ontvangen, laat dan uw e-mailadres achter.
Met vriendelijke groet, Irene Kalverboer
Enquête bedrijven Waddengebied
Duurzaamheid en Ecotoerisme Ameland
Alvast bedankt voor het ondersteunen van mijn afstudeerproject door het invullen van deze
vragenlijst! Het zijn allemaal korte vragen en het invullen van de enquête zal ongeveer 5-10 minuten kosten. Als u graag de uitkomsten van mijn onderzoek wilt ontvangen, laat dan uw e-mailadres achter.
Duurzaamheid en Ecotoerisme Ameland
In welke categorie zou u de hoofdactiviteit van uw onderneming plaatsen?
o Hotel o B&B
o Vakantiepark o Camping o Restaurant o Recreatie
o Overige, namelijk ...
Hoeveel werknemers heeft u in dienst?
.... werknemers
Is het aantal toeristen toegenomen in de afgelopen 5 jaar?
o Ja, het is fors toegenomen o Ja, het is lichtelijk toegenomen o Nee, het is gelijk gebleven
o Nee, het aantal toeristen is afgenomen
Wat is de meest voorkomende nationaliteit van uw klanten?
o Nederlands o Duits
o Anders, namelijk ...
Bestaat uw klantenbestand grotendeels uit vaste klanten?
o Ja o Nee
Maakt u gebruik van marketing?
o Ja o Nee
Zo ja, van welke marketingtools maakt u gebruik? Meerdere antwoorden kunnen van toepassing zijn.
o Advertenties o Posters o Flyers
o Radio/televisiereclames o Anders, namelijk...
Heeft u momenteel een vorm van duurzame energie, zoals zonnepanelen of windenergie, in gebruik voor uw onderneming?Zo ja, wat voor vorm van duurzame energie?
o Ja, ...
o Nee
Vindt u duurzame energie belangrijk voor de ontwikkeling van het waddengebied?
o Ja o Nee
Zou u overwegen om een vorm van duurzame energie opwekking voor de energieconsumptie van uw onderneming aan te schaffen?
o Ja o Nee
Ziet u er kansen in om uw onderneming te onderscheiden door het gebruik van duurzame energie?
o Ja o Nee
Wat voor gevolgen qua bezetting verwacht u dat de nabijheid van windmolens hebben op uw onderneming?
o Positieve gevolgen
o Ik verwacht dat het geen verschil zal maken o Negatieve gevolgen
Wat voor gevolgen qua bezetting verwacht u dat de nabijheid van duidelijk zichtbare zonnepanelen hebben op uw onderneming?
o Positieve gevolgen
o Ik verwacht dat het geen verschil zal maken o Negatieve gevolgen
Zou u uw onderneming als milieubewust (of als ecotoerisme) promoten door middel van marketingmethoden wanneer in uw omgeving windmolens en/of zonnepanelen aanwezig zijn?
o Ja o Nee
o Weet ik niet
Zou u uw onderneming als milieubewust (of als ecotoerisme) promoten door middel van marketingmethoden wanneer u zelf gebruik zou maken van duurzame energie?
o Ja o Nee
o Weet ik niet
Wat voor uitwerkingen verwacht u dat het gebruik van duurzame energie als ‘verkoop strategie’ zal hebben op uw onderneming?
o Positieve uitwerkingen
o Verwaarloosbare uitwerkingen o Negatieve uitwerkingen
Kruis bij de volgende stellingen aan wat het meest van toepassing is
Helemaal mee
oneens Helemaal mee eens
Duurzame energie is een betrouwbare bron voor de energieconsumptie van mijn onderneming
Het aanschaffen van een vorm van duurzame energie is economisch haalbaar voor mijn onderneming
Door duurzame energie te promoten als ecotoerisme zal dit een nieuw marktsegment aanspreken
Ik vind het belangrijk dat mijn onderneming milieuvriendelijk is
Ik denk dat duurzame energie mijn onderneming aantrekkelijker maakt voor klanten
Ecotoerisme biedt nieuwe kansen en mogelijkheden voor mijn onderneming Ik vind windmolens storend in het landschap Ik vind zonnepanelen storend in het landschap
Heeft u nog overige opmerkingen, vragen en/of suggesties?
Hartelijk bedankt voor het invullen van de enquête! Als u nog verdere vragen of opmerkingen heeft kunt u mij altijd mailen via: i.h.kalverboer@student.rug.nl
Bijlage 2 Enquête bedrijven Duitstalig Begeleidende mail enquête bedrijven Duitstalig
Sehr geehrte Frau/Herr,
Ich bin Irene Kalverboer und ich studiere Sozialgeografie und Raumplanung an der Universität Groningen. Für meine Graduierung führe ich eine Forschung durch in Bezug auf die Meinungen der Touristen und Unternehmen über erneuerbare Energien und Öko-Tourismus. Ich habe mich
entschieden hierfür Borkum zu untersuchen, weil dies eine wunderschöne Insel ist wo ich selber auch immer gerne hinfahre.
Mittels meine Forschung will ich gerne herausfinden ob Entwicklungen im Bereich von erneuerbare Energiequellen, wie die platzierung von Windkraftanlagen und Sonnenkollektoren, Einfluss ausüben auf den Tourismus in der Region. Ich bin hierbei neugierig ob Unternehmen Chancen sehen um durch die Anwendung von Marketing sich ein zu stellen auf umweltfreundlichkeit, und dies dan zu
verwenden als Marketingstrategie oder Ähnliches. Sie würden mir einen großen gefallen tun durch die folgende Umfrage ein zu füllen:http://www.thesistools.com/web/?id=463098. Die Umfrage besteht nur aus kurze Fragen und wird etwa 5 Minuten dauern.
Vielen Dank im Voraus für Ihre Zeit und Ihre Mühe! Wenn Sie die Ergebnisse dieser Forschung gern erhalten wollen, bitte hinterlassen Sie Ihre E-mailadresse.
Mit freundlichen Grüßen, Irene Kalverboer
Enquête bedrijven Waddengebied Duitstalig
Erneuerbare Energiequellen und Ökotourismus Borkum
Vielen Dank für Ihre Zeit und Ihre Mühe! Die Umfrage besteht nur aus kurze Fragen und wird etwa 5 bis 10 Minuten dauern. Wenn Sie die Ergebnisse dieser Forschung gern erhalten wollen, bitte hinterlassen Sie Ihre E-mailadresse.
Erneuerbare Energiequellen und Ökotourismus Borkum
In welcher der folgenden Kategorien würden Sie Ihrem Unternehmen unterbringen?
o Hotel o B&B o Ferienpark o Camping o Restaurant o Freizeit
o Anderes, nämlich....
Wie viel Mitarbeiter hat Ihr Unternehmen?
...
Ist die Anzahl Touristen die letztigen 5 Jahre zugenomen?
o Ja, die Anzahl ist deutlich gestiegen o Ja, die Anzahl ist leicht gestiegen
o Nein, ich habe kein Unterschied bemerkt o Nein, die Anzahl Touristen hat abgenommen
Was ist die meist vorkommmende Nationalität Ihrer Kundschaft?
o Deutsch o Niederländisch
o Anderes, nämlich...
Besteht Ihrer Kundschaft hauptsächlich aus Stammkunden?
o Ja o Nein
Verwenden Sie Marketing Methoden?
o Ja o Nein
Wenn ja, welche Marketing-Methoden nutzen Sie? (Mehrere Antworten sind möglich) o Anzeigen
o Plakate o Flyer
o Radio/Fernsehwerbung o Anderes, nämlich...
Haben Sie momentan eine Form von erneuerbare Energien, wie Sonnenkollektoren oder Windkraft, im Einsatz für Ihr Unternehmen? Wenn ja, welcher Art erneuerbare Energien?
o Ja, ...
o Nein
Finden Sie das erneuerbare Energien wichtig sind für die Entwicklung des Wattengebiets?
o Ja o Nein
Erwägen Sie der Anschaffung einer Form von erneuerbaren Energien für den Energieverbrauch Ihrem Unternehmen?
o Ja o Nein
Sehen Sie Chancen sich zu differenzieren durch den Einsatz von erneuerbare Energiequellen?
o Ja o Nein
Was für Auswirkungen erwarten Sie das Windkraftanlagen in unmittelbarer Nähe Ihrem Unternehmen haben werden auf Ihr Unternehmen?
o Positive Auswirkungen
o Vernachlässigbare Auswirkungen o Negative Auswirkungen
Was für Auswirkungen erwarten Sie das deutlich sichtbare Sonnenkollektoren in unmittelbarer Nähe Ihrem Unternehmen haben werden auf Ihr Unternehmen?
o Positive Auswirkungen
o Vernachlässigbare Auswirkungen o Negative Auswirkungen
Würden Sie Ihr Unternehmen als umweltbewusst (oder Öko-Tourismus) promoten/vermarkten durch die Verwendung von Marketing-Methoden wenn es in der Nähe Ihrem Unternehmen Windkraftanlagen und/oder Sonnenkollektoren gibt?
o Ja o Nein
o Ja, das mache ich bereits
Würden Sie Ihr Unternehmen als umweltbewusst (oder Öko-Tourismus) promoten/vermarkten durch die Verwendung von Marketing-Methoden wenn Sie selber erneuerbare Energie verwenden würden?
o Ja o Nein
o Ja, das mache ich bereits
Was für Auswirkungen erwarten Sie das die Verwendung von erneuerbare Energien als Verkaufsstrategie haben wird auf Ihr Unternehmen?
o Positive Auswirkungen
o Vernachlässigbare Auswirkungen o Negative Auswirkungen
Bitte kreuzen Sie Zutreffendes an.
Lehne ab Stimme zu
Erneuerbare Energien sind eine zuverlässige Quelle für den Energieverbrauch meines Unternehmens.
Der Kauf einer Form von Erneuerbaren Energien is wirtschaftlich realisierbar für mein Unternehmen.
Durch die Promotion von Erneuerbare Energien als Öko-Tourismus wird ein neues Marktsegment erreicht.
Ich finde es wichtig das mein Unternehmen umweltfreundlich ist.
Ich denke das erneuerbare Energien mein Unternehmen attraktiver machen für meine Kunden.
Ökotourismus bietet neue Chancen und Möglichkeiten für mein Unternehmen.
Ich finde Windkraftanlagen störend in das Landschaftsbild.
Ich finde Sonnenkollektoren störend in das Landschaftsbild.
Haben Sie noch weitere Bemerkungen, Fragen und/oder Vorschläge?
Vielen Dank für Ihre Teilnahme an der Umfrage!
