ide e ide e ide e ide e ide e ide e ide e ide e ide e ide e ide e ide e ide e ide e ide e ide e ide e
Mr. Hans van Mierlo StichtingMr. Hans van Mierlo StichtingMr. Hans van Mierlo StichtingMr. Hans van Mierlo StichtingMr. Hans van Mierlo StichtingMr. Hans van Mierlo StichtingMr. Hans van Mierlo StichtingMr. Hans van Mierlo StichtingMr. Hans van Mierlo StichtingMr. Hans van Mierlo StichtingMr. Hans van Mierlo StichtingMr. Hans van Mierlo StichtingMr. Hans van Mierlo StichtingMr. Hans van Mierlo StichtingMr. Hans van Mierlo Stichtingjaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016jaargang 37 nummer 2 juli 2016Van wie is onze
beschaving?
Van wie is onze beschaving?idee juli 2016
pagina 06
Sociaal-liberale moraal
pagina 28
Hoffelijkheid moet je leren
pagina 44
Nieuwe agenda
voor D66
WOORD VOORAF
woord vooraf
Een zekere mate van beschaving is nodig voor de coördinatie van onze complexe samenleving.
Maar de vraag is wat die beschaving is, en van wie. In deze idee belichten we deze vragen van meerdere zijden, waarmee we een denkaanzet hopen te geven over de rol van beschaving binnen de sociaal-liberale zienswijze.
Zoals u van ons gewend bent, leest u in dit num- mer ook artikelen buiten het thema. U vindt een nieuwe rubriek, ‘sociaal-liberaal in het buiten- land', met als aftrap een bijdrage uit Turkije, waar het leven ook voor een Nederlandse sociaal-libe- raal niet gemakkelijker wordt. Tweede Kamerlid Sjoerd Sjoerdsma refl ecteert op zijn afweging tussen waarden en eigenbelang in het buitenland- beleid. En u leest een pleidooi van vier bezorgde D66'ers voor een nieuwe agenda voor onze partij, gebaseerd op radicale kansengelijkheid, sociale in- novatie en de herovering van het publieke domein.
Ik wens u veel leesplezier!
Annet Aris
Voorzitter redactieraad idee BESCHAVING IS EEN WOORD
met meerdere bete-
kenissen: we spreken erover als een samenleving met hoog ontwikkelde normen en waarden, maar beschaving is ook de omgangstoon, de manier waarop we met elkaar omgaan. Op het eerste ge- zicht doet het woord een beetje oudbakken aan, maar het is relevanter dan ooit. De toon in het publieke en politieke debat lijkt in de laatste jaren sterk verhard te zijn. Of het nu gaat om de komst van vluchtelingen, het vertrouwen in onze be- stuurders, of de zwartepietendiscussie: fatsoens- normen vervagen, in de naam van vrijheid moet alles gezegd worden, maar steeds minder mensen voelen zich echt gehoord. De beschaafde samenle- ving is bij vlagen ver te zoeken; of staat de bescha- ving juist onder druk door een te gemakzuchtige houding tegenover hen die onze westerse waar- den niet lijken te delen?
In dit nummer van idee staat beschaving centraal, een ongemakkelijk thema voor (sociaal-)liberalen.
Individuele vrijheid is immers een groot goed en een appèl op onze moraal om niet alles te zeggen of te doen wordt al snel gezien als een inbreuk op onze vrijheid. Deze ogenschijnlijke spagaat vindt een uitweg in het openingsartikel van dit num- mer. Daarin stelt Paul Teule dat we onze vrijheid niet moeten zien als een territorium dat we op de ander moeten bevechten, maar als een functione- le ruimte waarin we met z’n allen vrij kunnen zijn.
Sociaal-liberalen moeten vanuit deze benadering het normen-en-waardendebat niet ontwijken, maar juist omarmen.
Vanuit ons sociaal-liberale denken voelen we aan dat de overheid terughoudend moet zijn als het gaat over moraal, waarden en beschaving. De overheid is immers niet de hoeder van fatsoen en goede smaak, dat regelen mensen onderling.
Maar wat doen we als het niet meer alleen gaat over fatsoen en goede smaak, maar over waarden en overtuigingen die aan de basis liggen van onze democratie en rechtsstaat? Deze waarden kun- nen alleen als grondrecht overleven als genoeg mensen onderling deze koesteren, verdedigen en uitdragen.
Dit vraagstuk zien we terug in verschillende onderdelen van onze samenleving en het biedt stof tot nadenken voor sociaal-liberalen. Hoeveel handvatten bieden we kinderen en jongeren in het onderwijs om kritische en mondige burgers te worden, zonder dat we ze alle ruimte geven om zich volledig af te keren van onze samenleving?
Hoe krijgen we democratie ook als levenskunst onder de knie, waarbij we op een geordende ma- nier met elkaar in dialoog gaan en respect hebben voor het gezag van een ander? En welke overtui- gingen geven we als verplichte lesstof mee aan nieuwkomers, zonder hun vrijheid te beknotten om met andere gewoonten, waarden en idealen in ons land te leven?
Van wie is onze beschaving?
idee juli 2016
inhoudsopgave
André Meiresonne p. 60
KNUPPEL IN HET HOENDERHOK WERKELIJK GEEN IDEE — OVER DE BLINDE VLEK VAN ‘ONS SUCCESVOLLEN’
Reaguurders ervaren een gebrek aan macht over hun eigen leven. Hen beschimpen om de manier waarop ze hun zorgen uiten, is dan wel het laatste dat we moeten doen.
Jeroen Bouterse p. 63
HEDENDAAGS SOCIAAL-LIBERALISME EN ZIJN INSPIRATORS
RICHARD RORTY
Rorty lijkt nonchalant om te gaan met de fundamenten van een liberale samenleving.
Hij komt echter tot de kern van het sociaal- liberale denken: er is niets hogers dan de mens.
—— p. 69
SOCIAAL-LIBERAAL IN HET BUITENLAND TURKIJE: VAN OGENSCHIJNLIJK
LIBERAAL NAAR OVERDUIDELIJK AUTORITAIR
Een streng nationalistische cultuur, een president met autoritaire neigingen en een keiharde aanpak van demonstranten: het leven in Turkije wordt er ook voor een Nederlandse sociaal-liberaal niet gemakkelijker op.
Han van Nieuwaal p. 74
BOEKRECENSIE
KOMPAS VOOR BEHOUD VAN DE MORELE KOERS
Doutje Lettinga p. 38
DE SOCIAAL-LIBERALE WERELD VAN…
SJOERD SJOERDSMA
“Het verlangen naar de vrijheid om zichtbaar jezelf te kunnen zijn is universeel”
Suardus Ebbinge, Lars Roodenburg, p. 44 Pieter Rietman & Abele Kamminga
BETEUGEL HET RECHT VAN DE STERKSTE Om de maatschappelijke uitdagingen van vandaag en morgen aan te gaan, moet D66 haar bakens verzetten: herovering van het publieke domein, radicale kansengelijkheid en sociale innovatie.
Alexander Rinnooy Kan p. 48
COLUMN DE ONVOORSPELBARE TOEKOMST VAN OEKRAÏNE
Frank van Mil & Joost Sneller p. 50 EEN BRIEFWISSELING
Als ieder individu zelf mag bepalen wat goed is, welke rol is er dan voor de overheid in morele kwesties?
Denise van Dalen p. 56
FILMRECENSIE
EEN HEERLIJKE NIEUWE WERELD
Ad van Vugt p. 58
TIEN JAAR WERKEN AAN HET DNA VAN DE PARTIJ
Hoe het gemis van een ideologische basis leidde tot een volle politiek-filosofische gereedschapskist.
Paul Teule p. 06
SOCIAAL-LIBERALEN, MENG JE IN HET NORMEN-EN-WAARDENDEBAT!
Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid.
Evelien Tonkens p. 12
EEN BESCHAAFDE DEMOCRATIE Democratie is niet alleen een politiek stelsel, maar ook een cultuur en levenskunst. De over- heid speelt een belangrijke rol in het op peil houden van onze democratische vaardigheden.
Andrys Wierstra p. 16
OP ZOEK NAAR DE DIALOOG
De Amerikaanse democratie kampt met toe- nemende polarisatie en de samenleving raakt verder verdeeld. Lokale dialoog lijkt een uitweg te bieden; misschien ook wel voor Europa?
Sandra Korthoff p. 18
‘VERHUFTERING IS EEN UITING VAN SOCIALE ANGST’
Goed naar elkaar luisteren als we van mening verschillen is moeilijk, zeker in de online wereld.
Een gesprek met filosoof Kristof van Rossem.
Cathrine Gyldensted p. 21
JOURNALISTIEK KLEURT DE SAMEN- LEVING — MAAR MET WELKE KLEUR?
De journalistiek wordt gedomineerd door een frame van conflict en negativiteit, wat leidt tot meer polarisatie in de samenleving. Een plei- dooi voor ‘constructieve journalistiek’.
feiten & cijfers p. 24
KWESTIE VAN FATSOEN Vroeger was zeker niet alles beter.
Mark Snijder p. 28
‘WE MOETEN LEREN
WAT HOFFELIJKER TE WORDEN’
Beschaving moet je leren, en waar anders doe je dat dan op school? Paul Schnabel schreef een advies over de toekomst van ons onderwijs.
“School is een belangrijke oefenplaats voor sociaal gedrag.”
Nick Verouden & Daan Bronkhorst p. 32 STILTE EN EMOTIES
IN HET ASIELDEBAT
De ‘vluchtelingenkwestie’ leidt tot verhitte gesprekken. In een beschaafd gesprek gaan we die emoties het liefst uit de weg. Maar veronachtzaamde sentimenten worden een voedingsbodem voor politiek fanatisme.
Han Entzinger p. 34
INBURGERING ALS BESCHAVINGSOFFENSIEF Met de inburgeringstoets probeert de overheid nieuwkomers in het keurslijf van
‘onze beschaving’ te dwingen. Zo’n toets moet zich beperken tot feitelijke kennis over de Nederlandse samenleving.
Olav de Maat p. 37
LANG LEVE DE HUFTER
Iedereen kan zich hufterig gedragen. Sta daar even bij stil voordat je claimt moreler te zijn dan de ander.
VERDER IN DIT NUMMER THEMA
#deidee @VMStichting
idee juli 2016idee juli 201607
06 Paul Teule Sociaal-liberalen, meng je in het normen-en-waardendebat!
Sociaal-liberalen, meng je in het
normen-en- waardendebat!
THEMA
Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
Vrijheid is een functionele ruimte, waarin het niet alleen gaat om wat een individu mag, maar ook wat voor een individu werkt in relatie met anderen.
door Paul Teule
Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister voor Jeugd en Gezin namens de ChristenUnie, een speech waarin hij op basis van de Bijbel het westerse idee van vrijheid bekritiseerde. Vrijheid als het onbegrensde recht om te doen wat je wil leidt volgens hem tot “zondig” leven, het “sociaal afglijden” van onze samenleving en zelfs “vernie- tiging van de planeet”. Volgens Rouvoet kan wer- kelijke vrijheid alleen worden genoten “in liefde met anderen” en “zoekend naar gerechtigheid”.
En dat lukt alleen als mensen grenzen respecteren en wetten gehoorzamen – een les die “volgelingen van Jezus” zouden hebben geleerd.
Liberale politici reageerden als door een wesp gestoken. “Dit deugt absoluut niet. De minister creëert een spookbeeld”, zei toenmalig vvd-Ka- merlid Atzo Nicolaï. Tofi k Dibi van GroenLinks vond Rouvoets betoog “belachelijk” en getuigen van “religieuze superioriteit”. Ook Alexander Pechtold was not amused: “De zedenmeesters zijn terug. Hier worden mensen heel ongelukkig van.”
Een uitgebreid moreel antwoord vanuit het libe- rale kamp bleef uit.
De antipathie die liberalen koesteren tegen Rou- voets gemoraliseer is te herleiden tot het diepge- wortelde idee dat vrijheid en moraal per defi nitie haaks op elkaar staan. Moraal, fatsoen, bescha- ving, normen en waarden – het zijn per defi nitie inperkingen van de vrijheid van het individu.
Zeker als iemand anders, laat staan een christelij- ke politicus, het individu een moraal opdringt.
De paradox is dat de seculiere, liberale meerder- heid van de Nederlanders en ‘haar’ politici hoog opgeven van de vrijheden als verworvenheid van onze westerse beschaving, maar dat men tegelij- kertijd met een grote boog om de term ‘beschaafd’
heen loopt wanneer deze vrijheden dreigen door te schieten. Nog een paradox is dat christelijke politici hierdoor het normen-en-waardendossier in handen houden, terwijl de meerderheid van de Nederlanders in talloze enquêtes aangeeft dat het te veel ‘ieder voor zich’ wordt en dus behoefte heeft aan een moreel antwoord uit niet-religieuze hoek.
Gelukkig is het wel mogelijk om een liberale moraal te formuleren die gefundeerd is op de individuele vrijheid. De stelling van Rouvoet dat werkelijke vrijheid iets is dat we met anderen beleven, of dat we vrijer worden van het begren- zen van vrijheid, is goed verdedigbaar vanuit de individuele vrijheid. Vrijheid kan zélf een grond zijn waarop we onze moraal baseren. Sterker nog:
ik denk dat er twee liberale moralen zijn.
Vrijheid als een ruimte
Een eerste denkstap is dat vrijheid meer is dan alleen de afwezigheid van beperkingen of gren- zen. De Russisch-Britse fi losoof Isaiah Berlin maakte het bekende onderscheid tussen ‘nega- tieve’ en ‘positieve’ vrijheid. Berlin gaf helaas een zodanig ingewikkelde invulling aan positieve vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet meer aan durfden te branden. En dat terwijl het
Beeld / Herman Wouters
tiging van de planeet”. Volgens Rouvoet kan wer- tiging van de planeet”. Volgens Rouvoet kan wer- tiging van de planeet”. Volgens Rouvoet kan wer- tiging van de planeet”. Volgens Rouvoet kan wer- kelijke vrijheid alleen worden genoten “in liefde kelijke vrijheid alleen worden genoten “in liefde kelijke vrijheid alleen worden genoten “in liefde kelijke vrijheid alleen worden genoten “in liefde met anderen” en “zoekend naar gerechtigheid”.
met anderen” en “zoekend naar gerechtigheid”.
tiging van de planeet”. Volgens Rouvoet kan wer- tiging van de planeet”. Volgens Rouvoet kan wer- tiging van de planeet”. Volgens Rouvoet kan wer- tiging van de planeet”. Volgens Rouvoet kan wer- kelijke vrijheid alleen worden genoten “in liefde kelijke vrijheid alleen worden genoten “in liefde kelijke vrijheid alleen worden genoten “in liefde kelijke vrijheid alleen worden genoten “in liefde met anderen” en “zoekend naar gerechtigheid”.
met anderen” en “zoekend naar gerechtigheid”.
met anderen” en “zoekend naar gerechtigheid”.
met anderen” en “zoekend naar gerechtigheid”.
met anderen” en “zoekend naar gerechtigheid”.
met anderen” en “zoekend naar gerechtigheid”.
En dat lukt alleen als mensen grenzen respecteren En dat lukt alleen als mensen grenzen respecteren met anderen” en “zoekend naar gerechtigheid”.
met anderen” en “zoekend naar gerechtigheid”.
met anderen” en “zoekend naar gerechtigheid”.
met anderen” en “zoekend naar gerechtigheid”.
En dat lukt alleen als mensen grenzen respecteren En dat lukt alleen als mensen grenzen respecteren tiging van de planeet”. Volgens Rouvoet kan wer- tiging van de planeet”. Volgens Rouvoet kan wer- met anderen” en “zoekend naar gerechtigheid”.
met anderen” en “zoekend naar gerechtigheid”.
En dat lukt alleen als mensen grenzen respecteren En dat lukt alleen als mensen grenzen respecteren Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister voor Jeugd en Gezin namens de ChristenUnie, voor Jeugd en Gezin namens de ChristenUnie, voor Jeugd en Gezin namens de ChristenUnie, voor Jeugd en Gezin namens de ChristenUnie, een speech waarin hij op basis van de Bijbel het een speech waarin hij op basis van de Bijbel het Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister voor Jeugd en Gezin namens de ChristenUnie, voor Jeugd en Gezin namens de ChristenUnie, voor Jeugd en Gezin namens de ChristenUnie, voor Jeugd en Gezin namens de ChristenUnie, een speech waarin hij op basis van de Bijbel het een speech waarin hij op basis van de Bijbel het Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister een speech waarin hij op basis van de Bijbel het een speech waarin hij op basis van de Bijbel het een speech waarin hij op basis van de Bijbel het een speech waarin hij op basis van de Bijbel het westerse idee van vrijheid bekritiseerde. Vrijheid westerse idee van vrijheid bekritiseerde. Vrijheid een speech waarin hij op basis van de Bijbel het een speech waarin hij op basis van de Bijbel het een speech waarin hij op basis van de Bijbel het een speech waarin hij op basis van de Bijbel het westerse idee van vrijheid bekritiseerde. Vrijheid westerse idee van vrijheid bekritiseerde. Vrijheid westerse idee van vrijheid bekritiseerde. Vrijheid westerse idee van vrijheid bekritiseerde. Vrijheid westerse idee van vrijheid bekritiseerde. Vrijheid westerse idee van vrijheid bekritiseerde. Vrijheid westerse idee van vrijheid bekritiseerde. Vrijheid westerse idee van vrijheid bekritiseerde. Vrijheid als het onbegrensde recht om te doen wat je wil als het onbegrensde recht om te doen wat je wil als het onbegrensde recht om te doen wat je wil als het onbegrensde recht om te doen wat je wil westerse idee van vrijheid bekritiseerde. Vrijheid westerse idee van vrijheid bekritiseerde. Vrijheid westerse idee van vrijheid bekritiseerde. Vrijheid westerse idee van vrijheid bekritiseerde. Vrijheid als het onbegrensde recht om te doen wat je wil als het onbegrensde recht om te doen wat je wil als het onbegrensde recht om te doen wat je wil als het onbegrensde recht om te doen wat je wil een speech waarin hij op basis van de Bijbel het een speech waarin hij op basis van de Bijbel het westerse idee van vrijheid bekritiseerde. Vrijheid westerse idee van vrijheid bekritiseerde. Vrijheid
vvd vvd vvd vvd creëert een spookbeeld”, zei toenmalig creëert een spookbeeld”, zei toenmalig creëert een spookbeeld”, zei toenmalig creëert een spookbeeld”, zei toenmalig
merlid Atzo Nicolaï. Tofi k Dibi van GroenLinks merlid Atzo Nicolaï. Tofi k Dibi van GroenLinks vvd vvd vvd vvd-Ka- -Ka- merlid Atzo Nicolaï. Tofi k Dibi van GroenLinks merlid Atzo Nicolaï. Tofi k Dibi van GroenLinks merlid Atzo Nicolaï. Tofi k Dibi van GroenLinks merlid Atzo Nicolaï. Tofi k Dibi van GroenLinks vond Rouvoets betoog “belachelijk” en getuigen vond Rouvoets betoog “belachelijk” en getuigen vond Rouvoets betoog “belachelijk” en getuigen vond Rouvoets betoog “belachelijk” en getuigen merlid Atzo Nicolaï. Tofi k Dibi van GroenLinks merlid Atzo Nicolaï. Tofi k Dibi van GroenLinks merlid Atzo Nicolaï. Tofi k Dibi van GroenLinks merlid Atzo Nicolaï. Tofi k Dibi van GroenLinks vond Rouvoets betoog “belachelijk” en getuigen vond Rouvoets betoog “belachelijk” en getuigen vond Rouvoets betoog “belachelijk” en getuigen vond Rouvoets betoog “belachelijk” en getuigen merlid Atzo Nicolaï. Tofi k Dibi van GroenLinks merlid Atzo Nicolaï. Tofi k Dibi van GroenLinks
Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
, maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu
Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister
Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister De paradox is dat de seculiere, liberale meerder- De paradox is dat de seculiere, liberale meerder- De paradox is dat de seculiere, liberale meerder- De paradox is dat de seculiere, liberale meerder- Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister
Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister Eind 2009 hield André Rouvoet, destijds minister
Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
, maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu , maar ook wat voor een individu
zodanig ingewikkelde invulling aan positieve zodanig ingewikkelde invulling aan positieve zodanig ingewikkelde invulling aan positieve zodanig ingewikkelde invulling aan positieve vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet zodanig ingewikkelde invulling aan positieve zodanig ingewikkelde invulling aan positieve zodanig ingewikkelde invulling aan positieve zodanig ingewikkelde invulling aan positieve vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet meer aan durfden te branden. En dat terwijl het meer aan durfden te branden. En dat terwijl het meer aan durfden te branden. En dat terwijl het meer aan durfden te branden. En dat terwijl het vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet meer aan durfden te branden. En dat terwijl het meer aan durfden te branden. En dat terwijl het meer aan durfden te branden. En dat terwijl het meer aan durfden te branden. En dat terwijl het zodanig ingewikkelde invulling aan positieve zodanig ingewikkelde invulling aan positieve vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet
Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
Vrijheid is een functionele ruimte, waarin het niet alleen gaat Vrijheid is een functionele ruimte, waarin het niet alleen gaat dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
Vrijheid is een functionele ruimte, waarin het niet alleen gaat Vrijheid is een functionele ruimte, waarin het niet alleen gaat Vrijheid is een functionele ruimte, waarin het niet alleen gaat Vrijheid is een functionele ruimte, waarin het niet alleen gaat dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
dit is een te eenzijdig negatief begrip van vrijheid, stelt Paul Teule.
Vrijheid is een functionele ruimte, waarin het niet alleen gaat Vrijheid is een functionele ruimte, waarin het niet alleen gaat
werkt werkt
zodanig ingewikkelde invulling aan positieve zodanig ingewikkelde invulling aan positieve zodanig ingewikkelde invulling aan positieve zodanig ingewikkelde invulling aan positieve vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet zodanig ingewikkelde invulling aan positieve zodanig ingewikkelde invulling aan positieve zodanig ingewikkelde invulling aan positieve zodanig ingewikkelde invulling aan positieve vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet meer aan durfden te branden. En dat terwijl het meer aan durfden te branden. En dat terwijl het meer aan durfden te branden. En dat terwijl het meer aan durfden te branden. En dat terwijl het vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet meer aan durfden te branden. En dat terwijl het meer aan durfden te branden. En dat terwijl het meer aan durfden te branden. En dat terwijl het meer aan durfden te branden. En dat terwijl het zodanig ingewikkelde invulling aan positieve zodanig ingewikkelde invulling aan positieve vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet vrijheid, dat liberalen er nadien hun vingers niet
individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar individu is immers vrij om zich te gedragen zoals hij zelf wil. Maar
0707
Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder
Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder
Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder
Beschaving en fatsoen lijken ingewikkeld voor liberalen: ieder
idee juli 201609 08
onderscheid juist zo simpel en verhelderend kan
zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- ve vrijheid over datgene wat aanwezig moet zijn.
Beide soorten vrijheid zijn op verschillende ma- nieren te omschrijven: negatieve vrijheid is ‘vrij zijn van’, positieve vrijheid ‘vrij zijn om’; negatie- ve vrijheid gaat over datgene wat je vrij laat, po- sitieve vrijheid over datgene wat je vrijheid geeft.
Negatieve vrijheid gaat over mogen, positieve vrijheid over vermogen.
Om te kunnen doen wat je wilt, heb je beide di- mensies van vrijheid nodig. Mij helpt het om beide dimensies samen te voegen en het geheel
‘ruimte’ te noemen. Je bent vrij als je de ruimte hebt om te doen wat je wilt; die ruimte moet daar- voor leeg genoeg zijn (negatieve vrijheid), maar ook zodanig gevormd en ingericht dat de ruimte strekt tot het doel dat je wilt bereiken (positieve vrijheid). Als je daadwerkelijk door niets dan leeg- te wordt omringd, kun je ook echt niets.
De samenleving waarin we leven kan je zien als een specifi ek ingerichte ruimte die ons zowel vrij laat als vrijheid geeft. Vaak is het zo dat de aanwe- zigheid van beperkingen juist vrijheid geeft. Wie bijvoorbeeld met de auto van Amsterdam naar Groningen rijdt, wordt aan alle kanten beperkt:
overal rijden auto’s die je verhinderen om ergens te rijden, je moet rechts aanhouden, stoppen voor een rood licht, enzovoort. Dat kun je zien als ne- gatieve onvrijheid; maar omdat anderen zich aan dezelfde regels houden, heb je wel de beschikking over een ruimte die je uiteindelijk snel en veilig naar Groningen brengt. In een publieke ruimte met begrenzingen heb je uiteindelijk meer daad- werkelijke bewegingsvrijheid.
Negatieve liberale moraal
Dit voorbeeld is illustratief voor al onze vrijhe- den in de samenleving. Hieruit vloeit een moraal voort die elk individu vanuit zijn eigen vrijheid kan accepteren: wie zelf wil bewegen, vrij wil zijn en de ruimte wil krijgen, moet anderen ook deze vrijheid gunnen. Het gaat hier om de oer- oude ‘gulden regel’, die vaak geassocieerd wordt met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook een ander niet’ – maar in
veel religieuze en niet-religieuze levensbeschou- wingen voorkomt.
Ook in de liberale traditie komen we varianten van de gulden regel tegen. Immanuel Kant stelde dat een morele handeling altijd moet voldoen aan een onderliggend principe (‘maxime’) waarvan je wilt dat ook anderen zich erdoor laten leiden.
De Amerikaanse politiek fi losoof John Rawls, die sterk was beïnvloed door Kant, stelde dat een rechtvaardige samenleving er een is die mensen zelf zouden ontwerpen wanneer ze niet wisten welke positie ze in die samenleving zouden in- nemen. Deze morele oefeningen gaan niet over
‘zonde’ of ‘gerechtigheid’, maar over wat in het belang is van je eigen vrijheid. Daarom schreef de Franse fi losoof Montesquieu dat vrijheid het recht is om alles te doen wat de wet toestaat; want als jij de wet aan je laars lapt, kunnen je medeburgers hetzelfde doen en staat jouw vrijheid op het spel.
Dit is een effectief liberaal basisprincipe waar- mee je kunt moraliseren vanuit de individuele vrijheid, zonder de moraalridder uit te hangen.
De enige vereiste is dat mensen de wil hebben om de consequenties van hun gedrag voor hun eigen vrijheid te doordenken. Daarbij is dit een nega- tieve moraal; het gaat vooral over wat niet mag of wenselijk is. Dat maakt deze moraal ‘leeg’: zolang je anderen niet in de weg zit, mag je zelf weten wat je doet. Dit element maakt het een aantrekke- lijke moraal voor liberalen.
Het is echter de vraag of een negatieve moraal een oplossing biedt voor het zo breed ervaren normen-en-waardenprobleem. In deze moraal gaat het immers om ieders individuele vrijheid, waarvan de ander de begrenzing is. “Je vrijheid houdt op waar die van de ander begint.” Vrijheid is daarmee een schaars goed, dat individuen op elkaar moeten veroveren. Daardoor krijgt de publieke ruimte het karakter van een strijd- toneel, waarop elk individu, in zijn jacht op zo veel mogelijk vrijheid, het liefst de grenzen van anderen wil overschrijden, maar tegelijkertijd elke grensoverschrijding van anderen als inbreuk registreert. Negatieve vrijheid creëert een terri- toriale houding waardoor we ons aan elkaar er- geren – of eigenlijk: steeds aan de ander ergeren.
‘Negatieve vrijheid creëert een territoriale houding waardoor
we ons aan elkaar ergeren’
Beeld / Herman Wouters Paul Teule Sociaal-liberalen, meng je in het normen-en-waardendebat!
moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- ve vrijheid over datgene wat aanwezig moet zijn.
ve vrijheid over datgene wat aanwezig moet zijn.
ve vrijheid over datgene wat aanwezig moet zijn.
ve vrijheid over datgene wat aanwezig moet zijn.
te rijden, je moet rechts aanhouden, stoppen voor te rijden, je moet rechts aanhouden, stoppen voor te rijden, je moet rechts aanhouden, stoppen voor te rijden, je moet rechts aanhouden, stoppen voor te rijden, je moet rechts aanhouden, stoppen voor te rijden, je moet rechts aanhouden, stoppen voor een rood licht, enzovoort. Dat kun je zien als ne- een rood licht, enzovoort. Dat kun je zien als ne- een rood licht, enzovoort. Dat kun je zien als ne- een rood licht, enzovoort. Dat kun je zien als ne- te rijden, je moet rechts aanhouden, stoppen voor te rijden, je moet rechts aanhouden, stoppen voor
zijn en de ruimte wil krijgen, moet anderen ook zijn en de ruimte wil krijgen, moet anderen ook zijn en de ruimte wil krijgen, moet anderen ook zijn en de ruimte wil krijgen, moet anderen ook zijn en de ruimte wil krijgen, moet anderen ook zijn en de ruimte wil krijgen, moet anderen ook deze vrijheid gunnen. Het gaat hier om de oer- deze vrijheid gunnen. Het gaat hier om de oer- deze vrijheid gunnen. Het gaat hier om de oer- deze vrijheid gunnen. Het gaat hier om de oer- zijn en de ruimte wil krijgen, moet anderen ook zijn en de ruimte wil krijgen, moet anderen ook met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook een ander niet’ – maar in geschiedt, doet dat ook een ander niet’ – maar in onderscheid juist zo simpel en verhelderend kan onderscheid juist zo simpel en verhelderend kan onderscheid juist zo simpel en verhelderend kan onderscheid juist zo simpel en verhelderend kan zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig onderscheid juist zo simpel en verhelderend kan onderscheid juist zo simpel en verhelderend kan onderscheid juist zo simpel en verhelderend kan onderscheid juist zo simpel en verhelderend kan zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- ve vrijheid over datgene wat aanwezig moet zijn.
ve vrijheid over datgene wat aanwezig moet zijn.
ve vrijheid over datgene wat aanwezig moet zijn.
ve vrijheid over datgene wat aanwezig moet zijn.
Beide soorten vrijheid zijn op verschillende ma- Beide soorten vrijheid zijn op verschillende ma- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- ve vrijheid over datgene wat aanwezig moet zijn.
ve vrijheid over datgene wat aanwezig moet zijn.
ve vrijheid over datgene wat aanwezig moet zijn.
ve vrijheid over datgene wat aanwezig moet zijn.
Beide soorten vrijheid zijn op verschillende ma- Beide soorten vrijheid zijn op verschillende ma- zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig zijn: negatieve vrijheid gaat over alles wat afwezig moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- moet zijn om te kunnen doen wat je wilt, positie- Beide soorten vrijheid zijn op verschillende ma- Beide soorten vrijheid zijn op verschillende ma-
oude ‘gulden regel’, die vaak geassocieerd wordt oude ‘gulden regel’, die vaak geassocieerd wordt oude ‘gulden regel’, die vaak geassocieerd wordt oude ‘gulden regel’, die vaak geassocieerd wordt met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u oude ‘gulden regel’, die vaak geassocieerd wordt oude ‘gulden regel’, die vaak geassocieerd wordt oude ‘gulden regel’, die vaak geassocieerd wordt oude ‘gulden regel’, die vaak geassocieerd wordt met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook een ander niet’ – maar in geschiedt, doet dat ook een ander niet’ – maar in geschiedt, doet dat ook een ander niet’ – maar in geschiedt, doet dat ook een ander niet’ – maar in met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook een ander niet’ – maar in geschiedt, doet dat ook een ander niet’ – maar in geschiedt, doet dat ook een ander niet’ – maar in geschiedt, doet dat ook een ander niet’ – maar in oude ‘gulden regel’, die vaak geassocieerd wordt oude ‘gulden regel’, die vaak geassocieerd wordt met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u met het christendom – ‘Wat gij niet wilt dat u
wingen voorkomt.
wingen voorkomt.
wingen voorkomt.
wingen voorkomt.
wingen voorkomt.
wingen voorkomt.
wingen voorkomt.
wingen voorkomt.
wingen voorkomt.
wingen voorkomt.
wingen voorkomt.
wingen voorkomt.
Ook in de liberale traditie komen we varianten Ook in de liberale traditie komen we varianten Ook in de liberale traditie komen we varianten Ook in de liberale traditie komen we varianten Ook in de liberale traditie komen we varianten Ook in de liberale traditie komen we varianten van de gulden regel tegen. Immanuel Kant stelde van de gulden regel tegen. Immanuel Kant stelde Ook in de liberale traditie komen we varianten Ook in de liberale traditie komen we varianten Ook in de liberale traditie komen we varianten Ook in de liberale traditie komen we varianten Ook in de liberale traditie komen we varianten Ook in de liberale traditie komen we varianten van de gulden regel tegen. Immanuel Kant stelde van de gulden regel tegen. Immanuel Kant stelde wingen voorkomt.
wingen voorkomt.
van de gulden regel tegen. Immanuel Kant stelde van de gulden regel tegen. Immanuel Kant stelde
de wet aan je laars lapt, kunnen je medeburgers de wet aan je laars lapt, kunnen je medeburgers de wet aan je laars lapt, kunnen je medeburgers de wet aan je laars lapt, kunnen je medeburgers hetzelfde doen en staat jouw vrijheid op het spel.
hetzelfde doen en staat jouw vrijheid op het spel.
de wet aan je laars lapt, kunnen je medeburgers de wet aan je laars lapt, kunnen je medeburgers de wet aan je laars lapt, kunnen je medeburgers de wet aan je laars lapt, kunnen je medeburgers hetzelfde doen en staat jouw vrijheid op het spel.
hetzelfde doen en staat jouw vrijheid op het spel.
hetzelfde doen en staat jouw vrijheid op het spel.
hetzelfde doen en staat jouw vrijheid op het spel.
hetzelfde doen en staat jouw vrijheid op het spel.
hetzelfde doen en staat jouw vrijheid op het spel.
hetzelfde doen en staat jouw vrijheid op het spel.
hetzelfde doen en staat jouw vrijheid op het spel.
hetzelfde doen en staat jouw vrijheid op het spel.
hetzelfde doen en staat jouw vrijheid op het spel.
de wet aan je laars lapt, kunnen je medeburgers de wet aan je laars lapt, kunnen je medeburgers hetzelfde doen en staat jouw vrijheid op het spel.
hetzelfde doen en staat jouw vrijheid op het spel.
belang is van je eigen vrijheid. Daarom schreef de belang is van je eigen vrijheid. Daarom schreef de belang is van je eigen vrijheid. Daarom schreef de belang is van je eigen vrijheid. Daarom schreef de Franse fi losoof Montesquieu dat vrijheid het recht Franse fi losoof Montesquieu dat vrijheid het recht belang is van je eigen vrijheid. Daarom schreef de belang is van je eigen vrijheid. Daarom schreef de belang is van je eigen vrijheid. Daarom schreef de belang is van je eigen vrijheid. Daarom schreef de Franse fi losoof Montesquieu dat vrijheid het recht Franse fi losoof Montesquieu dat vrijheid het recht is om alles te doen wat de wet toestaat; want als jij is om alles te doen wat de wet toestaat; want als jij is om alles te doen wat de wet toestaat; want als jij is om alles te doen wat de wet toestaat; want als jij de wet aan je laars lapt, kunnen je medeburgers de wet aan je laars lapt, kunnen je medeburgers Franse fi losoof Montesquieu dat vrijheid het recht Franse fi losoof Montesquieu dat vrijheid het recht Franse fi losoof Montesquieu dat vrijheid het recht Franse fi losoof Montesquieu dat vrijheid het recht is om alles te doen wat de wet toestaat; want als jij is om alles te doen wat de wet toestaat; want als jij is om alles te doen wat de wet toestaat; want als jij is om alles te doen wat de wet toestaat; want als jij de wet aan je laars lapt, kunnen je medeburgers de wet aan je laars lapt, kunnen je medeburgers belang is van je eigen vrijheid. Daarom schreef de belang is van je eigen vrijheid. Daarom schreef de Franse fi losoof Montesquieu dat vrijheid het recht Franse fi losoof Montesquieu dat vrijheid het recht de wet aan je laars lapt, kunnen je medeburgers de wet aan je laars lapt, kunnen je medeburgers
waarvan de ander de begrenzing is. “Je vrijheid
waarvan de ander de begrenzing is. “Je vrijheid
waarvan de ander de begrenzing is. “Je vrijheid
waarvan de ander de begrenzing is. “Je vrijheid
houdt op waar die van de ander begint.” Vrijheid
houdt op waar die van de ander begint.” Vrijheid
houdt op waar die van de ander begint.” Vrijheid
houdt op waar die van de ander begint.” Vrijheid
is daarmee een schaars goed, dat individuen
is daarmee een schaars goed, dat individuen
waarvan de ander de begrenzing is. “Je vrijheid
waarvan de ander de begrenzing is. “Je vrijheid
waarvan de ander de begrenzing is. “Je vrijheid
waarvan de ander de begrenzing is. “Je vrijheid
houdt op waar die van de ander begint.” Vrijheid
houdt op waar die van de ander begint.” Vrijheid
houdt op waar die van de ander begint.” Vrijheid
houdt op waar die van de ander begint.” Vrijheid
op elkaar moeten veroveren. Daardoor krijgt
op elkaar moeten veroveren. Daardoor krijgt
is daarmee een schaars goed, dat individuen
is daarmee een schaars goed, dat individuen
is daarmee een schaars goed, dat individuen
is daarmee een schaars goed, dat individuen
op elkaar moeten veroveren. Daardoor krijgt
op elkaar moeten veroveren. Daardoor krijgt
waarvan de ander de begrenzing is. “Je vrijheid
waarvan de ander de begrenzing is. “Je vrijheid
is daarmee een schaars goed, dat individuen
is daarmee een schaars goed, dat individuen
op elkaar moeten veroveren. Daardoor krijgt
op elkaar moeten veroveren. Daardoor krijgt
10 11idee juli 2016
‘Het positieve perspectief op meningsvrijheid omzeilt de oeverloze morele discussie over
wat je wel en niet mag zeggen’
Veel enquêtes laten zien dat Nederlanders vooral vinden dat anderen asocialer zijn geworden. Ook Paul Schnabels bekende “met mij gaat het goed, met ons gaat het slecht” is te verklaren vanuit de toegenomen hang naar individuele, negatieve vrijheid.
Positieve liberale moraal
Er is ook een positieve moraal, die ook is geba- seerd op individuele vrijheid maar ons niet uit el- kaar drijft: deugdenethiek. Je hoort er bijna nooit over, omdat de term ‘deugd’ bij velen een zweem van oubolligheid oproept – deugden zullen wel met ‘deugen’ te maken hebben, dus met braafheid en fatsoen in de onaantrekkelijke zin des woords.
Maar deugdenethiek gaat juist over virtuosi- teit – denk aan het Engelse woord voor deugden:
virtues. De basis is gelegd door Aristoteles, die deugden beschouwde als karaktertrekken die je helpen in het maken van optimale keuzes. Hij ging ervan uit dat je aan deze karaktertrekken moet werken om in elke situatie en elke rol of functie die je vervult optimaal te handelen. Het
verwerkelijkt in de sociale rollen die hij vervult in de ruimte die hij met anderen deelt. We worden dus vrijer via of te midden van anderen, in plaats van door de afwezigheid van anderen.
Vrijheid van meningsuiting
In de discussie over ‘digitale hufterigheid’ kan een positieve moraal van vrijheid ons verder helpen.
Meningsvrijheid gaat over meer dan alleen ‘mo- gen’. We vormen onze mening met die van ande- ren en alleen al daarom staat de meningsuiting van de een niet haaks op die van de ander – het is geen nulsomspel. Verder willen we onze mening uiten te midden van anderen. We willen gehoord worden, elkaar ergens van overtuigen of tot iets bewegen. Onze meningsvrijheid moet daarom niet alleen leeg zijn, maar zich ook uitstrekken tot anderen. Daar hebben we media en podia voor.
Wie taal wil gebruiken, geïnformeerd wil blijven en anderen wil kunnen bereiken, kan niet altijd alles tegen iedereen zeggen. Iedereen heeft het recht om zich thuis onbegrijpelijk te uiten; maar wie in de publieke ruimte aandacht wil, op straat of in de krant, maakt gebruik van een podium waarop ook anderen een beroep doen en dat door anderen moet worden (vrij)gemaakt en onderhou- den. Wie niets toe te voegen heeft of zich opzet- telijk beledigend uitlaat, zal vaak geen podium krijgen. Niet omdat iets wel of niet gezegd mag worden, maar omdat anderen het niet de moeite waard vinden om een uiting te verspreiden.
Het positieve perspectief op meningsvrijheid om- zeilt de oeverloze morele discussie over wat je wel en niet mag zeggen. Het nodigt uit om de vraag te stellen wanneer we goed zijn in onze menings- uiting en hoe we deze vrijheid via en te midden van anderen kunnen realiseren. Het laat zien dat onze meningsvrijheid meer is dan het geheel aan meningen die mogen, en dat we er meer mee wil- len dan alleen niet gecensureerd worden. Zo had Theo van Gogh de vrijheid om met zijn pamfl et
‘Een messias zonder kruis’ een discussie te starten over de schrijver Leon de Winter. Maar die discus- sie bleef uit omdat alle aandacht uitging naar een aantal beledigende passages in het pamfl et. Van Gogh wilde meer met zijn mening dan alleen ‘niet beperkt worden’ en had zich naar eigen zeggen goede, het optimum, bevindt zich volgens hem in
het juiste midden tussen twee ongewenste extre- men. Moed, bijvoorbeeld, bestrijkt het juiste mid- den tussen lafheid en overmoed; vrijgevigheid houdt het midden tussen gierigheid en verkwis- ting. Dit optimale midden verschilt per situatie en per individu. Er is dus geen vast, opgelegd stramien, maar wel een perspectief om van alle functies of rollen het beste te maken. Hoe beter dit lukt, des te beter we onszelf verwerkelijken.
Toegepast op de publieke ruimte werken deug- den beter dan de negatieve moraal, die in nor- men en regels moet worden gegoten en daarmee juist meer spanning geeft in de samenleving.
Deugdenethiek bevestigt de functionele dimen- sie van het publieke domein: een ruimte die zo is vormgegeven en ingericht dat deze zo veel mogelijk mensen mobiliteit, huisvesting, recre- atie of meningsvrijheid kan bieden. Dat is iets anders dan een territorium waarbinnen ieder zijn eigen vrijheid op anderen moet bevechten.
Deugdenethiek gaat uit van het individu dat zich
beter in kunnen houden – een vorm van zelfcen- suur omwille van de vrijheid om met een mening iets te bereiken.
Tegenstanders van (individuele) vrijheid Het is jammer dat het positieve perspectief op meningsvrijheid niet verder ontwikkeld wordt door liberalen. Het is wederom de ChristenUnie die hierop het alleenrecht lijkt te hebben. In een recent opiniestuk in De Volkskrant stelt politiek leider Gert-Jan Segers dat meningen een hoger doel dienen en dat een lukrake belediging die alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid moet vallen. We willen meer met onze mening dan alleen niet gecensureerd worden; de ruimte om onze mening heen moet niet alleen leeg zijn qua censuur, maar ons ook het vermogen geven om goed te zijn in meningsuiting en om meer met onze mening te bereiken. Segers noemt vrijheid
“de ruimte om het goede te kunnen doen en het ware te kunnen zeggen”. Daarin gaat hij wat mij betreft een stap te ver. Vrijheid is ook de ruimte om bijvoorbeeld doelloos te beledigen, maar – en dat is een liberale aanvulling op Segers’ visie – daarmee verklein je als individu je eigen vrijheid om anderen te bereiken.
In deze discussie houden liberalen zich op de vlakte, bang om als tegenstander van de vrijheid te worden versleten. Het normen-en-waardendos- sier blijft hiermee in handen van een conservatieve minderheid voor wie individuele vrijheid veel minder belangrijk is. Misschien moeten sociaal- liberalen, die sympathiek staan tegenover positie- ve vrijheid, dit dossier naar zich toe trekken.
Paul Teule (@paulteule) is docent politieke economie aan de Universiteit van Amsterdam. Eerder dit jaar verscheen zijn boek Vrijheid voor gevorderden.
Paul Teule Sociaal-liberalen, meng je in het normen-en-waardendebat!
Er is ook een positieve moraal, die ook is geba- Er is ook een positieve moraal, die ook is geba- Er is ook een positieve moraal, die ook is geba- Er is ook een positieve moraal, die ook is geba- Er is ook een positieve moraal, die ook is geba- Er is ook een positieve moraal, die ook is geba-
met ‘deugen’ te maken hebben, dus met braafheid met ‘deugen’ te maken hebben, dus met braafheid met ‘deugen’ te maken hebben, dus met braafheid met ‘deugen’ te maken hebben, dus met braafheid en fatsoen in de onaantrekkelijke zin des woords.
en fatsoen in de onaantrekkelijke zin des woords.
en fatsoen in de onaantrekkelijke zin des woords.
en fatsoen in de onaantrekkelijke zin des woords.
moet werken om in elke situatie en elke rol of moet werken om in elke situatie en elke rol of moet werken om in elke situatie en elke rol of moet werken om in elke situatie en elke rol of functie die je vervult optimaal te handelen. Het functie die je vervult optimaal te handelen. Het moet werken om in elke situatie en elke rol of moet werken om in elke situatie en elke rol of moet werken om in elke situatie en elke rol of moet werken om in elke situatie en elke rol of functie die je vervult optimaal te handelen. Het functie die je vervult optimaal te handelen. Het functie die je vervult optimaal te handelen. Het functie die je vervult optimaal te handelen. Het functie die je vervult optimaal te handelen. Het functie die je vervult optimaal te handelen. Het functie die je vervult optimaal te handelen. Het functie die je vervult optimaal te handelen. Het functie die je vervult optimaal te handelen. Het functie die je vervult optimaal te handelen. Het functie die je vervult optimaal te handelen. Het functie die je vervult optimaal te handelen. Het
den beter dan de negatieve moraal, die in nor- den beter dan de negatieve moraal, die in nor- den beter dan de negatieve moraal, die in nor- den beter dan de negatieve moraal, die in nor- men en regels moet worden gegoten en daarmee men en regels moet worden gegoten en daarmee men en regels moet worden gegoten en daarmee men en regels moet worden gegoten en daarmee den beter dan de negatieve moraal, die in nor- den beter dan de negatieve moraal, die in nor- den beter dan de negatieve moraal, die in nor- den beter dan de negatieve moraal, die in nor- men en regels moet worden gegoten en daarmee men en regels moet worden gegoten en daarmee men en regels moet worden gegoten en daarmee men en regels moet worden gegoten en daarmee juist meer spanning geeft in de samenleving.
juist meer spanning geeft in de samenleving.
juist meer spanning geeft in de samenleving.
juist meer spanning geeft in de samenleving.
Deugdenethiek bevestigt de Deugdenethiek bevestigt de
juist meer spanning geeft in de samenleving.
juist meer spanning geeft in de samenleving.
juist meer spanning geeft in de samenleving.
juist meer spanning geeft in de samenleving.
Deugdenethiek bevestigt de Deugdenethiek bevestigt de
den beter dan de negatieve moraal, die in nor- den beter dan de negatieve moraal, die in nor- Deugdenethiek bevestigt de
Deugdenethiek bevestigt de Deugdenethiek bevestigt de Deugdenethiek bevestigt de
sie van het publieke domein: een ruimte die zo sie van het publieke domein: een ruimte die zo Deugdenethiek bevestigt de
Deugdenethiek bevestigt de Deugdenethiek bevestigt de Deugdenethiek bevestigt de
sie van het publieke domein: een ruimte die zo sie van het publieke domein: een ruimte die zo sie van het publieke domein: een ruimte die zo sie van het publieke domein: een ruimte die zo sie van het publieke domein: een ruimte die zo sie van het publieke domein: een ruimte die zo sie van het publieke domein: een ruimte die zo sie van het publieke domein: een ruimte die zo is vormgegeven en ingericht dat deze zo veel is vormgegeven en ingericht dat deze zo veel is vormgegeven en ingericht dat deze zo veel is vormgegeven en ingericht dat deze zo veel mogelijk mensen mobiliteit, huisvesting, recre- mogelijk mensen mobiliteit, huisvesting, recre- sie van het publieke domein: een ruimte die zo sie van het publieke domein: een ruimte die zo sie van het publieke domein: een ruimte die zo sie van het publieke domein: een ruimte die zo sie van het publieke domein: een ruimte die zo sie van het publieke domein: een ruimte die zo is vormgegeven en ingericht dat deze zo veel is vormgegeven en ingericht dat deze zo veel is vormgegeven en ingericht dat deze zo veel is vormgegeven en ingericht dat deze zo veel mogelijk mensen mobiliteit, huisvesting, recre- mogelijk mensen mobiliteit, huisvesting, recre- Deugdenethiek bevestigt de
Deugdenethiek bevestigt de
sie van het publieke domein: een ruimte die zo sie van het publieke domein: een ruimte die zo mogelijk mensen mobiliteit, huisvesting, recre- mogelijk mensen mobiliteit, huisvesting, recre- houdt het midden tussen gierigheid en verkwis- houdt het midden tussen gierigheid en verkwis- houdt het midden tussen gierigheid en verkwis- houdt het midden tussen gierigheid en verkwis- houdt het midden tussen gierigheid en verkwis- houdt het midden tussen gierigheid en verkwis- ting. Dit optimale midden verschilt per situatie ting. Dit optimale midden verschilt per situatie houdt het midden tussen gierigheid en verkwis- houdt het midden tussen gierigheid en verkwis- houdt het midden tussen gierigheid en verkwis- houdt het midden tussen gierigheid en verkwis- houdt het midden tussen gierigheid en verkwis- houdt het midden tussen gierigheid en verkwis- ting. Dit optimale midden verschilt per situatie ting. Dit optimale midden verschilt per situatie ting. Dit optimale midden verschilt per situatie ting. Dit optimale midden verschilt per situatie ting. Dit optimale midden verschilt per situatie ting. Dit optimale midden verschilt per situatie ting. Dit optimale midden verschilt per situatie ting. Dit optimale midden verschilt per situatie en per individu. Er is dus geen vast, opgelegd en per individu. Er is dus geen vast, opgelegd en per individu. Er is dus geen vast, opgelegd en per individu. Er is dus geen vast, opgelegd en per individu. Er is dus geen vast, opgelegd en per individu. Er is dus geen vast, opgelegd ting. Dit optimale midden verschilt per situatie ting. Dit optimale midden verschilt per situatie ting. Dit optimale midden verschilt per situatie ting. Dit optimale midden verschilt per situatie ting. Dit optimale midden verschilt per situatie ting. Dit optimale midden verschilt per situatie en per individu. Er is dus geen vast, opgelegd en per individu. Er is dus geen vast, opgelegd en per individu. Er is dus geen vast, opgelegd en per individu. Er is dus geen vast, opgelegd en per individu. Er is dus geen vast, opgelegd en per individu. Er is dus geen vast, opgelegd houdt het midden tussen gierigheid en verkwis- houdt het midden tussen gierigheid en verkwis- ting. Dit optimale midden verschilt per situatie
ting. Dit optimale midden verschilt per situatie Vrijheid van meningsuiting Vrijheid van meningsuiting Vrijheid van meningsuiting Vrijheid van meningsuiting Vrijheid van meningsuiting Vrijheid van meningsuiting
In de discussie over ‘digitale hufterigheid’ kan een In de discussie over ‘digitale hufterigheid’ kan een In de discussie over ‘digitale hufterigheid’ kan een In de discussie over ‘digitale hufterigheid’ kan een In de discussie over ‘digitale hufterigheid’ kan een In de discussie over ‘digitale hufterigheid’ kan een Vrijheid van meningsuiting
Vrijheid van meningsuiting Vrijheid van meningsuiting Vrijheid van meningsuiting
In de discussie over ‘digitale hufterigheid’ kan een In de discussie over ‘digitale hufterigheid’ kan een In de discussie over ‘digitale hufterigheid’ kan een In de discussie over ‘digitale hufterigheid’ kan een In de discussie over ‘digitale hufterigheid’ kan een In de discussie over ‘digitale hufterigheid’ kan een Vrijheid van meningsuiting
Vrijheid van meningsuiting
meningen die mogen, en dat we er meer mee wil- meningen die mogen, en dat we er meer mee wil- meningen die mogen, en dat we er meer mee wil- meningen die mogen, en dat we er meer mee wil- len dan alleen niet gecensureerd worden. Zo had len dan alleen niet gecensureerd worden. Zo had len dan alleen niet gecensureerd worden. Zo had len dan alleen niet gecensureerd worden. Zo had meningen die mogen, en dat we er meer mee wil- meningen die mogen, en dat we er meer mee wil- meningen die mogen, en dat we er meer mee wil- meningen die mogen, en dat we er meer mee wil- len dan alleen niet gecensureerd worden. Zo had len dan alleen niet gecensureerd worden. Zo had len dan alleen niet gecensureerd worden. Zo had len dan alleen niet gecensureerd worden. Zo had Theo van Gogh de vrijheid om met zijn pamfl et Theo van Gogh de vrijheid om met zijn pamfl et Theo van Gogh de vrijheid om met zijn pamfl et Theo van Gogh de vrijheid om met zijn pamfl et
‘Een messias zonder kruis’ een discussie te starten
‘Een messias zonder kruis’ een discussie te starten Theo van Gogh de vrijheid om met zijn pamfl et Theo van Gogh de vrijheid om met zijn pamfl et Theo van Gogh de vrijheid om met zijn pamfl et Theo van Gogh de vrijheid om met zijn pamfl et
‘Een messias zonder kruis’ een discussie te starten
‘Een messias zonder kruis’ een discussie te starten meningen die mogen, en dat we er meer mee wil- meningen die mogen, en dat we er meer mee wil-
‘Een messias zonder kruis’ een discussie te starten
‘Een messias zonder kruis’ een discussie te starten
alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid moet vallen. We willen meer met onze mening moet vallen. We willen meer met onze mening moet vallen. We willen meer met onze mening moet vallen. We willen meer met onze mening alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid moet vallen. We willen meer met onze mening moet vallen. We willen meer met onze mening moet vallen. We willen meer met onze mening moet vallen. We willen meer met onze mening dan alleen niet gecensureerd worden; de ruimte dan alleen niet gecensureerd worden; de ruimte dan alleen niet gecensureerd worden; de ruimte dan alleen niet gecensureerd worden; de ruimte om onze mening heen moet niet alleen leeg zijn om onze mening heen moet niet alleen leeg zijn dan alleen niet gecensureerd worden; de ruimte dan alleen niet gecensureerd worden; de ruimte dan alleen niet gecensureerd worden; de ruimte dan alleen niet gecensureerd worden; de ruimte om onze mening heen moet niet alleen leeg zijn om onze mening heen moet niet alleen leeg zijn alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid om onze mening heen moet niet alleen leeg zijn om onze mening heen moet niet alleen leeg zijn
(@paulteule) is docent politieke economie aan de Universiteit van Amsterdam. Eerder dit jaar verscheen de Universiteit van Amsterdam. Eerder dit jaar verscheen (@paulteule) is docent politieke economie aan de Universiteit van Amsterdam. Eerder dit jaar verscheen de Universiteit van Amsterdam. Eerder dit jaar verscheen
Vrijheid voor gevorderden Vrijheid voor gevorderden Vrijheid voor gevorderden Vrijheid voor gevorderden
(@paulteule) is docent politieke economie aan
stelt politiek stelt politiek stelt politiek stelt politiek leider Gert-Jan Segers dat meningen een hoger leider Gert-Jan Segers dat meningen een hoger leider Gert-Jan Segers dat meningen een hoger leider Gert-Jan Segers dat meningen een hoger doel dienen en dat een lukrake belediging die doel dienen en dat een lukrake belediging die stelt politiek stelt politiek stelt politiek stelt politiek leider Gert-Jan Segers dat meningen een hoger leider Gert-Jan Segers dat meningen een hoger leider Gert-Jan Segers dat meningen een hoger leider Gert-Jan Segers dat meningen een hoger doel dienen en dat een lukrake belediging die doel dienen en dat een lukrake belediging die doel dienen en dat een lukrake belediging die doel dienen en dat een lukrake belediging die alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid doel dienen en dat een lukrake belediging die doel dienen en dat een lukrake belediging die doel dienen en dat een lukrake belediging die doel dienen en dat een lukrake belediging die alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid
stelt politiek stelt politiek doel dienen en dat een lukrake belediging die doel dienen en dat een lukrake belediging die alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid moet vallen. We willen meer met onze mening moet vallen. We willen meer met onze mening moet vallen. We willen meer met onze mening moet vallen. We willen meer met onze mening alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid moet vallen. We willen meer met onze mening moet vallen. We willen meer met onze mening dan alleen niet gecensureerd worden; de ruimte dan alleen niet gecensureerd worden; de ruimte dan alleen niet gecensureerd worden; de ruimte dan alleen niet gecensureerd worden; de ruimte om onze mening heen moet niet alleen leeg zijn om onze mening heen moet niet alleen leeg zijn dan alleen niet gecensureerd worden; de ruimte dan alleen niet gecensureerd worden; de ruimte dan alleen niet gecensureerd worden; de ruimte dan alleen niet gecensureerd worden; de ruimte om onze mening heen moet niet alleen leeg zijn om onze mening heen moet niet alleen leeg zijn alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid alleen maar pijn doet niet onder meningsvrijheid om onze mening heen moet niet alleen leeg zijn om onze mening heen moet niet alleen leeg zijn
(@paulteule) is docent politieke economie aan de Universiteit van Amsterdam. Eerder dit jaar verscheen de Universiteit van Amsterdam. Eerder dit jaar verscheen (@paulteule) is docent politieke economie aan de Universiteit van Amsterdam. Eerder dit jaar verscheen de Universiteit van Amsterdam. Eerder dit jaar verscheen
Vrijheid voor gevorderden
(@paulteule) is docent politieke economie aan
