Toekomstbeelden Nederlandse Telecommarkten 2014
Datum: Maart 2011
Status: Openbare definitieve versie
Copyright © 2011 A.T. Kearney en Telecompaper
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave ... 2 Inleiding ... 4 Samenvatting... 6 Uitgangspunten onderzoek ... 10 Gehanteerde onderzoeksmethodiek ... 18 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt... 22A. Ontwikkelingen op de gecombineerde communicatiemarkt ... 24
Ontwikkelingen in vraag van Consumenten ... 26
1 Verzadiging op de drie markten voor TV, internet en telefonie ... 26
2 Bundeling van drie vaste diensten ... 29
3 Bundelen van vaste met mobiele diensten ... 30
4 SOHO klanten met consumentenproducten ... 31
Ontwikkelingen in Technologie ... 33
5 Uitrol van glasvezel ... 33
6 Mogelijkheid voor kabel om snelheid te verhogen ... 35
7 Mogelijkheid voor DSL om snelheid te verhogen ... 36
8 Ontwikkeling van hoge snelheid / hoge capaciteit mobiele netwerken... 38
9 Wireless local loop / WIMAX als mogelijk alternatief voor last mile ... 39
10 Over-the-top diensten ... 39
Ontwikkelingen in beleid van marktpartijen... 41
11 Vrijwillige openstelling van de kabel ... 41
12 Consolidatie van de markt ... 41
13 Verbreding activiteiten door partijen (voor- en achterwaartse integratie) 43 14 Gebruik van bel-, surf- en kijkgedrag door providers ... 44
15 Verkoop van infrastructuren (aan pensioenfondsen) ... 45
16 Vrijwillige scheiding van infrastructuur en diensten ... 46
17 Additionele partijen op actieve laag Reggefiber ... 46
Ontwikkelingen in Politiek en Maatschappij ... 48
18 Overheidsinvesteringen in telecom ... 48
19 EU agenda 2020... 49
20 Transparantie in communicatie afgedwongen via politiek ... 50
Ontwikkelingen in de „macro omgeving‟ ... 52
22 Vergrijzing ... 52
23 Groei Nederlandse huishoudens ... 53
B. Ontwikkelingen op de Televisiemarkt ... 55
24 Real time kijkgedrag ... 55
25 Verschoven kijkgedrag ... 57
26 Interactief kijkgedrag ... 57
27 Ontwikkeling van HD ... 58
28 Belang / ontwikkeling van 3D ... 61
29 Tweede / derde televisie eenvoudig kunnen voorzien van televisiedienst 62 30 Integratie van televisie en internetcontent ... 62
31 Ontwikkeling, belang, eigenaarschap van de gateway ... 63
32 Over-the-top videodiensten ... 64
33 Afschakeling analoge kabel ... 66
34 Exclusieve content ... 67
35 Reclame-inkomsten ... 68
C. Ontwikkelingen op de Breedbandmarkt ... 70
36 Toenemend belang van uploadsnelheid ... 70
37 Vraag naar breedband internetsnelheid en QoS ... 71
38 Mobiele apparaten die zowel WiFi als mobiele data gebruiken ... 72
39 Markt voor „mobile broadband only‟ ... 73
D. Ontwikkelingen op de Vaste Telefoniemarkt ... 75
40 Over-the-top VoIP op vast ... 75
41 Over-the-top VoIP op mobiel en groei van Mobile Only ... 77
42 Videobellen ... 80
43 Daling van de eindgebruikersprijs van vaste telefonie ... 80
44 Prijsstructuur vaste telefonie ... 84
45 Opkomst van social media ... 84
2. Keuze van scenario‟s ... 85
Televisiemarkt... 86
Breedbandmarkt ... 88
Vaste Telefoniemarkt ... 90
3. Beschrijving van scenario‟s in 2014 ... 92
De gecombineerde communicatiemarkt ... 95
Televisiemarkt... 99
Breedbandmarkt ... 107
Vaste Telefoniemarkt ... 114
Conclusie uit scenario‟s ... 120
Indicatoren voor ontwikkeling markt per scenario ... 121
4. Outlook naar 2017... 122
Inleiding
AchtergrondOPTA is onder andere belast met het toezicht op de markten voor vaste telefonie, breedbandinternettoegang en televisie. Op grond van de Telecommunicatiewet dient OPTA relevante markten af te bakenen, te analyseren en te bepalen of een partij op een markt aanmerkelijke marktmacht heeft of zal behouden of krijgt. OPTA bepaalt vervolgens welke mededingingsproblemen zich mogelijk voordoen en kan passende verplichtingen opleggen om deze tegen te gaan.
De Telecommunicatiewet vereist dat OPTA verwachtingen over marktontwikkelingen, marktverhoudingen en de noodzaak van eventuele opgelegde verplichtingen expliciet motiveert. Die motivatie baseert OPTA onder andere op een prospectieve marktanalyse. Voor televisie, breedband en vaste telefonie geldt dat er een groot aantal ontwikkelingen is dat niet noodzakelijkerwijs in dezelfde richting wijst, wat vooruitkijken lastig maakt. OPTA heeft om deze reden vastgesteld behoefte te hebben aan uitgewerkte scenario‟s waarin marktontwikkelingen worden gewogen, als input voor besluitvorming over eventueel op te leggen verplichtingen. Voor de periode 2011-2014 heeft OPTA de opdracht gegeven aan de combinatie A.T. Kearney / Telecompaper om deze prospectieve analyse op basis van scenario-planningsmethodologie te maken.
Waarom een scenariostudie
Dit rapport is een scenariostudie, hetgeen een passende aanpak is, gezien het sterk veranderende karakter van de markten: een inschatting maken van de markten einde 2014 (vier jaar vooruit) is, gezien de toenemende veranderingen in het telecom landschap, niet eenvoudig. Vier jaar geleden zou een dergelijke studie bijvoorbeeld hebben moeten omvatten:
De uitrol van Eurodocsis 3 door kabelpartijen, waardoor capaciteit van de kabelinfrastructuur fors is toegenomen
De langzame uptake van IPTV tot aanvang 2010 en de versnelling in 2010
Het tot op heden nog niet actief zijn van over-the-top televisie partijen die tenminste de 10 meest bekeken zenders aanbieden
De voortdurende consolidatie in de sector
De sterke groei van digitale televisie
De na een periode van langzame groei versnelling van de uptake van HD-televisie
De opkomst van ontwikkelingen als smartphones in combinatie met een applicatiemarkt met applicaties als Skype die mobiele telefonie een toenemende invloed laat hebben op de vaste en mobiele markten
Leeswijzer
Samenvatting
Doel van deze scenariostudie is om OPTA te voorzien van inschattingen van marktaandelen van marktpartijen voor de periode 2011-2014. De markten voor televisie, breedband internet en vaste telefonie zijn de afgelopen jaren dermate naar elkaar gegroeid dat ontwikkelingen in deze markten ook in samenhang dienen te worden bekeken.
Hoe scenario’s tot stand zijn gekomen
Dit rapport schets de ontwikkelingen van marktaandelen voor de onderzoeksperiode 2011-2014 op basis van verschillende mogelijke toekomstbeelden. Basis hiervoor zijn 45 ontwikkelingen die de markten voor televisie, breedband internet en vaste telefonie in sterke mate kunnen beïnvloeden richting 2014. Deze ontwikkelingen zijn gecategoriseerd aan de hand van twee criteria:
De te verwachten impact van de ontwikkeling: o op het totale volume van de markt o op marktaandelen in de markt
o op mogelijke nieuwe toetreders en toetredingsdrempels tot de markt
De mate van onzekerheid dat de ontwikkeling plaats zal vinden
De ontwikkelingen die naar mening van A.T. Kearney / Telecompaper de meeste impact en de grootste onzekerheid met zich meebrengen zijn de volgende:
Bundels van vaste met mobiele diensten: worden vaste en mobiele producten door marktpartijen gebundeld aan eindgebruikers aangeboden en gaan deze in groten getale deze producten gebundeld afnemen?
Over-the-top videodiensten: Komen er over-the-top televisiediensten die tenminste de tien meest bekeken zenders omvatten en gaan veel consumenten deze diensten afnemen?
Over-the-top VoIP op mobiel en mobile-only: Dalen de kosten van mobiel bellen als gevolg van over-the-top voice diensten tot een zodanig laag niveau, dat op grote schaal vaste lijnen worden opgezegd door eindgebruikers?
Vraag naar breedband internetsnelheid en naar ‘Quality of Service’: In welke mate worden breedband snelheid en Quality of Service een belangrijk koopcriterium? En als dat zo is, in welke mate zijn diverse marktpartijen in staat om hieraan te voldoen?
Het totaalbeeld voor de sector voor vaste diensten volgt uit een logische combinatie van de scenario‟s van de afzonderlijke markten, doordat de assen (nagenoeg) consistent zijn:
Bundelen van vaste met mobiele diensten is een grote onzekerheid met veel impact bij iedere markt
Het bieden van over-the-top diensten (televisiemarkt en vaste telefoniemarkt) en de vraag naar breedband internetsnelheid en QoS (breedbandmarkt) zijn ontwikkelingen die sterk met elkaar gecorreleerd zijn
o indien over-the-top televisiediensten veel uptake hebben, zullen snelheid en QoS van de breedbandverbindingen belangrijker worden om te kunnen voorzien in deze diensten
Daarmee zijn de scenario‟s in alle drie de markten aan elkaar gerelateerd. Omdat dat zo is, hebben we de assen consistent gekozen: indien de markt zich in één van de markten naar een scenario rechtsboven beweegt, is het erg waarschijnlijk dat in de andere markten óók het scenario rechtsboven plaatsvindt. De combinatie van deze ontwikkelingen leidt tot vier scenario‟s voor de gecombineerde communicatiemarkt (zie figuur 1).
Figuur 1: overzicht van de vier scenario’s voor de gecombineerde communicatiemarkt
Marktomvang en marktaandelen 2014
Binnen ieder scenario ontwikkelen de omvang van de markt en de marktaandelen van de diverse marktpartijen zich anders. In figuur 2 is met groene pijlen weergegeven dat marktaandelen toenemen, met rode pijlen dat marktaandelen afnemen (indien beide staan vermeld, geeft dit weer dat er ontwikkelingen zijn die bijdragen aan daling en stijging, waardoor het netto effect een ongeveer gelijkblijvend marktaandeel is). Een tilde geeft aan dat de ontwikkelingen weinig invloed hebben en daardoor het marktaandeel ongeveer gelijk blijft.
Meer keuze binnen Meer keuze binnen de vaste markten de vaste markten Inerte consument Inerte consument Maximale keuzevrijheid Maximale keuzevrijheid voor consumenten voor consumenten Maximale bundeling Maximale bundeling door partijen door partijen
Er ontstaan over-the-top televisie- en telefoniediensten
Garanderen snelheid en QoS is van groot belang
Geen opkomst van over-the-top televisie- en telefoniediensten
Snelheid en Qos krijgen geen groter belang Geringe uptake van bundels
van vaste en mobiele diensten
Figuur 2: samenvatting van marktaandelen partijen per scenario1
De effecten op de marktaandelen variëren per mogelijk toekomstscenario. De bandbreedtes waarin marktaandelen van partijen te verwachten zijn, worden daardoor gevormd door de ondergrens van het scenario waarin het marktaandeel van een partij het laagste is en de bovengrens van het scenario waarin het marktaandeel van een partij het hoogste is. Dit resulteert in te verwachten marktaandelen per partij voor 2014 zoals weergegeven in figuur 3.
1
Zie hoofdstuk 3 voor toelichting van tot standkoming figuur
Figuur 3: bandbreedte marktaandelen partijen in Q2 2010 en ultimo 20142
De marktaandelen van de onderliggende infrastructuren ontwikkelen zich eveneens verschillend per scenario. Figuur 4 geeft daar een overzicht van.
Figuur 4: marktaandelen per infrastructuur Q2 2010 en ultimo 20143
Zoals figuur 3 en 4 illustreren, kunnen de marktaandelen van partijen aanzienlijk anders uitvallen, afhankelijk van de richting die de markt opgaat. Het is dan ook van belang om te monitoren in welke richting de markt zich de komende jaren ontwikkelt.
2
Zie hoofdstuk 3 voor toelichting van tot standkoming figuur 3
Zie hoofdstuk 3 voor toelichting van tot standkoming figuur
Marktaandelen Q2 2010 Marktaandelen ultimo 2014
TV BB VT TV BB VT KPN 15%-20% 40%-45% 60%-65% 11%-28% 34%-51% 47%-64% Ziggo 40%-45% 20%-25% 15%-20% 29%-42% 14%-30% 11%-25% UPC 25%-30% 10%-15% 5%-10% 18%-27% 4%-16% 3%-14% CanalDigitaal 5%-10% 0%-5% 0%-5% 2%-12% 0%-5% 0%-5% Tele2 0%-5% 5%-10% 5%-10% 0%-6% 3%-15% 2%-12% T-Mobile / Online 0%-5% 0%-5% 0%-5% 0%-6% 2%-12% 1%-9% Vodaf one 0% 0%-5% 0%-5% 0%-6% 0%-7% 0%-6% Over-the-top
partijen 0% n/a n/a 0%-15% n/a n/a
Overige partijen 5%-10% 5%-10% 0%-5% 2%-11% 3%-15% 1%-9%
Marktaandelen Q2 2010 Marktaandelen ultimo 2014
Uitgangspunten onderzoek
In dit hoofdstuk worden de belangrijkste uitgangspunten toegelicht die gebruikt zijn in dit rapport.
Afbakening markten
De markten voor televisie, breedband internet en vaste telefonie worden gedefinieerd op basis van een generieke opbouw van de waardeketens binnen deze markten. De markt wordt vervolgens gedefinieerd door te kiezen welke schakels van de keten relevant zijn en welke partijen deze schakels invullen. Figuur 5 geeft de generieke opbouw van de waardeketens weer.
Figuur 5: schakels in de waardeketens voor televisie, breedband internet en vaste telefonie
Diensten geleverd via door provider beheerde frequentieruimte versus over-the-top geleverde diensten
In dit rapport wordt onderscheid gemaakt tussen „over-the-top‟ diensten en diensten die gebruik maken van gereserveerde bandbreedte. Figuur 6 geeft dit onderscheid aan met een voorbeeld. Over een frequentiespectrum kunnen diverse diensten aan een eindgebruiker worden geleverd. Voorbeelden hiervan zijn analoge of digitale televisie en vaste telefonie via VoB. Daarnaast kan over dit spectrum een breedband internetverbinding aan de consument worden geleverd. De diensten die over een toegewezen deel van het spectrum plaatsvinden, worden in dit rapport beschouwd als diensten die gebruik maken van gereserveerde, door een provider beheerde bandbreedte. Over-the-top diensten worden gedefinieerd als diensten die over de
Partijen die passieve inf rastructuur bezitten en verhuren Partijen die actieve inf rastructuur beheren en verhuren
Partijen die toegang verlenen Partijen die services bieden
PI AI T S Partijen in de waardeketens KPN, UPC Online, Tele2 Reggefiber, CIF Youtube, Videoland, RTLgemist
Scarlet
Voorbeelden van plek in de keten Schakels in de waardeketens S T AI PI
Partijen die passieve infrastructuur bezitten en verhuren
Partij die de niet actieve componenten uit een COAX, DSL en glasvezel netwerk, zoals grondkabels, huisaansluitingen etc.
exploiteert
Partijen die actieve infrastructuur beheren en verhuren
Partij die alle componenten die het mogelijk maken te communiceren over de passieve componenten (zoals belichtingsapparatuur op glas) bezit en exploiteert
Partijen die toegang verlenen Partij die gemachtigd is toegang te verlenen tot het communiceren over het actieve netwerk
Partijen die services bieden Partij die aan de eindgebruiker een service levert zoals televisie (een analoog of digitaal zenderpakket, VOD etc.), breedband internet of telefonie
PI AI
breedband internetverbinding aan de consument worden geleverd en dus geen gebruik maken van een vast, toegewezen en beheerd frequentiespectrum.
Figuur 6: verdeling van diensten over frequentiespectrum
Niveau van afbakening
Zoals figuur 5 illustreert, kan ieder van de markten op diverse niveaus worden afgebakend. In dit rapport hanteren wij het punt in de keten waar eindgebruikers „klant zijn‟ en op basis waarvan marktaandelen kunnen worden bepaald. In deze markten is dit de servicelaag, waar zich de partijen bevinden die met eindgebruikers contracten afsluiten voor het leveren van toegang en / of levering van diensten op gebied van televisie, breedband internet of vaste telefonie. OPTA refereert hier aan „retailmarkten‟.
Ontwikkelingen op de overige, onderliggende lagen hebben uiteraard invloed op marktaandelen op de servicelaag. Om deze reden kunnen de ontwikkelingen die worden weergegeven in dit rapport betrekking hebben op ieder van de verschillende lagen in figuur 5.
Dit onderzoek richt zich primair op de markt voor consumentenproducten voor televisie, breedband internet en vaste telefonie. Aangezien in deze markten kleinzakelijke gebruikers eveneens consumentproducten afnemen en marktpartijen ook niet altijd zelf goed in staat zijn te bepalen of de klant een kleinzakelijke klant of consument is, wordt in dit onderzoek een definitie van de markten gehanteerd die aansluit bij de door OPTA in de marktmonitor bij partijen uitgevraagde definities.
Breedband internet Analoge televisie Digitale televisie Vaste telefonie
Diensten over toegewezen frequentie Over-the-top diensten
Telefonie Televisie Breedband
• PSTN/ ISDN van KPN • VoB van kabelaars
Breedband zelf kent een toegewezen frequentie en biedt toegang tot internet waarover over-the-top diensten aangeboden worden
• Vaste spraak dienst van Skype • Vaste spraak dienst van Apple (Facetime) Diensten
…MHz …MHz
Internet toegangsdienst creëert mogelijkheid voor over-the-top diensten
Diensten waarvoor unieke frequentieruimte is toegewezen
• Kabeltelevisie en VOD van UPC • IPTV van KPN
• VOD via Philips Net TV • Televisie gemist dienst van RTL
Markt voor televisie
De markt voor televisie wordt gedefinieerd als: de markt voor televisiediensten waarbij het aanbod minimaal de 10 meest bekeken televisiezenders bevat4. In Nederland zijn dit de drie zenders van NPO (Nederland 1, 2 en 3), de vier zenders van RTL (RTL 4, 5, 7 en 8) en de drie zenders van SBS (SBS6, Net5 en Veronica), Deze definitie omvat televisiediensten van digitale en analoge kwaliteit evenals producten die via een beheerde frequentie als over-the-top worden geleverd. Om aan te sluiten bij door OPTA aan marktpartijen verstuurde marktmonitor wordt in dit rapport wanneer voor één abonnement of huishouden meerdere smartcards worden gebruikt, deze als één actieve aansluiting geteld. Het niet kunnen bieden van de tien meest bekeken zenders zal geen serieus alternatief bieden voor huidige televisiediensten, vandaar dat overige producten waarbij video wordt geleverd aan consumenten (bijv. Youtube, RTL gemist, Veamer, BlueshotsTV etc.) hierin niet worden meegenomen. Specifiek voor de markt van televisiediensten is naast de algemene waardeketen, zoals geschetst in figuur 5, eveneens de waardeketen van televisie in bredere zin van belang. Deze is gesimplificeerd weergegeven in figuur 7. Contentproducenten leveren series, films, sportbeelden en andere content aan omroepen en aggregatoren van content die deze via de „service providers‟ aan de eindgebruiker leveren: de kijker. Deze „service providers‟ zijn de partijen die daadwerkelijk de content bij de consument afleveren via een eigen netwerk of over-the-top via breedband internet en hun positie komt overeen met de „services‟ laag uit het model zoals geschetst in figuur 5. Naast deze partijen zijn adverteerders actief die via reclame een extra geldstroom in de waardeketen brengen. Producenten van consumentenelektronica leveren daarnaast consumentenelektronica aan de kijker.
Figuur 7: gesimplificeerde weergave van de waardeketen van televisie in bredere zin
Uiteraard is deze weergave sterk gesimplificeerd. In toenemende mate:
vervullen verschillende partijen in deze keten meerdere rollen tegelijk; als voorbeeld: Ziggo, UPC en KPN zijn „Netwerk operators / Service providers‟ voor de doorgifte van analoge en digitale zenders. Daarnaast zijn zij aggregatoren van content geworden door video-on-demand selecties aan te bieden
verschillen de verhoudingen tussen partijen; als voorbeeld: RTL en Ziggo hebben een leverancier – afnemer relatie voor doorgifte van het zenderpakket en content voor het on demand platform. Tegelijk zijn ze concurrenten voor het verkrijgen van video-on-demand content van content producenten en voor advertentie-inkomsten van adverteerders en concurreren ze om de gunst van de kijker als het gaat om gebruik van hun on demand platform
4
Bron: SKO Jaarverslag 2009
proberen branchevreemde partijen in de keten actief te worden; als voorbeeld: partijen als Google proberen via Google TV de rol van omroep / aggregator van content in te vullen
proberen partijen andere partijen in de keten over te slaan door over-the-top (OTT) aan de kijker content te leveren; als voorbeeld: content producenten (bijv. Southpark studios) en omroepen (bijv. RTL via RTL gemist) bieden OTT content aan de kijker
De totale markt voor televisiediensten bestaat medio 2010 uit ~7,4 mln. Televisiediensten [De exacte marktverdeling is vertrouwelijk, uit openbare rapportages van OPTA volgt een weergave als in figuur 8, figuur is aangepast voor openbare versie rapport].
Figuur 8: marktaandelen van aanbieders in % van totale televisiemarkt (midden van range is
weergegeven)5
In het volgende hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de ontwikkelingen die bijdragen aan mogelijke veranderingen en de effecten op partijen die televisiediensten aanbieden.
Markt voor breedband internet
Voor het onderzoek naar de markt voor breedband internetaansluitingen is gekeken naar de retailmarkt. Hierbij gaat het om een breedbandaansluiting, die ook weer de basis kan vormen van telefoniediensten (zie volgende alinea) of over-the-top videodiensten (zie vorige alinea en ontwikkeling 32 „Over-the-top videodiensten‟. De waardeketen voor breedband internet is weliswaar eenvoudig (het bieden van toegang) en vandaar hier relatief beperkt beschreven, maar is wel de „basis‟ waarop andere producten kunnen worden geleverd. De totale markt voor breedband internetaansluitingen bestaat medio 2010 uit ~6,2 mln. diensten [De exacte
5
Bron: OPTA, dataset - omroep; OPTA schat in dat buiten deze televisieaantallen nog circa 200.000 kabelaansluitingen bij kleine kabelmaatschappijen bestaan, die OPTA niet meet in de marktmonitor
marktverdeling is vertrouwelijk, uit openbare rapportages van OPTA volgt een weergave als in figuur 9, figuur is aangepast voor openbare versie rapport].
Figuur 9: marktaandelen van aanbieders in % van totale breedbandmarkt (midden van range is
weergegeven)6
Markt voor vaste telefonie
Voor de markt voor telefonie definiëren we de markt als het totaal van vaste telefoonaansluitingen via toegewezen frequentieruimte. Het gaat hierbij om laagcapacitaire telefonieaansluitingen, zoals door OPTA in de „vragenlijst structurele monitoring markten‟ is gedefinieerd, waarbij twee mogelijkheden bestaan:
POTS: alle traditionele telefonie, waaronder in ieder geval PSTN, ISDN en analoge aansluitingen
VoB (Voice over Broadband), welke alleen kan worden geleverd indien de consument eveneens de beschikking heeft over een internetverbinding
Laagcapacitaire aansluitingen omvatten hierdoor zowel consumenten als (klein)zakelijke klanten, waardoor het totaal aantal aansluitingen aanzienlijk hoger uitvalt dan sec de consumentenmarkt.
Er zijn verschillende variaties in de markt mogelijk, op basis waarvan een telefoniedienst aan een eindgebruiker wordt geleverd. Figuur 10 geeft deze mogelijkheden weer. Deze mogelijkheden bepalen ook de wijze waarop wholesale in de waardeketen plaatsvindt (zie figuur 11). Volgens de door OPTA en in dit rapport gebruikte definitie vallen „CPS only‟ contracten onder KPN (de klant ontvangt twee facturen: één voor het gebruik en één voor de abonnementsfee van KPN). Bij de overige varianten wordt de aansluiting geteld onder de partij die de factuur aan de klant stuurt.
6
Bron: OPTA, dataset - breedband
Figuur 10: variaties aanbod vaste telefoniedienst door providers7
Figuur 11: mogelijkheden voor wholesale van vaste telefonie
De markt voor vaste telefoniediensten kan ook worden bekeken ongeacht of dit via toegewezen frequenties of over-the-top is, ongeacht of er voor wordt betaald en ongeacht of er een nummer wordt gebruikt (voor bepaalde versies van Skype en Apple Facetime wordt bijvoorbeeld een e-mailadres gebruikt als identificatiemiddel). In het scenario-onderzoek voor vaste telefonie zullen wij eveneens aandacht schenken aan het gebruik van telefoniediensten in ruimere zin. Bij de bepaling van marktaandelen sluiten wij echter bij eerdergenoemde definitie aan van vaste telefoonaansluitingen via toegewezen frequentieruimte, waardoor over-the-top voip geen deel uitmaakt van de te modelleren markt.
De totale markt voor vaste telefonieaansluitingen bestaat medio 2010 uit ~7,1 mln. aansluitingen [De exacte marktverdeling is vertrouwelijk, uit openbare rapportages van OPTA volgt een weergave als in figuur 12, figuur is aangepast voor openbare versie rapport].
7
PSTN via ULL is eveneens een mogelijkheid, al vind dit erg beperkt plaats
VoB over netwerkcapaciteit die via wederverkoop van toegewezen frequentieruimte verkregen wordt. Dit kan betrekking hebben op het laatste deel van het netwerk (ULL) of het gehele netwerk (WBT)
VoB via WBT en ULL
VoIP is spraakcommunicatie over een pakketgeschakeld netwerk waarbij twee telefoons direct, dat wil zeggen zonder tussenkomst van een telefoniecentrale, met elkaar communiceren. VoB is een subgroep van VoIP en wel als de eindgebruiker met een gewone telefoon en via een gewoon telefoonnummer kan bellen en gebeld kan worden waarbij er maximaal twee spraakkanalen beschikbaar worden gesteld (definitie OPTA uit Structurele marktmonitor)
VoB via eigen netwerken
Wederverkoop van PSTN/ISDN welke wholesale door een partij wordt afgenomen van KPN (aansluiting- en gebruiksdeel) en waarbij de eindgebruiker zowel het aansluiting- als gebruiksdeel koopt van deze partij
PSTN/ISDN via WLR
Wederverkoop van het gebruiksdeel van de vaste telefonieaansluiting waarbij de eindgebruiker de PSTN/ISDN aansluiting koopt van KPN en het gebruiksdeel van de CPS partij
PSTN/ISDN via CPS
Digitale telefoonaansluiting met de mogelijkheid voor meerdere lijnen op één aansluiting, de consumentenmarkt wordt afgebakend op maximaal twee lijnen
ISDN via eigen netwerken
Analoge telefoonaansluiting met de mogelijkheid voor één lijn.
PSTN via eigen netwerken
Omschrijving Variaties vaste telefonie
VoB over netwerkcapaciteit die via wederverkoop van toegewezen frequentieruimte verkregen wordt. Dit kan betrekking hebben op het laatste deel van het netwerk (ULL) of het gehele netwerk (WBT)
VoB via WBT en ULL
VoIP is spraakcommunicatie over een pakketgeschakeld netwerk waarbij twee telefoons direct, dat wil zeggen zonder tussenkomst van een telefoniecentrale, met elkaar communiceren. VoB is een subgroep van VoIP en wel als de eindgebruiker met een gewone telefoon en via een gewoon telefoonnummer kan bellen en gebeld kan worden waarbij er maximaal twee spraakkanalen beschikbaar worden gesteld (definitie OPTA uit Structurele marktmonitor)
VoB via eigen netwerken
Wederverkoop van PSTN/ISDN welke wholesale door een partij wordt afgenomen van KPN (aansluiting- en gebruiksdeel) en waarbij de eindgebruiker zowel het aansluiting- als gebruiksdeel koopt van deze partij
PSTN/ISDN via WLR
Wederverkoop van het gebruiksdeel van de vaste telefonieaansluiting waarbij de eindgebruiker de PSTN/ISDN aansluiting koopt van KPN en het gebruiksdeel van de CPS partij
PSTN/ISDN via CPS
Digitale telefoonaansluiting met de mogelijkheid voor meerdere lijnen op één aansluiting, de consumentenmarkt wordt afgebakend op maximaal twee lijnen
ISDN via eigen netwerken
Analoge telefoonaansluiting met de mogelijkheid voor één lijn.
PSTN via eigen netwerken
Omschrijving Variaties vaste telefonie
PI AI T S Schakels in de waardeketens CPS Wholesale line rental (WLR) Wholesale breedband toegang (WBT)
Unbundled local loop (ULL)Reselling PSTN retail product (alleen gebruiksdeel); KPN levert de aansluiting
Reselling PSTN retail product (aansluiting & gebruiksdeel); KPN heeft
geen klantrelatie meer
Huren van bandbreedte dat door een provider gebruikt kan worden voor
services als breedband internet en telefonie
Huren van actieve infrastructuur (van
wijkcentrale1tot
meterkast)
1: ODF voor glas, SDF voor VDSL en MDF voor DSL
Wholesale van PSTN/ISDN Wholesale van kale capaciteit
ISPs zonder eigen netwerk maken gebruik van verschillende vormen van wholesale
= schakel waar wholesale plaatsvindt
Partijen die passieve inf rastructuur bezitten en verhuren Partijen die actieve inf rastructuur beheren en verhuren
Figuur 12: marktaandelen van aanbieders in % van totale vaste telefoniemarkt (midden van range is
weergegeven)8
De gecombineerde communicatiemarkt
De drie genoemde markten zijn de afgelopen jaren dermate naar elkaar gegroeid dat ontwikkelingen in deze markten ook in samenhang dienen te worden bekeken aangezien de onderlinge afhankelijkheden zijn toegenomen. Traditionele communicatiepartijen als KPN zijn gegroeid richting de televisiemarkt en traditionele televisiepartijen zijn gegroeid richting communicatieproducten als breedband internet en telefonie. Daarbij worden deze producten steeds meer gebundeld aangeboden en zijn, bijvoorbeeld als gevolg van de onlangs verworven mobiele frequentie door de UPC / Ziggo combinatie, ook in de consumentenmarkt bewegingen richting het kunnen aanbieden van mobiele diensten. Dat wordt wel beschreven als „quadruple play‟, refererend aan de vier producten vaste telefonie, vast internet, televisie en mobiele telefonie. Wij spreken liever van een zestal producten, daar het naar alle waarschijnlijkheid voor de vaste operators niet alleen, of juist niet, gaat om mobiele spraak, maar ook of vooral om mobiele datadiensten. Bovendien geldt dat aanbieders van televisiediensten in toenemende mate geïnteresseerd zijn om meerdere schermen te bedienen en televisie (video) content niet alleen op de televisie in de woonkamer, maar ook op mobiele schermen aan te bieden. Aldus is een toekomst realistisch waarbij een „sixpack‟ met diensten wordt aangeboden, zoals weergegeven in figuur 13.
8
Bron: OPTA, dataset - vaste telefonie
Figuur 13: ontwikkeling van vast, mobiel en geïntegreerde producten
De concurrentie op deze markten startte met telefonie, waarbij andere partijen dan KPN vaste telefonie op het KPN netwerk aanboden en kabelbedrijven via managed IP telefonie in deze markt kwamen. De onderscheiding is de afgelopen jaren verschoven naar concurrentie op het breedbandinternetproduct. Telefonie en internet worden echter steeds meer commodities, dit in tegenstelling tot het televisieproduct. Een sterke verschuiving naar televisie als de volgende onderscheidende factor in een gebundelde propositie is reeds zichtbaar in marketinguitingen van partijen.
Wij zullen daarom in dit onderzoek eveneens de totale gecombineerde markt van vaste communicatie beschouwen en hierbij de impact op de drie onderliggende markten bepalen van de diverse vormen van bundeling en de ontwikkeling van mobiele communicatie.
Te onderzoeken termijn
Het onderzoek richt zich primair en in detail op de ontwikkeling van waardeketens en marktaandelen tot en met 2014. Daarnaast zal een beknopte visie worden gegeven op ontwikkelingen tot en met 2017.
Resultaat van dit onderzoek
Het onderzoek levert toekomstbeelden en inzicht in de meest waarschijnlijke toekomstige ontwikkelingen van de waardeketen per markt. Op basis daarvan wordt een inschatting gemaakt van de marktaandelen van marktpartijen per markt.
Televisie Televisie Internet Internet Spraak Spraak Televisie Televisie Internet Internet Spraak Spraak Productontwikkeling Productontwikkeling vast
vast ProductontwikkelingProductontwikkelingmobielmobiel
Apparaat en locatie onafhankelijke televisie dienst Apparaat en locatie onafhankelijke televisie dienst Apparaat en locatie onafhankelijk internet Apparaat en locatie onafhankelijk internet Apparaat en locatie onafhankelijke spraak Apparaat en locatie onafhankelijke spraak Convergentie
Convergentievast vast
mobiel
mobiel
Richting van ontwikkeling Mobiel
Gehanteerde onderzoeksmethodiek
Scenarioplanning
Voor dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van scenarioanalyse. Scenarioanalyse is een methodiek die goed past bij de door OPTA geschetste problematiek omdat de toekomst onzeker is: in plaats van één set aannamen te maken over de ontwikkelingen van de markt worden op basis van de grootste onzekerheden een viertal mogelijke toekomstscenario‟s per markt gecreëerd waarop beleid kan worden gemaakt, zoals weergegeven in figuur 14.
Figuur 14: proces van scenarioplanning voor OPTA
Uit de marktontwikkelingen (A) worden de meest belangrijke drijvende krachten en onzekerheden (B) gedestilleerd, die de basis vormen voor mogelijke toekomstbeelden / scenario‟s (C). Deze scenario‟s stellen OPTA in staat te bepalen welke „leading indicators‟ (D) er zijn indien een markt zich in deze richting begeeft. Deze „indicators‟ geven OPTA de mogelijkheid tijdig te zien wanneer de markt op weg is naar een bepaalde toekomst (E). Aangezien OPTA in principe voor de aankomende drie jaar beleid wenst vast te stellen, kan OPTA onder meer op basis van de bandbreedtes van kwantitatief doorgerekende marktaandelen:
bepalen of het opleggen of afzwakken van verplichtingen noodzakelijk is
gedurende de reguleringsperiode aan de hand van „leading indicators‟ volgen of de werkelijkheid de voorspelde ontwikkeling volgt en indien nodig opgelegde verplichtingen aanpassen
Aangezien het monitoren en opleggen van eventuele verplichtingen een taak van OPTA zelf is, focust dit onderzoek zich op de donkerblauwe stappen van figuur 14. Dit rapport beschrijft de meest belangrijke ontwikkelingen in de markten voor televisiediensten, breedband internet en vaste telefonie. A.T. Kearney / Telecompaper
heeft voor ieder van deze ontwikkelingen een inschatting gemaakt van wat in iedere markt de grootste onzekerheden en / of drijvende krachten zijn9 en op basis van de uitersten van deze drijvende krachten een viertal scenario‟s per markt geschetst. Om te komen tot een keuze voor deze drijvende krachten zijn de ontwikkelingen gescoord op een tweetal assen: impact van de kracht en de onzekerheid omtrent het zich voordoen van die kracht (zie illustratie in figuur 15 en verdere uitleg in hoofdstuk „Ontwikkelingen in de Telecommarkt‟).
Figuur 15: keuze van de meest belangrijke krachten
De vier scenario‟s per markt (de toekomstbeelden) zijn bepaald door de uitersten van de twee meest belangrijke drivers per markt op een assenstelsel te plaatsen. Deze scenario‟s zijn zowel kwalitatief als kwantitatief uitgewerkt, waarbij OPTA met name geïnteresseerd is in de effecten op marktaandelen in de verschillende scenario‟s. De effecten op de marktaandelen variëren per mogelijk toekomstscenario. De bandbreedtes waarin marktaandelen van partijen te verwachten zijn, worden daardoor gevormd door de ondergrens van het scenario waarin het marktaandeel van een partij het laagste is en de bovengrens van het scenario waarin het marktaandeel van een partij het hoogste is.
De bepaling van de per scenario te verwachten marktaandelen heeft plaatsgevonden op basis van de door OPTA uit de marktmonitor verzamelde dataset gecombineerd met kennis en cijfers van A.T. Kearney en Telecompaper. Gezien de vertrouwelijkheid van deze marktcijfers, zullen deze in dit rapport slechts in bandbreedtes worden gepresenteerd.
9 Zie voor uitleg van deze inschatting hoofdstuk ‘Ontwikkelingen in de Telecommarkt’
Impact Onzekerheid
Hoog
Laag
Laag Hoog
• De toekomst is nooit met zekerheid te
voorspellen; door over extremen na te denken kan er op geanticipeerd worden en kunnen voortekenen in de gaten worden gehouden
• Verzamelen van de
langetermijnonzekerheden en deze indelen naar impact en
waarschijnlijkheid geeft een eerste beeld van de mogelijke toekomst
• De ontwikkelingen met de hoogste
Betrokkenheid marktpartijen
OPTA, A.T. Kearney en Telecompaper hechten waarde aan input van marktpartijen binnen dit onderzoek. Op verschillende momenten is marktpartijen daarom om input gevraagd op de ontwikkelingen binnen de verschillende markten (eind november 2010) en op een conceptversie van dit rapport (medio januari 2011). Marktpartijen zijn op de volgende wijze betrokken:
Marktpartijen zijn in de gelegenheid gesteld via een gesloten vragenlijst een visie te geven op ontwikkeling van marktaandelen, prijsontwikkeling, substitutie etc. in de diverse markten. Bij deze vragenlijst hebben marktpartijen de mogelijkheid gekregen en benut om een additionele toelichting / extra achtergrondinformatie te geven bij de ingevulde vragenlijst. De vragenlijst is verstuurd naar 29 marktpartijen en 17 marktpartijen hebben input geleverd. De vragenlijst is breed uitgestuurd: naast de reguliere aanbieders zijn ook nieuwe spelers (in de waardeketen) gevraagd om de vragenlijst te beantwoorden10
Na ontvangst van de vragenlijst en toelichting van marktpartijen hebben A.T. Kearney en Telecompaper van 15 partijen additionele schriftelijke en telefonische toelichting mogen ontvangen ter verduidelijking van de antwoorden op specifieke vragen of additionele door partijen naar voren gebrachte onderwerpen.
De openbare versie van het concept eindrapport is naar 29 marktpartijen verstuurd met de mogelijkheid feedback te geven op de inhoud. 8 van de 29 marktpartijen hebben gebruik gemaakt van de mogelijkheid om feedback te leveren op het conceptrapport.
Voor zowel de vragenlijst en bijbehorende additionele toelichting als de reacties op het eindrapport door marktpartijen geldt dat deze vertrouwelijk en daardoor niet openbaar zijn
o A.T. Kearney en Telecompaper hebben deze garantie vooraf aan marktpartijen verstrekt
o Diverse marktpartijen hebben deze beperking als voorwaarde gesteld medewerking te verlenen aan dit rapport
Dit rapport is tot stand gekomen door een combinatie van openbare rapporten en onderzoeken, een vertrouwelijke dataset van OPTA, input van marktpartijen, discussies met OPTA en eigen kennis en ervaring van A.T. Kearney en Telecompaper. Als gevolg van bovenstaande vertrouwelijkheid zijn door A.T. Kearney en Telecompaper alle inputs en opmerkingen van marktpartijen meegewogen in de totstandkoming van dit rapport, maar wordt hier niet direct naar verwezen noch openbaar gemaakt, tenzij bijvoorbeeld in algemene zin kan worden geconcludeerd „dat alle marktpartijen aangeven
dat…‟.
Het commentaar van marktpartijen is ruwweg als volgt te categoriseren: o Opmerkingen met betrekking tot de gehanteerde methodiek (enkele
partijen zijn voorstander van de gehanteerde aanpak, enkele partijen hadden op bepaalde delen een andere insteek gezien): dit heeft niet geleid tot een aanpassing van dit rapport
10
o Opmerkingen direct gericht aan OPTA (bijvoorbeeld over de wijze waarop OPTA om dient te gaan met dit rapport): deze opmerkingen en suggesties zijn beschikbaar gesteld aan OPTA
o Opmerkingen met betrekking tot de scope van dit onderzoek (bijv. suggestie om de zakelijke markt wel mee te nemen en de suggestie om de impact van veranderende regulering door OPTA te onderzoeken, etc.): deze suggesties vallen buiten de scope van dit onderzoek zoals gevraagd en overeengekomen met OPTA en zijn derhalve niet meegenomen
o Opmerkingen met betrekking tot de inhoud
die aanscherping vraagt: deze zijn verwerkt
die verduidelijking vraagt: deze zijn verwerkt
1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt
In dit hoofdstuk worden voor ieder van de markten en de gecombineerde markt de belangrijkste ontwikkelingen beschreven en welke impact deze ontwikkelingen hebben op de omvang van de markt en de marktaandelen. Veel van deze ontwikkelingen lenen zich voor een studie op zichzelf en daarom is het onmogelijk in dit rapport uitputtend te zijn in de beschrijvingen van de ontwikkelingen. Voor dit onderzoek is het relevant een overzicht te geven van de belangrijkste ontwikkelingen en voor deze ontwikkelingen een inschatting te maken van:
De te verwachten impact van de ontwikkeling: o op het totale volume van de markt o op marktaandelen in de markt
o op mogelijke nieuwe toetreders en toetredingsdrempels tot de markt
De mate van onzekerheid dat de ontwikkeling plaats zal vinden Deze inschatting leidt tot vier groepen ontwikkelingen:
1. Ontwikkelingen die een grote impact hebben en waarvan het onzeker is wat de effecten zullen zijn: deze ontwikkelingen bepalen de assen op basis waarvan toekomstscenario‟s worden gedefinieerd
2. Ontwikkelingen die een grote impact hebben en waarvan met redelijke zekerheid kan worden weergegeven wat de effecten zullen zijn: deze ontwikkelingen worden in ieder scenario voor de markt meegenomen
3. Ontwikkelingen die geen grote impact hebben en waarvan onzeker is wat de effecten zullen zijn: deze ontwikkelingen zijn van minder belang voor de scenario‟s in de markt
4. Ontwikkelingen die geen grote impact hebben en waarvan met redelijke zekerheid kan worden weergegeven wat de effecten zullen zijn: deze ontwikkelingen zijn van minder belang voor de scenario‟s in de markt
Voor de gecombineerde communicatiemarkt en per afzonderlijke markt wordt per ontwikkeling de huidige situatie beschreven en wordt de mogelijke impact bepaald op marktomvang en marktaandelen in 2014 en de onzekerheid die daarover bestaat. Het doel hiervan is een inschatting te maken van de categorisatie van ieder van de initiatieven in één van deze vier groepen. Om te komen tot een overzicht van de meest belangrijke ontwikkelingen is rekening gehouden met alle mogelijke ontwikkelingen, waaronder ontwikkelingen op het vlak van wetgeving, politiek, maatschappij, andere industrieën en technologie.
markt kan verdwijnen (bijvoorbeeld telegrafie als voorloper van vaste telefonie (niet in figuur opgenomen)).
Figuur 16: voorbeelden van penetratie telecomproducten11
A.T. Kearney en Telecompaper realiseren zich dat gemaakte inschattingen door individuele marktpartijen anders kunnen worden gewogen. Afhankelijk van de huidige positie van een marktpartij zijn er belangen om ontwikkelingen op een andere wijze te waarderen. De inschattingen die door A.T. Kearney / Telecompaper worden gemaakt zijn gebaseerd op ons professioneel oordeel op basis van diverse rapporten, inschattingen en input van marktpartijen gedurende de totstandkoming van dit rapport, door OPTA verschafte cijfermaterialen en A.T. Kearney / Telecompaper ervaring en expertise.
A. Ontwikkelingen op de gecombineerde communicatiemarkt
Dit hoofdstuk beschrijft de relevante en meest belangrijke ontwikkelingen die van invloed zijn op de gecombineerde communicatiemarkt voor vaste telecomdiensten of op in ieder geval meer dan één afzonderlijk vast product (televisie, breedband, vaste telefonie). Figuur 17 geeft een overzicht van de ontwikkelingen op de communicatiemarkt, waarin beknopt per ontwikkeling een samenvatting is weergegeven van: De impact op de markt en marktaandelen
De mate van onzekerheid van het doorgang vinden van de ontwikkeling
De belangrijkste redenering
De ontwikkelingen zijn geclusterd in een vijftal groepen:
Ontwikkelingen in vraag van Consumenten
Ontwikkelingen in Technologie
Ontwikkelingen in beleid van marktpartijen
Ontwikkelingen in Politiek en Maatschappij
Ontwikkelingen in de „macro omgeving‟
11
Bron: diverse rapporten SKO, SPOT;,CBS, TNO, A.T. Kearney analyse
1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 80% 60% 40% 20% 100% 0
…maakt gebruik van WAP services (EU-15) …heeft mobiel internettoegang …heeft digitale televisie …heeft breedband
Figuur 17: overzicht van ontwikkelingen op de totale communicatiemarkt
In lijn met consumentenbescherming door politiek waarbij vooral DSL nadeel ervaart 20 Transparantie in communicatie
afgedwongen via politiek
Nederland loopt qua ontwikkeling vooruit op Europese wetgeving
19 EU agenda 2020
Niet te verwachten voor 2014 17 Additionele partijen op actieve
laag Reggefiber
Vrijwillige scheiding voor 2014 niet te verwachten
16 Vrijwillige scheiding van infrastructuur en diensten
Door grote investeringen, redelijke zekerheid dat dit niet plaats vindt 15 Verkoop van infrastructuren aan
pensioenfondsen
Impact en onzekerheid worden besproken per deelmarkt
10 Over-the-top diensten
Geen uitrol verwacht voor 2014 9 Wireless local loop / WIMAX als
mogelijk alternatief voor last mile
23 Groei Nederlandse huishoudens 22 Vergrijzing
21 Economische crisis en effect op bestedingen en investeringen 18 Overheidsinvesteringen in
telecom
14 Gebruik van bel-, surf- en kijkgedrag door providers 13 Verbreding van activiteiten door
partijen
12 Consolidatie van de markt 11 Vrijwillige openstelling van de
kabel
8 Ontwikkeling hoge capaciteit / hoge snelheid mobiele netwerken 7 Mogelijkheid voor DSL om
snelheid te verhogen 6 Mogelijkheid voor kabel om
snelheid te verhogen 5 Uitrol van glasvezel 4 SOHO klanten met
consumentenproducten 3 Bundelen van vaste met mobiele
diensten
2 Bundeling van drie vaste diensten
1 Verzadiging op de drie markten voor TV, internet en telefonie
Gedrag wijkt niet significant af van dat van consumenten
Mogelijke toetreding van mobiele partijen die snel marktaandeel kunnen winnen Tweederde van huishoudens neemt reeds gebundelde producten af; trend zet door
Beperkte groei verwacht
Voorspelbare ontwikkeling met langzame afname van aantal digibeten
Idem, waarbij DSL minder eenvoudig kan leveren dan kabel of glasvezel
Bij toename gevraagde snelheid kan kabel beter dan DSL leveren
Markaandeel van glasvezel groeit tot 5 à 9% in 2014 Te c hn o lo gi e
Consolidatie wordt voorgelegd aan NMA Als impact groot is, zullen kabelaars geen vrijwillige openstelling overwegen
Bel e id m a rktp a rtije n
Geen landelijk dekkend LTE netwerk met impact op de markt voor vaste producten
Markt wordt reeds gedomineerd door geïntegreerde bedrijven
Strenge privacyregels voor gebruik op individueel klantniveau
Telecomdiensten zijn basisbehoeften, wel prijsdruk door toenemend switchgedrag Hoge impact op beperkt lokaal niveau door gesubsidieerde uitrol glasvezel Marktgroei stagneert en concurrentie wordt sterker Redenering M a c ro om ge v in g Vraa g c o ns um e nt Onzeker-heid Impact Ontwikkeling totale communicatiemarkt Pol iti e k / M a a ts c ha pp
ij In lijn met consumentenbescherming door
politiek waarbij vooral DSL nadeel ervaart 20 Transparantie in communicatie
afgedwongen via politiek
Nederland loopt qua ontwikkeling vooruit op Europese wetgeving
19 EU agenda 2020
Niet te verwachten voor 2014 17 Additionele partijen op actieve
laag Reggefiber
Vrijwillige scheiding voor 2014 niet te verwachten
16 Vrijwillige scheiding van infrastructuur en diensten
Door grote investeringen, redelijke zekerheid dat dit niet plaats vindt 15 Verkoop van infrastructuren aan
pensioenfondsen
Impact en onzekerheid worden besproken per deelmarkt
10 Over-the-top diensten
Geen uitrol verwacht voor 2014 9 Wireless local loop / WIMAX als
mogelijk alternatief voor last mile
23 Groei Nederlandse huishoudens 22 Vergrijzing
21 Economische crisis en effect op bestedingen en investeringen 18 Overheidsinvesteringen in
telecom
14 Gebruik van bel-, surf- en kijkgedrag door providers 13 Verbreding van activiteiten door
partijen
12 Consolidatie van de markt 11 Vrijwillige openstelling van de
kabel
8 Ontwikkeling hoge capaciteit / hoge snelheid mobiele netwerken 7 Mogelijkheid voor DSL om
snelheid te verhogen 6 Mogelijkheid voor kabel om
snelheid te verhogen 5 Uitrol van glasvezel 4 SOHO klanten met
consumentenproducten 3 Bundelen van vaste met mobiele
diensten
2 Bundeling van drie vaste diensten
1 Verzadiging op de drie markten voor TV, internet en telefonie
Gedrag wijkt niet significant af van dat van consumenten
Mogelijke toetreding van mobiele partijen die snel marktaandeel kunnen winnen Tweederde van huishoudens neemt reeds gebundelde producten af; trend zet door
Beperkte groei verwacht
Voorspelbare ontwikkeling met langzame afname van aantal digibeten
Idem, waarbij DSL minder eenvoudig kan leveren dan kabel of glasvezel
Bij toename gevraagde snelheid kan kabel beter dan DSL leveren
Markaandeel van glasvezel groeit tot 5 à 9% in 2014 Te c hn o lo gi e
Consolidatie wordt voorgelegd aan NMA Als impact groot is, zullen kabelaars geen vrijwillige openstelling overwegen
Bel e id m a rktp a rtije n
Geen landelijk dekkend LTE netwerk met impact op de markt voor vaste producten
Markt wordt reeds gedomineerd door geïntegreerde bedrijven
Strenge privacyregels voor gebruik op individueel klantniveau
Telecomdiensten zijn basisbehoeften, wel prijsdruk door toenemend switchgedrag Hoge impact op beperkt lokaal niveau door gesubsidieerde uitrol glasvezel Marktgroei stagneert en concurrentie wordt sterker Redenering M a c ro om ge v in g Vraa g c o ns um e nt Onzeker-heid Impact Ontwikkeling totale communicatiemarkt Pol iti e k / M a a ts c ha pp ij N/A N/A
= Lage mate van impact of onzekerheid = Hoge mate van impact of onzekerheid
Ontwikkelingen in vraag van Consumenten
1 Verzadiging op de drie markten voor TV, internet en telefonie
De drie markten hebben een lange historie, waarbij de adresseerbare markt alleen nog groeit door groei van de bevolking, de verkleining van het gemiddelde huishouden en de toename van het aantal tweede woningen.
De ontwikkeling van de televisiemarkt is weergegeven in figuur 18 [de exacte marktverdeling is vertrouwelijk; figuur is aangepast voor openbare versie rapport]. De jaar-op-jaargroei van de televisiemarkt is circa 1%12 bij een penetratie van 101%. Binnen de televisiemarkt heeft de overgang van analoge naar digitale televisie migratie tot gevolg. Dit kan zonder dat van aanbieder wordt gewisseld, maar maakt abonnees ook bewuster dat ze een nieuwe aanbieder kunnen zoeken en kunnen switchen. Bij dezelfde partij van analoog naar digitaal migreren kan alleen bij de kabelpartijen.
Het aandeel televisiediensten dat wordt geleverd over de kabel neemt af en bedraagt ~73% medio 2010. Hierbij wordt circa de helft geleverd via analoge televisie en de andere helft via digitale + analoge televisie13 (in dit geval blijft het analoge signaal geleverd aan de eindgebruiker). Digitale televisie via DSL en fiber (IPTV) heeft een marktaandeel bereikt van [VERTROUWELIJK]. DVB-T (Digitenne) is gegroeid naar een marktaandeel van [VERTROUWELIJK] medio 2010, met als grote voordeel voor de eindgebruiker dat hiervoor geen bekabeling hoeft te worden aangelegd in huis en ook buiten de woning kan worden gebruikt. DVB-S (Satelliet) heeft een marktaandeel van [5-10%] medio 2010.
Figuur 18: verdeling televisiemarkt naar infrastructuur en totaal geleverde televisiediensten in de
Nederlandse markt (x 1.000) 14
12
Bron: OPTA, dataset - omroep 13
M.u.v. CAIW en Rekam 14
Bron: OPTA, dataset - omroep
1341 1492 1638 1792 1865 1,0% Q2 10 7426 (100%) 2664 (36%) 2749 (37%) 2013 (27%) YE 09 7353 2997 2491 Q2 09 7350 3310 2248 YE 08 7296 3679 1979 Q2 08 7282 4008 1782 YE 07 7134 4244 1549 Kabel analoog Kabel digitaal
Vaste telefonie is een krimpende markt op basis van gebruik, zie figuur 19. De totale markt inclusief over-the-top partijen is de afgelopen tweeënhalf jaar met ~4% afgenomen, de markt voor vaste telefonie over gereserveerde frequentieruimte daarbinnen nog meer (minus ~12%).
Figuur 19: maandelijks aantal belminuten vaste telefonie op retailaansluitingen en Skype (x 1.000.000)
in de Nederlandse markt15
Figuur 20: vaste telefonie retailaansluitingen via gereserveerde frequentieruimte (x 1.000) 16
Het aantal aansluitingen voor vaste telefonie via gereserveerde frequentieruimte neemt licht af, zie figuur 20. Kabeltelefonie maakt hierin nog altijd een groei door wat ten koste lijkt te gaan van PSTN-abonnees. Een deel van de kabeltelefoonlijnen wordt inactief verondersteld, aangezien deze meegeleverd worden met een triple play, waarbij de klant bij aankoop niet primair geïnteresseerd was in de telefoonlijn, maar deze additioneel verkregen heeft bij een TV- of breedbandaansluiting. Dat is ten dele
15 Bron: Skype ‘IPOP prospectus’, 30 juni 2010; OPTA, ‘Openbare rapportage vaste telefonie Q2 2010’ 16
Bron: OPTA, dataset - vast telefonie Q2 10 2.083 (100%) 1.858 (89%) 225 (11%) YE 2007 2.173 (100%) 2.113 (97%) 60 (3%) -12% -4%
Vaste telefonie (exclusief smalband) Skype (connected users)
een verklaring voor het feit dat het aantal belminuten sterker daalt dan het aantal aansluitingen (zie ook ontwikkeling 41 Over-the-top VoIP op mobiel en groei van Mobile Only).
Breedband is de jongste van de drie markten en vertoont nog autonome groei van circa 5% jaar-op-jaar door de omzetting van dial-up abonnementen, een groeiende penetratie en een lichte groei van het aantal huishoudens, zie figuur 21. Breedband over kabel bleef de afgelopen jaren stabiel op 39%. Breedband over koper groeide in absolute zin tot medio 2009 en stabiliseerde het afgelopen jaar. Breedband over glas is nog beperkt in marktaandeel met ~3%. Binnen de breedbandmarkt viel de afgelopen jaren op dat de aangeboden snelheden voortdurend werden verhoogd, vaak zonder dat de prijs meesteeg.
Figuur 21: breedband retailaansluitingen (x 1.000) 17
Concluderend kan gesteld worden dat alle drie de markten een zekere mate van verzadiging bereikt hebben. De penetratie gemeten in huishoudens is thans 100,6%18 voor televisie, 97%19 voor vaste telefonie over gereserveerde frequentieruimte en 84%20 voor breedband.
De onzekerheid dat de markt verzadigt schat A.T. Kearney / Telecompaper laag: het is duidelijk dat de markt verzadigd is en verdere groei van marktaandelen ten koste moet gaan van het marktaandeel van andere partijen. De impact op de totale markt schat A.T. Kearney / Telecompaper beperkt aangezien de verwachting is dat deze marginaal groeit.
17 Bron: OPTA, dataset - breedband 18
Bron: OPTA, Dataset Omroep 19
Bron: OPTA, Dataset Vast 20
Bron: OPTA, Dataset Breedband
4,6% Q2 10 6.235 (100%) 3.626 (58%) 2.452 (39%) 157 (3%) YE 09 6.113 (100%) 3.628 (59%) 2.351 (38%) 134 (2%) Q2 09 5.958 (100%) 3.604 (60%) 2.250 (38%) 104 (2%) YE 08 5.784 (100%) 3.573 (62%) 2.211 (38%) Q2 08 5.626 (100%) 3.428 (61%) 2.198 (39%) YE 07 5.465 (100%) 3.323 (61%) 2.141 (39%)
Breedband over koper Breedband over kabel
2 Bundeling van drie vaste diensten
Het bundelen van diensten voor televisie, breedbandinternet en vaste telefonie in dual en triple play proposities is populair gebleken, waarbij aanbieders verschillende bundels samenstellen. Vooral de triple play heeft veel abonnees en neemt toe (medio 2010 ruim 2,2 miljoen, zie figuur 22) waarbij aanbieders het voordeel zoeken van een verhoogde ARPU en een lagere churn.
Figuur 22: ontwikkeling van maximum dual en triple play bundels met vaste producten21
Diverse partijen voegen momenteel televisiediensten toe om een volledige triple play te kunnen aanbieden. Bijvoorbeeld:
Online Breedband werkt hierbij samen met zowel KPN als met CanalDigitaal
KPN biedt met het DVB-T platform inmiddels televisiediensten aan vijf wholesaleklanten: KPN Retail en Telfort (die de merknaam Digitenne hanteren), EDPnet, Scarlet en Online Breedband
Glashart Media (onderdeel van Reggefiber) biedt televisiediensten aan om tot een triple play te komen
De meeste (grote) partijen in de markt bieden reeds televisie, breedband internet en vaste telefonie gebundeld aan. Reeds 69% van de huishoudens neemt een combinatie van meerdere vaste producten bij dezelfde partij af en de consument is dus ook bereid deze af te nemen22. Enkele partijen zijn minder goed in staat over het eigen netwerk een triple play aan consumenten aan te bieden (bijvoorbeeld CanalDigitaal als satellietpartij, hoewel ook CanalDigitaal heeft aangekondigd zelf een triple play aan te gaan bieden vanaf Q1 201123 en ook voor satelliet inmiddels retourgeschikte STBs, schotels en satellieten zijn).
De impact van voortzetting van bundeling op de markt schat A.T. Kearney / Telecompaper redelijk groot: Het aanbieden van alle vaste producten vindt reeds door bijna alle marktpartijen plaats en kan door combinatie van infrastructuren / wederverkoop door alle partijen gerealiseerd worden. Het is dus te verwachten dat de bundelingstrend van vaste producten toe zal nemen. De onzekerheid dat diensten gebundeld worden aangeboden schatten wij daarmee laag.
21 Bron: OPTA, ‘Openbare rapportage multiplay Q2 2010’
22 Bron: OPTA, ‘Openbare rapportage multiplay Q2 2010’ en CBS: aantal huishoudens per 12 augustus 2010: 7.386 miljoen
23 Bron: Telecompaper, nieuwsbericht ‘CanalDigitaal starts own triple-play package’, 9 december 2010
0 300 600 900 1.200 1.500 1.800 2.100 2.400 YE 2009 H1 2009
Dual play (rtv + vaste telefonie) Dual play (rtv + breedband)
H1 2010
Dual play (vaste telefonie + breedband) Triple play (rtv + vaste telefonie + breedband)
3 Bundelen van vaste met mobiele diensten
Het gecombineerd afnemen van vaste en mobiele producten heeft nog slechts beperkt ingang gevonden. Partijen die in staat zijn via het eigen netwerk zowel de drie vaste producten als mobiele telefonie / mobiele data aan te bieden zijn KPN, T-Mobile (via Online) en Tele2 en door het verkrijgen van een mobiele frequentie is dit sinds kort eveneens eenvoudiger geworden voor de UPC / Ziggo combinatie, hoewel voor het bieden van een volledige mobiele propositie over eigen frequentie ook spectrum in een lagere frequentieband nodig zou zijn. Andere partijen in de markt kunnen dit eveneens door wholesale inkoop en / of het starten van een MVNO. De kansen van het gecombineerd afnemen van vaste en mobiele producten zijn vooralsnog onduidelijk: In Groot-Brittannië laat Virgin Media zien als kabelbedrijf annex MVNO een bescheiden en traag groeiende penetratie van de afname van vaste en mobiele producten te kunnen realiseren, die per 30 september 2010 11,5% van de klantenbasis betrof24. Toch lijkt er op voorhand een behoorlijke „addressable market‟ voor het gecombineerd afnemen van vaste en mobiele producten te bestaan. Eén van de argumenten om deze gezamenlijke propositie niét te bieden, is het argument dat vaste producten worden verkocht aan huishoudens en mobiele producten aan individuen. Dit argument lijkt echter aan waarde in te boeten: er zijn verschillende groepen waarvoor dit onderscheid niet of marginaal geldt. Hierbij kan gedacht worden aan alleenstaanden (~36% van huishoudens25), of bijvoorbeeld gezinnen met jonge kinderen (zie bijvoorbeeld de T-Mobile family propositie).
Ondanks de vermeende potentie en de jarenlange discussie in de markt over dergelijke proposities, is de penetratie van het gecombineerd afnemen van mobiele en vaste producten niet significant toegenomen de afgelopen jaren en stabiliseert het nu op 10%26. Overigens gaat het hierbij zelden om een commercieel aangeboden bundeling van producten, maar veelal een „toevallige‟ afname van mobiele en vaste producten bij dezelfde partij die op verschillende verkoopmomenten zijn afgenomen.
24 Bron: Virgin Media, persbericht ‘Third quarter 2010 results’, 27 oktober 2010 25
Bron: CBS, Statline
Figuur 23: eindgebruikers met mobiele en vaste producten bij één partij27
Het technisch combineren van vast en mobiel is in de zakelijke markt een bekend fenomeen. In de consumentenmarkt is deze koppeling nog niet gemaakt voor telefoniediensten. Deze koppeling is wel zichtbaar bij mobiel datagebruik van smartphones28 waarbij dataverkeer van een smartphone (via WiFi) via een vast netwerk en via een mobiel netwerk wordt verwerkt.
Directieleden van de grotere in de Nederlandse markt actieve marktpartijen hebben reeds gehint in 2011 met gecombineerde proposities te komen29; enkele partijen bieden deze reeds aan. Daar staat tegenover dat de onzekerheid van de uptake door consumenten hoog is: de uptake is er, maar nog relatief beperkt. Daarnaast zijn de business modellen anders: bij verkoop van vaste producten geldt het model van een korting bij het afnemen van meerdere producten. Bij verkoop van mobiele telefonie speelt de subsidie op handsets een belangrijke rol.
A.T. Kearney / Telecompaper schat de potentiële impact van toenemende bundeling van vaste met mobiele producten als groot: de mobiele operators Vodafone en T-Mobile zouden op basis hiervan kunnen besluiten verdergaand te investeren in vaste netwerken / proposities en in het geval van Vodafone de grote mobiele klantenbase te bewegen in het afnemen van vaste producten. Omgekeerd hebben Ziggo en UPC zich met de gezamenlijk verworven mobiele frequentie een mogelijkheid gecreëerd tot het kunnen bieden van een vaste met mobiele propositie op basis van een eigen netwerk. Onduidelijk is of marktpartijen met dergelijke gecombineerde aanbiedingen succesvol zullen zijn en de consument bereid is op een gecombineerde wijze vaste en mobiele producten af te nemen.
4 SOHO klanten met consumentenproducten
Aangenomen mag worden dat in het SOHO-segment (Small Office / Home Office zakelijke klant) veel consumentenproducten worden verkocht. Het groeiende
27 Bron: OPTA, ‘Openbare rapportage multiplay Q2 2010’
28 Zie ontwikkeling 38: ‘Mobiele apparaten die zowel WIFI als mobiele data gebruiken’ 29
Bron: Telecom Time Congres 14 december 2010
350 300
50 800
Dual play (breedband + mobiele telefonie) Dual play (rtv + mobiele telefonie) 100
Totaal aantal bundels inclusief mobiel
400 700
H1 2009 0
Dual play (vaste & mobiele telefonie) 150
H1 2010
Quadruple play (rtv + vaste & mobiele telefonie + breedband)
Triple play (rtv + vaste & mobiele telefonie) 250
YE 2009 200
YE 2008
Triple play (vaste & mobiele telefonie + breedband)
850
subsegment van ZZP-ers neemt vermoedelijk in de meeste gevallen een consumentenproduct af, zoals een triple play, waarbij de televisiedienst privé wordt gebruikt. Volgens het CBS waren er in 2008 ~735.000 bedrijven met 1 tot 5 werknemers. SOHO klanten onderscheiden zich vooral van „reguliere‟ consumenten door afname van relatief „zwaardere‟ breedband internet en telefonie abonnementen. Daarnaast hebben zij een aanvullende vraag naar producten als service levels, pin-betaling lokaal, beveiliging, hosting services, data storage etc. Met de marktpartijen30 schatten wij echter in dat het gedrag van deze partijen niet wezenlijk afwijkt van consumenten en derhalve verwachten wij geen additionele impact op de marktaandelen van deze groep.
30
Ontwikkelingen in Technologie 5 Uitrol van glasvezel
Reggefiber, de joint venture van Reggeborgh en KPN, is de belangrijkste partij op de markt voor uitrol van Fiber to the Home (FttH glasvezel) met een aandeel van circa 93% op de passieve infrastructuur laag31,32.
Reggefiber is door OPTA in 2008 aanmerkelijke marktmacht (AMM) toegekend33. Onderdeel van de regulering is een strikte scheiding van drie lagen: passieve componenten (ducts, vezels, huisjes), actieve apparatuur (zowel in de centrale als bij de eindgebruiker thuis) en de toegangs- en dienstenlaag. Deze structuur heeft geresulteerd in enkele partijen als OONO, Teleplaza en GlasOperator welke ODF-diensten afnemen bij onder meer Reggefiber en uitsluitend actief zijn op de actieve laag. Daarnaast is het aantal dienstverleners (met en zonder eigen actieve apparatuur) sinds 2008 gegroeid. Nieuwkomers in 2010 waren Tweak, Plinq en KinkXL.
Passieve infrastructuur
De doelstelling van de Reggefiberpartners is in 2012 een totaal van 1,1 à 1,3 miljoen connected te bereiken. Reggefiber heeft daarnaast de lange-termijndoelstelling kenbaar gemaakt om in 2020 een verglazing van 80% van Nederland te bereiken. Naast Reggefiber is nog een aantal andere partijen actief op de FttH-markt die passieve infrastructuur aanleggen of hier plannen toe hebben:
CIF, het fonds dat door Bouwfonds wordt beheerd en tevens middelen bevat van een aantal pensioenfondsen, heeft als doel kabelnetwerken te verglazen en heeft de netwerken verworven van CAIW, Krimpen aan den IJssel en Loenen aan de Vecht. CIF volgt een vergelijkbare strategie als Reggefiber: het legt FttH-netwerken aan en stelt deze open voor diverse huurders.
Universiteiten leggen „fiber to the dormitory‟ aansluitingen aan, welke gefaciliteerd worden door SURFnet voor backhauldiensten.
Kabel Noord, CAI Harderwijk en SKV Veendam hebben FttH in hun roadmap opgenomen, maar leggen vooralsnog eerst een Docsis3 netwerk aan34.
Jelcer is een nieuwkomer die vanaf 2011 FttH wil aanleggen, waarbij het rioolsysteem als drager gebruikt zal worden. Doel hiervan is tot forse besparingen te komen op de kosten van graafwerk, immers de grootste post bij de aanleg van FttH. De Britse i3 Group heeft een vergelijkbare technologie (bestemd voor toepassing in waterleidingsystemen) en is actief in onder meer Bournemouth, wat met het oog op de haalbaarheid een belangrijke ontwikkeling is voor Jelcer.
31
Bron: Telecompaper, Rapport FttH NL 2010, Tim Poulus, april 2010 32
Hierin worden andere aansluitvormen als FttC met VDSL over de koperen aansluitlijn niet meegeteld; dit onderscheid is van belang omdat KPN in publicaties de aantallen in bepaalde gevallen bij elkaar voegt tot ‘Fttx’; Ook andere partijen, zoals Lijbrandt (Hillegom), Lomboxnet (Utrecht) en Kabeltex zijn actief met FttC
33
Bron: OPTA, Ontwerp Beleidsregels tariefregulering ontbundelde glastoegang, 24 november 2008 34
