De nieuwe censuur: zelfcensuur

Cliteur, Paul,

"De

nieuwe censLlLtr: zelfcensriltr"' in: Tor¡r Herrenberg' red''

î,

_,nr,*,

uan het pøblieke debøÍ'BoomJuridisc}r' Den Haag 2019

'

pp'

14L-1'11

DE

NIEUWE CENSUUR:

ZELTCENSUUR

r

Inleiding

Een van de centrale aannames

in

de meeste stukken die verschijnen over

wijheid

van

meningsuiting,

is dat de nationale staat (de overheid' het w.tiig gezag) de enije bron is van beperkingen van die

vrijheid'

Zo bezien

isãewijieid

vanmeningsuiting

de

wijheid

om zonderbeper hingen tt an de zy de u an de ou etheid" optt øtttngen te v entileren' Voor die

wij

-heid

b"st""r, vlrschiliende

rechwaardigingen. Sommigen wijzen op de mense$ke natuur die wel veart

bij

die

wijheid'

Mensen komen beter to,

orrr*ikk"li

ngmet ðíewiljheid dan zonder, kan men zeggeî' Anderen' John Stuart

MilLþaoe+a6)iijvoorbeeld,

wijzen op het

nuttige

karak-ier

.rran _die

_wijheìd'

alleen wenneer die

vrijheid

gerealiseerd is' kan de

cultuur

zich

ontwikkelen.'In

de regel zijn die argumentaties

gericht

op beperkingen afkomstig van de overheid' We proberen de staat erven

t"

ouåtuigen

dat het goed is om die beperkingen op de

wijheid

van

.*ressie

mini maal

tehotden-

Ze

zijnnodig,

die beperkingen' maar

-iT*"rt.

Tot die minimale beperkingen behoren dan bijvoorbeeld de beperkingen die nodig zijn om smaad (art' zer Sr) en laster (art' z6z St)'

..it".rr.rr

rot haat,

discriminatie

en geweld onder controle te

hou-den (art. r37d Sr)' In die gevallen

wijkt

het belang van de

wijheid

van erpressie voor andere belangen'

Paul Cliteur

Walter Scott r9or.

De

stelling

die

in

deze bijdrage zal worden toegelicht, is dat de beschouwingen over de grenzen van de

vrijheid

van

meningsuiting

die

doorjuristen

worden gepresenteerd, een relatieve betekenis

heb-ben (gekregen). als je het nog ietsp_essimistischer

wil

formuleren,

kun je zeggen: ze hebben geen wearde meer. De reden is dat de staat tegenwoordig niet meer de

belangrijkste

beperking

vormt

voor

die

vrijheid

van expressie. De centrale ddnndmeverLalle beschouwingen

over

vrijheid

van expressie was

namelijk

dat de staat het mono-polie van de dwang heeft op het grondgebied van de staat. Dat idee is achterhaald door

ontwikkelingen in

de

internetionele politiek

die hierna zullen worden toegelicht.

Dit

is

in

ieder geval aan de orde voor een specifieke categorie van

meningsuiting:

religieuze

kritiek

of

reli-gieuze satire.

Vrijheid

van

meningsuiting

is tegenwoordig

Trijheid

van

meningsuiting in

een

tijdperk

van theoterrorisme.à

Dit

betekent

dat dejuridische

vrijheid

van

meningsuiting

wordt vergezeld door allerleifeitelyke beperkingen die een echte begrenzing van de

vrij-heid van

meningsuiting

vormen voor de personen

in

kwestie, dat

wil

zeggen zij die het doelwit worden van

terroristische

aanvallen.

Aan de

handvan

eenbespreking

vanvijf

casussenwordt

in

deze

bij-drage nader ingegaen op de benarde situatie

waarin

de

vrijheid

van

meningsuiting

zich

bevindt.

å

De term'theoterrorisme'wordt gehanteerdvoor terrorisme dat zijn bron en rechtvaardigingvindt in een conceptualisering van God. We hebben in deze bijdrage niet de ruimte om uit te leggen en te rechtvaar-digenwaarom we denken dat dit een nuttige term is. Hiervoor moeten

we verwijzen naar: P. Cliteur, 'The Challenge of Theoterrorism', The Neu

Englísh Rettíew, 3o mei zor3, volledige tekst: www.newenglishreview.org/ Paul-Cliteur/The-Challenge-of-Theoterrorism/.

z

DeCrrrell-affairep

2.r

1987: De

Canell-ffiire

rnDuitslond

Op oudejaarsavond in r98Z zond de Duitse televisie een aantal hoogte-punten van de tomedyshor,r/n van Rudi Carrell (1934-zoo6)

uit.

Het was

een betre}&elijk poputair programma: op ten minste één rrioment,

in

r98¿

trok

zijn programma e4

miljoen

kijkers.s Maar

dit

specifieke item dat door zo veel mensen werd bekeken, was ook de oorzaak van een diplomatieke controverse met grote gwolgen: een parodie,

uit-gezonden op zondag 15 februari r98¿ waarin Carrell het met behulp ven

cinematografische trucs

liet lijken

alsof wouwen hun ondergoed aan de voeten ven de lraanse Ayatollah Rodollah Khomeini gooiden.6

Enkele seconden nadat Carrells show werd uitgezonden,

ontving

Reinhard Schlaginweit (geb. r9z8), de Duitse ambtenaar die

verant-woordeiijk

was voor de relaties met het Midden-Oosten, een

telefoon-tje/

Aan de andere kant van de

lijn

bevond zich Mohammad Djavad

Salari (geb. r95r), de Iraanse ambassadeur

inBonn

sinds 1984.

Hij

was kwaad. Was Schlaginweit zich ervan bewust dat de 'hoogste

leiding-gevende van alle

moslims'

('dass geistlicheoberhaupt aller Muslime') zojuist was beledigd? Níet alleen de religieuze gevoelens van de Iraanse bevolking waren volgens de ambassadeur gekwetst, maar die

van

moslims

over de hele wereld.8

Deze uitspraak van Salari moeten we nauwgezet bestuderen, omdat

de redenering kenmerkend is voor een manier van denken die

wijd-verbreid is. Wat beweert Salari?

Hij

claimt

dat

kritiek

op

Khomeini

(een gerespecteerde geestelijke

in

zt'n ogen, een wrede

dictator vanuit

3

Delenvan de navolgende discussieverschenen in: P. Cliteur,'The Rudi Carrell Affair and its Significance for the Tension between Theoterror-ism and Religious Satire', Ancillaluris zog,nr.5, p. r5-4r, volledige tekst: wwwanci.ch/paul-cliteur.

4

'Risque spoof on Khomeini sparks Iranian uproar', As sociatedPress

rzfebruariry97.

5'Rudi

Car rcll', in: Britannícø Online Encg clop edia.

6

Zie voor een analyse van Carrells humor; H. Lixfeld, 'Witz und soziale Wirklichkeit: Bemerkungen zur interdisziplinären Witzforschung',

F abula zo og, p. r83-2r3.

een _{anderperspecrie4 nier slechts}

_kritiek

_{is op een specifieke}

dicrator,

maar belediging van een heel land. En

niet

alleen belediging van een heel land, maar ook

van

deburgers _{vandat land.} En

niet

alleen van de burgers van dat land, maar ook.yan de religiedie deze burgers zouden delen: de islam. En

niet

alleen varide

,p."ifi.k

_{fondamentalistische}

interpretatie

van de islam

binnen

de Iraanse _{theocratie, maar van de}

islam _{tout courf. Is het overdreven om te zeggen dat met een} simpele goocheltruc

_kritiek

_{op een specifieke}

_dictator

_{dus verworden}

is

tot

kritiek

op een vijfde van de wereldbevorking?

In

de Iraanse

curtuur

was het bndenkbaar' om de spot te

drijven

met Ayatollah

Khomeini,

gaf Salari aan.s En,

belangrijker

nog,

hij

kondigde aan dat er gevolgen zoudenzijn, die

hij

echter

niet

specifi"ceerde.

2.2

De gevolgenvanCarrellsparodie

Een _{van deze consequenties bleek de}

_sluiting

_{van de lraanse}

_cons'laten

in \itr'est-Berlijn en Hambur gte

zijn.Dit

leverde geen grote problemen op. Een _{tweede consequentie was de vertraging van een vlucht van}

Iran

Air

van Frankfr¡rt naar Teheran met zesenhalf uur venwege een staking van het personeel van lran

Air

als protest tegen de show.- Ook dit was geen groot probleem. Teheran had

tot

de staking opgedragen,

zo liet saeed Kamyak, de directeur van de west-Duitse tek van de

lucht-vaartmaatschapprj, weten. Een _{volgende consequentie van Carrells}

zogenaamde belediging werd ondervonden door twee w'est-Duitse diplomaten, die op 18 februari werden opgeroepen Iran te verlaten,

als vergelding voor de _{parodie,L Een ongemak misschien, maar niets}

wat de manier wearop de _{wereld is georganiseerd doet wankelen.}

Voorts werd de Duitse ambassadeur,

Armin

Freitag, gesommeerd door het lraanse ministerie _{van Buitenlandse Zaken, waar hem}

_een.in

sterke bewoordingen opgestelde protestbrief _{tegen het beledigende}

9

lbid., p. 26.

10

'west German spoof of Khorieeini sparks lranianprotests', Associated Press r7 februari 1987.

1r

'Tehran expels two W. Germa ns',TheWashington post _{rg februari r9g7;}

'Iran erpels two German diplomats in retaliãtion for TV spo of

,

dísoi¡ated

Press 17 februari 1987.

programma' werd overhandigd.'

ook

organiseerden Iraanse studenten op r8 februari

eenprotestbij

deWest-Duitse _{ambassade, alwaar ze} anti-Amerikaanse en anti-West-Duitse _{leuzen scandeerden. De} stu-denten eisten een ofûciële verontschuldiging van Bonn voor carrells parodie.': _{Daarnaast werd het Goethe}

_cultural

_Institute

_{in Iran gesloten} als reactie op de uitzending van de'Tøg esschdu."q canell

zèf,

ten slotte, werd bedreigd': en ontying hierop politiebescherming van de Duiæe regering. Dat _{fenomeen, zo is de afgelopen decennia steeds}

_duidetijker

geworden, was iets nieuws en uiterst verontrustends: een Duitse

bur-ger werd bedreigd op Duitse bodem, door een buitenlandse dictator.

2.3

Defollow-upinNederland

Zoals te verwachten viel, had Nederland veel interesse

in

de (tot dan toe) Duiúse

carrell-affaire.

De omroep vARA wilde het veertien seconde durende

filmpje

dat voor alle commotie had gezorgd, uitzenden in

zijn

progrernme Achter het nieuws.'

Dit

is het ABC van

journalistiek,

toch? Mensen zelf laten beslissen wat ze vinden van de veertien seconden durende parodie die

in

een buurland voor zoveel opschudding had gezorgd. Dat moet

dejournalist

van de VARA hebben gedacht.

Aangekondigd werd dat het beeldmateriaal op z3

februari

r98¿ acht dagen na de Duitse

uitzending,

_{zouworden uitgezonden. Maar}

toen gebeurde er iets

ongebruikelijks:

de Nederlandse

minister

van

t2

'West German spoof of Khomeini sparks Iranian protests', Assocíated. Press 17 februari 1987. Nota bene: hier vinden we eén belangrijk gebruik

d.at wordt gemaakt van het concept 'belediging.' De dictatór ãiJwordt bekritiseerd, beroept zich erop te zijn .beledigã.'Dit gebruik van het

concept belediging is ook relevant voor het Nederlanãse artikel r37c Sr,

dat belediging ven groepen-strafbaar stelt. Ëen bekritiseerde groep

krijgt

hiermee een instrument in handen om kritiek af te wimpelen-ondãr

hei

voorwendsel te zijn 'beledigd' door die kritiek. .Groepen;leren van dic-tetors hoe ze dat moeten doen. Zie ook: T. Herrenberg, .Belediging van

een bewiend staatshoofd', N¿ derlønds _{Juristenblad,} zã5, p.r8zã-rgãg.

13 'Iran miffed

over Khomeini spoof on German Ty,,TømpàBayTimes

19 februari 1987.

14

Iran angered _{by ayatollah under undies', The Globe and Mail er februari}

1987.

rS

Religieuze fanatici dreigden met aanvallen (,Religiðse Fenatiker drohten mit anschlägen _{). Zie: Grösstes} Witz-Archiv Deutschlands - Aufgewärmte Slips', Der Spi egel z7 oktober _ryg7.

r44

Buitenlandse _{Zaken, Hans van den Broek (geb. 1936), telefoneerde} hoogstpersoonlijk _naar de omroep. Tijdens

dit

telefoongesprek op

z3

februari,

vlak voordat de

uitzending

zou beginnen, probeerde ãe

minister

_{de gastheer van het}

_luogramma,

paul

_Witteman

_{(geb. 1946),}

ervan te overtuigen het item niet

uit

te zenden.

Dit zou'te gevaarlijk'

zijn voor de Nederlandse onderdanen die

in lran

verbleven. De pre-sentator, die

begrijpelijkerwijs

_{verbaasd was} de

minister

van Buiten-landse Zaken aan de telefoon te hebben, koos voor een

opmerkelijke

benadering van

dit

dilemma:

hij

nodigde de

minister

uit

om een aantal

minuten

leter terug te bellen en live op televisie

uit

te leggen waarom

hij

het _{programme vroeg zichzelf tecensureren. \¡y'ellicht} tot veffessing van velen stemde de

minister

met

dit

voorstel

in.

Alle

overwegingen _{om toe te geven aan de}

_druk

_die

_vanuit

_Iranwerd

uitgeoefend (of niet), werden

openlijk

op de Nederlandse relevisie uitgezonden. _{Gevoelige discussies over de}

_juiste

_handelswijze

_in

dergelijke dilemma's, die normaal gesproken achter gesloten deuren plaatsvinden, _{werden voor ieders ogen gepresenteerd. Met de}

_kennis

van nu kunnen we ons afvragen: was

dit

een van de meest

noodlottige

openbaar uitgezonden dialogen van onze

tijd?

Waarom

noodlottig?

Omdat het, zoveel is zeker, voor iedereen zichtbaar was: de satire werd

uiteindelijk

raiet uitgezonden op de Nederlandse televisie (want dat was het resultaat van de open discus-sie)

uit

vrees voor een

onduidelijke

bedreiging van een

dictato¡

uit

het

buitenland.

In Iran werd een grote

overwinning

geboekt op die

gedenkwaardige _{avond van z3}

_februari

_{r9g7: een lraanse}

_dictator

_was geslaagd

in

de

intimidatie

van een

klein

land

in

Europa, een land

dat

naar

verluidt

_{streefde naar} democratie en

rechtsstatelijkheid.

Maar, kennelijk ook een land dat deze waarden snel

prijsgaf

wanneer

het

werd geconfronteerd met een tegengesteld perspectief: de theocratie, geleid door de enige echte vertegenwoordiger _{van God op aarde.}

2.4

Nederlandse _{parlementariërs worstelen met de hwestie}

Op z6 februari 1987 verderligde de

minister

van Buitenlandse Zaken,

een

lid

van de _{coalitie-Lubbers II, bestaande}

_uit

de

WD

en

het

CDA, de stappen die

hij

_{had genomen regenover het Nederlandse}

parlement.''Tijdens

deze sessie herhaaide de

minister

van Buitenlandse

Zaken wat

hij in

de conversatie met Witteman had gezegd, en stelde

hij

dat

hij

de omroep slechts had gewezen op de mogelijke consequenties van de uitzending.

Hij

legde

uit

dat

hij

door de Nederlandse ambassade in _{Teheran was gewaarschuwd dat het uitzenden van de clip op de} Nederlandse televisie

in

lran zouwordenervaren als een-diepe beledi-ging van Khomeini.rz De belediging zou een

uitbarsting

van

\roede'

onder de 'haense bevolking'veroorzaken. De veiligheid van mensen die op de ambassade werkten, zou niet kunnen worden gegarandeerd. Diplomatieke banden zouden kunnen worden geschaad. Deze over-wegingen, zo legde Van den Broek

uit,

hadden hem ertoe bewogen

tontact

op te nemert' met de _{omroep. Voorts stelde} de

minister

dat

hij

de beslissing, en de verantwoordelijkheid voor de beslissing, aan

de _{omroep had gelaten (waarmee}

_hij

_{impliceerde dat de omroep}

_in

zijn ogen

verentwoordelijk

zou

zijnvoor

de consequenties; niet het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken; niet het

ministerie

van Buitenlandse Zaken van de Iraanse regering). De Nederlandse

minister

verHaarde zelfs dat

hij

de gang van zaken niet had ewaren

als druk van Iraanse zijde.' Alles overwegende, zo zei

hij,

'kon

hij

zich

de houding van de Iraanse regering indenken."B

Het Nederlandse parlement keurde het telefoontje van de

minister

naar de Nederlandse omroep

niet

sterk af. De pvdA gaf

aan'begrip

te hebben

voorwat

de

minister

had gedaan.'g Een CDA-lid stelde dat'een kleine satire

niet

de

betrekkingen

tussen twee landen

in

geveer moest brengen.Þo Ook Bolkestein (van de

WD,

onderdeel van de

coalitie

met het CDA) steunde de

minister

van Buitenlandse Zaken, omdat de

veiligheid

van Nederlanders

in

het

buitenland

moest worden

gewaar-borgd." Toch gaf

hij

aan dat de hele affaire'een nare

smaak'bij

hem

16

Voor een grote commissie waarin alle Nederlandse politieke partijen

aan-wezig waren; de 'vaste _{Commissie voor Buitenlandse Zaken.'Zie voor} een verslag van de vergadering :'Verslag van een mondeling overl eg',

Kamer-stukkenIlry86l87, r97oo, w. _79, p. r-g.

L7

Kamerstuhþen II _{ry86 187,} Lg¡oo, rlr. 79 p. t.

r8

lbid., p. z.

19

lbid.

20

lbid.

achtediet.

Hij

vreesde dat het voorval nog weleens een ,gevaarlijk precedent'kon zijn. Her enige

parlemenrslid

dat zich

duidelijk

kri-tisch opstelde tegenover de

interventie

van de

minister,

was van de socialistisch

partii

(de psp). Zij wq¡

mening

dat er wel degelijk sprake was geweest van

druk

van lraanse

iijde

en waarschuwde dat een

drei-gende

uitbarsting

van de lraanse

bevolking

beschouwd moest

worden

als een chantagemiddel...

De kwestie die Bolkestein

hier

enpassdnü aan de orde stelde, is van groot belang. De centrale vraag is ofde

niet-uitzending

van het

frag-ment over

Khomeini

moet worden _{gezien als een incid¿nt dan wel als} eenprecedent De visie van Van den Broek is: het is een

incident. Het

heeft geen wezenlijke gevolgen voor deze wereld anders dan dat een crisis ofeen ongeluk is afgewend. Door de zelfcensuur verandert er verder niets

in

deze wereld. De yisie van Bolkestein (hoewel

nauwe-lijks uitgewerkt)

is een andere. Het voorval zou wele ens eenprecedent

kunnen zijn. In een

krachtmeting

tussen de

dictatuur lran

en de democratie Nederland had de

dictatuur

zich als de sterkere bewezen. Dat sterkt het zelfvertrouwen van de

dictatuur,

het

nodigt

uit tot

verdere stappen. Het

nodigt

uit

tot verdere

intimidaties

aan demo-cratieën.

vanuit

de visie-Bolkestein is wat van den Broek heeft gedaan het ondermijnen van de democratie op de langere

termijn

door capitulatie op een

belangrijk punt

waarop men

juist

weerstand had moetenbieden.

De Carrell-affaire werd snel vergeten. De kwestie werd

in

de geschiedenis van de Nederlandse media zelfs beschouwd als een grappig voorval. Het voorstel van

dejournalist

aan de

minister om

het morele dilemma voor een

televisiepubliek

te besprekenwerd gehouden voor een goede grap.

Witteman

had een

lid

van de

regering

ertoe gebracht een concreet geval van

persvrijheid

te bespreken

in

een

setting

die iets weg had van een volksraadpleging. Was

dit

niet

het toonbeeld van democratie? Of was met het

niet

uitzenden

van

het

filmpje

iets

kwalijkers

gebeurd

in

de wereld?

3

1989:DcRushdie-affeire'¡

\{as

de Carrell-affaire _{inderdaad het þevaarlijkprecedent' dat}

Bolkestein geweesdhad? In 1989, twee jaar na de Carrell-affaire die zo glorieuswas geëindigdvoor de Iraanse dictator, probeerde

Khomeini

een step

verdff

te geen. Deze keer ging

hij

niet voor de

intimidatie

van een Nederlands-Duitse _{showmaster, maar voor} de mocird op een ex-moslim die een godslasterlijke roman had geschreven over de

pro-feetvan de islam,

Hij

verHaarde:

Ik verklaar hierbij aan alle wome moslims ter wereld dat de auteur ven hetboekDe duiuelsvercen- dat samengesteld, gedrukt en uitgegeven

is in strijd met de islam, de profeet, en de Koran - en alle andere bij de

publicatie betrokkenen die zich bewust waren van de inhoud ervan, tot de dood zijn veroordeeld. Ik roep alle wome moslims op om hen, weet ze zich ookbevinden, snel te executeren, zodat niemand de isla-mitische heiligdommen meer zal durven beledigen. Als God het

wil,

iedereen die hierbij om het leven komt, is een martelaar. Eenieder die toegang heeft tot de auteur van dit boek maar niet bij machte is hem te executeren dient hem aan te geven, zodat hij kan worden gestraft voor zijn daden.'ø

Het schrijven en uitgeven ven een romen

'in strijd

met' de islam, de profeet en de Koran is een fundamenteel mensenrecht onder de

Uni-uersele Verhløring vøn de Rechten u an de Mens van de Verenigde Naties

uit

rg+8.

Artikel

18 bepaalt:

4

Deze bijdrage over de Rushdie-affaire is voor een deel gebaseerd op:

P. Cliteur, 'Van Rushdie totJones: over geweld en uitingsvrijheid', in: A. Ellian, G. Molier & T. Zwart(red.),Magikditzeggenì Beschouwingenover

de urtlheid uan meningsuiting, Den Haag: Boom _{Juridische uitgeveri zou,}

p- 67-89.

24 Ruhollah al-Musavi

al-Khomeini, r4 februari 1989, geciteerd in: D. pipes, 'TWo Decades of the Rushdie Rules', Commentary, oktober zoro, _{p. 30-35;}

D. Pipes, The &ushdie Afføir: The Novel, the Ayatollah, ønd. the West, rweede

druk met een nawoord van Koenraad Elst, New Brunswick/Londen: Transaction Publishers zoo3 _{,p.27. Ayatollah Khomeini'sprak} geen Engels en had de roman kennelijk nooit gelezen', schrijft B. Lewis in: 'Religion and Murder in the Middle East', p. ro5.

22 lbid., p.3.

Eenieder heeft recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst; dit recht omvat tevens de vrijheid om van godsdienst ofovertuiging

te veranderen, alsmede de _{vrijheid hetzij alleen, hetzij met anderen}

zowel in het openbaa¡ als in

zþparticuliere

leven zijn godsdienst of overtuiging te belijden door het onderwijzen ervan, door de praktische toepassing, door eredienst en de inachtneming van de geboden en

voorschriften.

Dit

is wat Rushdie had gedaan:

hij

was veranderd van godsdienst.

Hij

was een

'afvallige'

geworden, iets waartoe _{iedereen die leeft onder} een regime dat mensenrechten respecteert, het recht heeft.,s Dit was echter niet het geval

in lran.

De fatwa van Ayatollah

Khomeini

bevat een tweede

opmerkelijk

element. Een

vergelijking

met Galileo kan verhelderend

zijn.

In het jaar 163z _{publiceerde Galileo} een boek met dialogen over de Coper-nicaanse en Ptolemeische systemen,

waarin

hij, in

de woord.en van Bertrand Russell, 'de stoutmoedigheid had een karakter dat

simplicio

heette een aantal uitspraken van de paus

in

de mond te leggen.à;

De paus was

furieus.

Galileo woonde op dat moment

in

Florence en stond op goede voet met de groothertog. Maar de

inquisitie

droeg hem op naar Rome te komen om te worden berecht. De

groothertog

ontving

dreigementen die zouden aanhouden zolang

hij

Galileo

bescherming bood. Galileo maakte uiteraard bezwaren.

Hij

stelde dat

hij

te oud (zo jaar) was om te reizen. Bovendien was

hij

ziek en werd

hij blind.

De

inquisitie

liet

zich, zoals te verwachten was,

niet

zo snel afschudden (ze hadden wel eerder te maken gehad met

onwillige

kan-didaten)o

s¡beval

Galileo naar Rome te komen zodra

hij

was hersteld.

De rest is geschiedenis: Galileo gehoorzaamde en zweerde zijn

dwa-ling

openlijk

af.

Khomeini

was geen paus. En Rushdie bevond zich

in

een andere

situatie

dan Galileo. Rusdhies

_{þroothertog',}

_{MargaretThatcher, zou}

haar ketter, haar godslasteraar

_{ofafvallige niet}

_{aan de leider van de} islam uitleveren. Maar

Khomeini

was een te

vindingrijlt

man om

in

deze situatie te berusten.

Hij

nam

in

r9g9 zijn

toevlucht

tot een

instrument

dat zich twee jaar eerder,

in

r9g¿ zo succesvol had

bewe-zenbij

de Nederlanders:

intimidatie.

Of misschien moetenwe het toch iets anders stellen.

Khomeini

nam zijn toevlucht

tot

een

insrrument

dat

hij

had geprobeerd op de Duitsers toe te passen, meaï waervoor de Duitsers

minder

ont-vankelijkwaren

geweest dan de Nederlanders. De Duitse

regering

was

namelijk

niet van zins excuses te gaan maken voor de satire

die

carrell

op de Duitse televisie had uitgezonden. Het was

carrefl

zelf

die dat deed,

waarschijnlijk

met her oog op lijfsbehoud. Maar hoewel van een directe

dreigingjegens

Nederland ofjegens de VARA geen sprake was, nam een

lid

van de Nederlandse regering, de

minister

van Buitenlandse Zaken, het

initiatiefom

toe te geven aan eisen die

niet

eens

in

de

richting

van Nederlandwaren gemaakt. In het geval

van Nederland was alleen demogel$hheiddat geweld

zouplaatsvinden

voor de Nederlandse regering, en de Nederlandse omroep, al genoeg om afstand te doen van de

persvrijheid.

In het geval van de arrogante

Britten

(per slot van rekening een voormalige wereldmacht) was een

sterker

medicijn nodig,

moet

Khomeini

hebben gedacht. Dit was de fatwa. Vanaf het moment dat deze werd uitgesproken, ,voegden zelfs

niet-moslims

een nieuw woord toe aan hun vocabulaire, welke taal ze

zelf ook spraken

_-

dat woord was fatwa', zo

schrijft

mohamed Arshad

Ahmedi

in Rushdie:Hauntedbg His llnholg Ghosts.a

Khomeini

.riep alle

vrome moslims op hen snel te doden.'Tkee jaar later,

in

r99r, werd

de Japanse vertaler van D¿ duiuelsverzenvermoord aangetroffen op zijn

universiteit in

het noordoosten van Tokyo."r De vertaler,

Hitoshi

z8 M. Arshad Ahmedi,

Rushdi¿: Hauntedby His unltolg Ghosts,Tilford: Islam International Publications zo oZ (rgg7), p. 39.

29

S.R. Weisman, 'Japanese Translator of Rushdie Book Found Slain',

TheN eu) Yo rh T ime s

₄

juli _ry gr.

25

Zie hierover K. ]espersen & R. pittelkow, fslamistenennø,tvisten:een

dønhlacht,meteen inleiding door _{Afshin Ellian, Amsterdam: Nieuw} Amsterdem 2oo7. Een indrukwekkend boek over deze materie is ook¡

P. Marshall & N . Shea,jil9nced.:How Apostds1 andhlasphemy Codes øre Chohing Freed,om _{Wofldwide,Oxford: Oxford tfniversity}

_lr.is

_rorr.

26

B. Russell, The Scientíf,c Ouilook, Londen/New york: Rãutledge zoor (r93r), p.12.

Igarashi _{(r947-r99r), was naast vertaler een geleerd.e}

_in

_{Arabische en} Perzische

literetuur.

De moordenaar, die nooit werd gepakt, voerde

waarschijnlijk

de orders

uit

van de religieuze geleerde wiens

reputatie

vurig

door de lraanse _{regering werdverdedigd; Ayatollah}

_fhomeini.

Moorden zoals deze getuigen

niãt

aüeen van een enorme vroom_ heid (íets waar

Khomeini in

zijn

verkraring

naar

verwijst:

hij

spooït

'alle vrome

moslims'

aan om wat Hitche

ns

zqn'bribed asrarsination

schemeto noemt

uit

te voeren), maar ook van een oveïweldigend res-pect voor de

interpretatie

van een

religie

door religieuze leiders.

van-uit

een modern perspectief zou de

interpretatie

van een

Heilig

schrift

door een religieus geleerde

nooit

zomaar door gelovigen

*orden

aan-genomen als de ware. In die zin zijn we _{tegenwoordig 'allemaal} protes-tanten, zelfs de katholieken onder

ons.'Vanuit

een premodern p1r_ spectief daarentegen, een perspectief dat herleeft

in

theoterrorir-.,

is het volgen van religieuze leiders een absoluut gebod,

onmisbaar

voor persoonlijke verlossing.

Er is één aspect

in

Khomeini's

verklaring

dat velen gemist hebben, en

in

zekere zin is

dit

wat ook de _{Nederlandse Theo van Gogh}

_in

_zoo4

noodlottig

werd.

Khomeini

riep toen

hij

verwees naer het boekDe

duivelsuerzenniet alleen op

tot

het vermoorden van de

úúeur

venhet

boek, maar ook van 'alle

bij

de

publicatie

betrokkenen die zich

bewust

waren van de

inhoud

ervan.' De Italiaans e

vefialer*ttore

Capriolo werd op 3

juli

r99r

in Milan

aangevallen met een mes. De Noorse

uit-geuerWilliam

_{Nygaard werd op rr oktober 1993}

_in

_{Oslo geraakt door}

pistoolschoten. Ramine Kamrane

merkt

over de uitgever

envertaler

terecht op: 'zij waren geen

moslims.b'Alleen

Rushdie was

dit.

of,

ten-minste,

hij

werd tot hen gerekendJ,

30

C. Hitchens, God is not Greøt: How _{Relígionpoisons Everything, New} york/

Boston: TWelve zoo7, p. zB.

3r

B. Kamrane, Lø Fqtwacontrekushdie:uneinterpú.tationstrøtégìque,parijs:

Éditions Kimé $g7, p. 3c..

32

Rushdie heeft zelfaangegeven dat zijn geloofsbeleving niet erg intens

wes.

4

DeVanGogh-affafue

4.1

zoo4:VanGogh

Theo van Gogh(tg57-zoo4)werd geboren

in

Den Haag. De laatste

jaren

van zijn leven bracht

hij

door in Amsterdam, waar

hij,

op Haarlichte dag, op straat werd vermoord. _{Van Gogh was gegrepen door het idee} dat je de principes waarvoor je staat, moet verdedigen.

Hij

deed

dit

genadeloos, en maakte al doende talloze vijanden. Het valt

moeilijk

te ontkennen dat van Gogh aan het einde van zijn leven een

strijd

streed die sindsdien niet

uit

de _{wereld is verdwenen. Integendeel, het}

pro-bleem dat de wereld heeft met het soort ideologie dat van Gogh

in zijn

laatstejaren obsedeerde (en dat,

in

zekere zin, een einde aan zijn leven maakte), tekent zich steeds

duidelijker

af.:: Was

hij,

met de wijsheid van vandaag,

ookniet

een

soortziener?

van Gogh was het eerste tragische slachtoffer van het

conflict

tus-sen islami(s)tisctr:a extremisme en de

vrijheid

van

meningsuiting

op Europees grondgebied, en zal

in

menig geschiedenisboek voor de komende generaties worden _{genoemd. Zoals gezegd was Theo ven} Goghs leven vol persoonlijke disputen en stevige intellectuele bot-singen met mensen die

hij

als

simpelwegpolitiek

correct of anders-zins onoprecht bestempelde. In de laatste jaren van zijn leven raakte Theo onder de

indruk

van de ideeën en het werk van twee andere notoire Nederlandse opiniemakers:

pim Fortuyn

_{þg4g-zooz)en Ayaan}

Hirsi Ali

(geb.196e).

Fortuyn was een Nederlandse

politicus

die werd vermoord door

de

linkse activist

Volkert van der Graaf (geb. 1969). Van der Graaf,

inmiddels

alweer op

vrije

voeten, beschouwde

Fortuyn

als een

þevaar' dat gestopt moest worden. Een van Fortuyns

politieke

33

Een goede introductie is G. Sternberg, KøltfatãesSchrechens:ISund.die

Bedrohung durch denislamischen ?enor (Knaur zor5), of B. Sansal, Álløhs Nørren:Wie derlslamismus díeWelt erobert. Einåssøy zur Søche (Merlin

Verlag zor4).

34

Over de's'tussen haakjes valt een diepgaande terminologische strijd

te voeren. Dat gebeurt hier niet. Voor deze bijdrage is het voldoendã te

constateren det we te maken hebben met een theoterroristisch streven

dat _{ideologisch, religieus, religieus-politiek ofreligieus-ideologisch is}

gemotiveerd.

speerpunten

_{betrofde bekritisering}

_van

de islam _{vanwege de}

anti-Vcrlichtingsopvattingen,

_{met name met}

_{betrekking tot}

ñomoseksua_

liteit

(Fortuyn was zelf een ostentatieve homoseksueel),

binnen

deze

religie.

Fortuyns meest controversiële

stellingen

waren

uitspraken

over

het'achterlijke

_{karakter' vanäe islamJs}

Hirsi

Ali

is een

_{schrijfster, politica, sociaalactivist}

_en

_feminist

van Somalische

afkomst,

die, nadat ze atheTstwas gewoïden,36 heervoor_ malige

religie,

de islam, bekritiseerde vanwege de

antifeministische

especten ven de religie. Samen met Van Gogh maakte ze een fi.lm over deze kwestie, die op e9 eugustus 2oo4 op de Nederlandse televisie werd uitgezondeniz De

titel

van de 6lm

_,

Submission,verwijst naar

deletterlijke vertaling

van het woord

'islam.'Maar

de

_{titel veïwijst}

ooknaar de onderdanige

houding

_{die aanhangers tentoonspreiden}

met

betrekking

tot de centrale ideeën van _{hun geloofssystelm, en}

die vooruitgang

moeilijk,

zo

niet onmogelijk,

maakt. _{Voor Van Gogh,}

Hirsi

Ali

en Fortuyn wes

vooruitgang in

de zin van de

Verlichting

alleen

mogelijk

door afstand te doen van

religie

of, iets

milder,

dãor radicale

religie

onder controle van de rede te brengen.:g

Er zijn commentetoren die stellen dat

Hirsi Ali

haar positie enigs-zins heeft gewijzigd en _{zichzelf tegenwoordig presenteert als 'ketter.rg}

Ze _{is nog steeds een atheist,}

_{maarpositioneertzichzelf binnen}

_een

kring

van mensen

die

zichbezighouden met de

hervorming

van de

islam.+o

'Hervorming

van de

islam'betekent

dat er

vijf

ideeën moeten

wordenhervormd.

r.

Mohammeds semi-goddelijke en _{onaantastbare status, tezamen}

met de

letterlijke

lezing van de _{Koran, met neme ven de gedeelten}

die in Medina

werdenonthuld:

z.

de gerichtheid op het leven na de dood in praats van het leven voor

de dood;

3.

de sharia, een verzemeling wetten die afgeleid zijn van de Koran,

de

hadith

en overþe islamitische

jurisprudentie;

a.

de

prakijk

van de machtiging van

individuen

om de islamitische

wetten te _{handhaven door het goede te bevelen en het kwade te} verbieden;

5.

de

verplichting

tot het voeren van

jfüad,

of heitige oorlog.r' Maar latenwe terugkeren naarVan Gogh. Vanaf het

momentvan

de

terroristische

aanslågen van

u

september eoor maakte Van Gogh

islamkritiek

tot

een

belangrijk

onderdeel van zijn polemieken.

Zijn

laatste

film

(od/o5) was gewijd aan het leven van, en de

moord

op, Pim Fortuyn. Inzoo3 schreef

hij

eenboek,

getiteldAllahweet

35

F. Poorthuis & H. wansink, 'De islam is een achterlijke cultuur', inter-view met Pim Foytuyn, De Volkskrønt _{9 îebruari zaoi.Fortuyns}

_licht

zijrr ideeën over de islamtoe in p. _{Fortuyn, Teg en de islaniseíing}

_uü

_o*,

cultuur. N ederlønd,s e identiteit øl s _fundament (ñ:w.Bruna uitse;ers _rqqzl.

Fortuyn werd beïnvloed door J. Goodwin, pii ce oJ Honor. Misr¡n

wíüeh

Ltft the veil of Silence on the.Islømic Wortd (penguií zoo3 (1995)). Zie over Fortuyns leven en ideeën in het algemeen n.

s"el,nm

ì.oeiolltiekebio-grafie wnPimFortuyn øls socioloogõn øls potitiru, ,9go-roor (ïJitg.rr.rii

_v.o

Praag zorz); B' snel, pim _z. pím

_tirtugn

_{ei zijn p ariij en teefbàør}

ñedrrtånd.,

-

Leefbaar.Rotterddm, Lüst pim rortuyi (uitgãveiij vãn lraãg zor3).

36

Ze _{vertelt haar levensverhaal in twee autobiogiafische bõek eít nfider. my}

tife (The Free press zooT) enNomad:FromIsIø¡í.tu America. Apersoial¡ouri :rU_!!rt!g!.th:CldshoÍcbilízøtions(TheFreepresszoro).

37

A. Hirsi Ali, Submissíon.Detekst, deieacties ende øchtergronden,met een

bijdrageuanBetsg Udink

(Uitçverij

Augustus, zoo4). Oä

fitr"

*.r¿

oit_

^

q:"o{T

in het programma .Zomergãsten, op e9 augusrus 2oo4.

38

Ditgold in ieder geval voor de islam.lortuynìympaìhiseerde _{met het} katholicisme. Hirsi

Ali

en van Gogh waren athãist en hingen geen enkele religie aan. Hirsi Ali werd beínvloãd door de Nederlandse"athËist uer-man Philipse. Zie H. philipse, Verlichtingsfundømentølisme? _Openbrief

ouer verlichtíng en _{fund.antentalísme} aan Ã[aan Hirsi Ali, mede bistemd íoo,

Piet Hein D owrcr, minist er u an Justitie en mínister in de strij d tegen terreur

(Uitgeverij Bert Bakker uoo5). Fortuyn, die zijn sympathie voor het katholicisme en vrijheid van meningsuitingcombineerde met

kritiek

op de islam, zou wellicht kunnen worden vergeleken met de schrijver Robert Spencer, die ook het katholicisme

mefishmkritiek

combiíeert.

Zie D.

Ali

& R. Spencer, In sid.e Islam. A Guidefor Catholícs (Ascension press ?oos);

t.

Spencer, Religi on of Peace? Whg chiistiønitg ts øidlslamrsn't (Regnery Publishing zooT); R. Spencer, The potiticøllg Incorrect Guidl to

Isløm anã the Crusødes (Regnery publishing zoo5).

39

Zie bijvoorbeeld: A. Hirsi Ali, 'Why Islam Needi a Reform atiorf (TheWall

Street J ourndl 2o maart zor5).

40

of als 'infidel.' Zie A. Hjrsi Ali,InrtdeL My Life (The Free press zooT).

hetbeter.ç

Inartiesten-

en

schrijverskringen

was Van Gogh een

uitzondering,

omdat

hij

_{geen aanhanger was van de} onder collega's

gangbare linkse opvattingen.

Hij

werd

hierom,

en om zijn persoon_

lijke

aanvallen, ook gehaat.

Ironisch

is dat Van Gogh

mei

zijn dood, en zeker dewijze waarop deze zich

vofrok,

voor veer _{mensen het}

daad-werkelijke bewijs leverde van hetgeen

hij

gedurende zijn leven

in

zijn

columns en polemieken had proberen over te brengen: dat de radicale islam levensgevaarlijkwas voor de sociale cohesie van de Nederlandse samenleving (en,

eerlijk

gezegd, voor alle democratische

enliberale

samenlevingen).

4.2

DemoordopVanGogh

Op e november zoo4werdVan Gogh vermoord door de in Nederland opgegroeide

jihadist

Mohammed _{Bouyeri (geb. r97A)." Van Gogh was,} zoals elke morgen, op de fiets onderweg naar zijn werk. De moordenaar loste acht schoten af op de fi.lmmaker met een

pistool

en probeerde hem daarna te onthoofden met een mes. Ook stak

hij

twee messen

in

de borst van zijn slachtoffer, mer een brief waarin

hij

zijn

jihadistische

boodschap aan de wereld, meer specifi.ek de westerse democratieën, de joden en Ayaan

_{Hirsi Ali,}

verkondigde.

Hirsi Ali

bleek onbereikbaar re zijn voor de _{moordenaar; Van Gogh was een gemakkelijk}

_doelwit.

Er zijn twee redenenwaaromVan _Gogh

_makkelijk

_{te vermoorden} was. Op de eerste plaats had

hij

geen

_{politiebescherming, in}

_{tegen_}

stelling

tot

Hirsi

Ali.

Van Gogh dreef graag de spot met de

Amsreï-damse

politie,

_{die hem alleen} bescherming aanbood

tijdens

en na publieke optredens.

rk

hoop dat

Al

_erida

de

kantooruren

respecteerr,, zei

hij

dan. De tweede reden die de moord

makkelijk

maakte, was

het

feit

datvan

Gogh zelf

niet

geloofde dat

hij

een

doelwit

vormde

voor

terroristische

aanslagen op dezelfde

manier

als

Hirsi

Ari,

omdat

zi'

een

moslim

was (of eerder, een afvallige

moslim)

en h!' een

Neder-landse

schrijver

zonder banden met de islam.

Van.afvalligheid'was

dus geen sprake.aa Volgens zijn begrip van de

islamistische

ideologie zou er geen reden

zijn

om hem kwaad te doen, laat steån om hem te doden.

Hij

was

immers'de dorpsidioot.'

Dit uitgangspunt

bleek een fatale

misvatting,

zowel van Van Gogh

zelf als van de Amsterdamse

politie

en de Nederlandse

autoriteiten.

Dat je geen

moslim

hoefde te zijn om door een

jihadist

te worden vermoord, was al bewezen met de moord op RushdiesJapanse ver-taler

Hitoshi

Igarashi (tg+l-tggù op rr

juli

r99r en de aanslagen op

zijn

Italiaansevertaler

_{Ettore Capriolo þgz6-zog)in}

juli

r99r en

zijnNoorse

uitgever

William

Nygaard (geb. rgar)

in

oktober 1993. Deze slachtoffers waren geen

moslims.

Het is dus

niet

de

identiteit

van het

slechtoffer

(moslim

of

niet moslim)

die

telt,

maar de ernst van de begene

over-treding

(godslastering,

ketterij

en

afvalligheid

worden door radicale

gelovigen als zeer ernstige overtredingen beschouwd).

Tienjaar

later vond

in Frankrijk

een gebeurtenis plaats die op

bepaalde

punten

gelijkenis vertoont met de moord op Van Gogh.

Op

_Tjanuari

zor5 drongen twee

theoterroristen,

Said en

ChérifKoua-chi, een vergadering van de redacteuren van het Franse satirische

tijd-schrift

Charlíe Hebdo

binnen

en vermoordden de aanwezigen: Charb,

Cabu,

Wolinski,

Tignous, Honoré, Esla Cayat, Mustapha

_eurrad,

Bernard Maris,

Michel

Renaud, Frédéric Bousseau, Frack Brinsolaro en Ahmed Merabet.+s

Dit

waren doodgewone Franse burgers.

_{Al erida}

Yemen maakte

kennelijk

geen onderscheid tussen

moslims

en

niet-moslims

wanneer het gaat om

hetwrekenvan

de naamvan de

profeet. Het geval van Theo van Gogh had dat

tienjaar

eerder

duidelijk

gemaakt.

44

Zie over afvalligheid: I. Warraq (red.), teauinglsløn. Apostdtes SpedkOut,

Amherst: Prometheus Books zoo3; P. Marshall & N. Shea, Silenced.How

Ap o stasy ønd Blasplremy C, o de s are Chohing Freed"om Worldwide, Oxford: Oxford University Press zorr; P. Marshall (re d.),Radicøllslamt Rules. The

Worldwide Spredd of Extreme Sharí'øLaw, New York: Rowman & Little-ñeld Publishers zoo5; P. Sookhdeo, Free domto&elieue. Challenginglsløm's

Ap ostdsA LM), IJong Kong: Isaac Publishing 2oo9.

45

J.Attalie.a.,NoussontmesChørlie.6oÉ*íuøinsunispourlalibertéd'expres-sion, Les Liwe de Poche zor5, p. _9.

42

T. vanGogh, Allahweetltetbeter (Xtra producties zoo3). Een titel die kennelijk Ellian inspireerde totiA. Ellien, Attah w eeiúet niet beter.

Columns, Amsterdam: _J.M, Meulenhoff zoog.

43

I. Buruma, Murder in Amsterd.øm. The Death of Theo uan Gogh ønd the Limits

of Tolerance(penguin zoo6); Ii. Eyerman, Thâ Assøsinøtíoiofrheorøn

Gogh. From Socíal Drømato Culturøl Trøumø (Duke U press zäo8); M. Vargas Llosa, 'SchieJ3en, schneiden, stoJ3en: Theo van Goghs schreckíicher toã', DieWelt 4november zoo6; _J. Chorus

&,{.

Olgun, tn Cods naøm:Hetjaøruøn

Theo van Gogh (Uitgeverij Contact zoo5) .

In zoo4 werden de meeste mensen _{overvellen door de moord op} Van Gogh

_-

vooral de

politiek

_{correcte elite was beschaamd,}

_hoeriel

niet veel mensen hun

_{opvauingen openlijk}

_{bijstelden. Voor de} Neder-landse samenleving daarentegen.w-as de moord een keerpunt. De

anti-islampartij

_{van Geert}

_{wildeifüehaalde}

_{een enorme}

electorare

winst.

Het is

moeilijk

voor te stellen dat

dit

zonder de moord ook gebeurd zou zijn, De _{moordenaar, Bouyeri, werd op heterdaad} aan-gehouden en op

z6juli

zoo5 veroordeeld tot levenslange gevangenis_ straf.46 De zware straf was het resultaat van het

feit

dai dã

mooidenaar

geen enkel berouw toonde. Integendeel,

_hij

gebruikte

het openbare proces om te vertellen over

dejihadistische

ideologie, op een

manier

die schokkend geweest _{moet zijn voor} de _{velen die hadden}

_ontkend

dat er sprake was van enig gevaar.

Na de moord barstte er een verwarrend en

verhit

debat los over de 'oorzaken'van de tragedie. Een diepe

kloofin

de Nederlandse samenleving kwam aan de oppervlakte. Aan d.e ene kent was er d.e

multiculturele enpolitiek

correcte Nederlandse elite, die wees naar

van Goghs brute en

buitensporige

_kritiek

op kwetsbare

minderheden

binnen

de Nederlandse samenleving.nz6an _{de andere kant stonden}

de _{mensen die wezen naar het karakter van de}

_{jihadistische}

ideolo-gie. De twee groepen konden het

niet

eens worden over de oorzaken van het nieuwe religieuze

terrorisme

dat zich voor hun ogen ont_ vouwde. Deze fundamentele

splitsing

manifesteerde zich op

min

of meer dezelfde manier

in Frankrijk,

Groot-Brittannië,

Duitsland,

de _{verenigde staten en andere landen waar het debat over}

de

wijze

waerop met

dit

nieuwe religieuze

terrorisme

moest worden om-gegean, zich ontspon.

5

Van Van Gogh

naar

de Deense

cartoon-affaire

Er is een verband tussen de moord op Theo van Gogh en de volgende grote botsing _{tussen democratische waarden en theoterrorisme, te} weten de _{'Deense cartoons', een aantal afbeeldingen van de profeet}

Mohammed gepubliceerd

in

de Deense krantJy1/,andspo.çten. V\y'aarom

werden de Deense cartoons gemaakt?

Dit

had te maken met'de moord op Van Gogh. Flemming Rose (geb. 1958), cultureel _{redacteur van de}

Jgllands Posten, was verbaasd toen het In ternational Film Festival

in

Rotterdam in

januari

zoo5

uit

veilþheidsoverwegingenweigerde _de filmsubmissionvan Theo van Gogh en Ayaan

Hirsi Ali

te vertonen.+8 De organisatie weesde dat'de vertoning verdere religieuze geweld daden zou uitlokken.'+g Rose vond

dit

weemd. Zou

dit

niet betekenen

dat de

perswijheid

zou toegeven aan dreiging met geweld? \Merd de

wijheid

van

meningsuiting

op die manier niet afgeschaft, of

in

ieder

geval ernstig beperh?so Datwas de waag die Rose stelde.

Dit waren dus weer precies de vragen die ook aan de orde waren

in

de Rudi Carrell-affaire. Het is

begrijpeiijk

dat Carrell zelf zijn

excu-ses ging maken op de Duitse televisie. Immers, als de staat waarin

je

woont, je onvoldoende _{kan beschermen tegen de kwade krachten}

_in

deze wereld, dan moet je

zelfje

eigen vitale belangen beschermen. En als je

niet

sterk genoeg bent om je tegenstander

uit

te schakelen, dan rest niets _{anders dan submission. Dat betekende}

_in

_dit

_{geval een} excuus aan de nieuwe machthebbers

in

deze wereld. Maar een hele andere vraag is

natuurlijk

of

debezitter vdnhet geweld.smonopolie,

dat

wil

zeggen de _{staet, excuses kan rnaken over daden van de eigen}

bur-gers die volgens de eigenwergeving (Duits of Nederlands) helemaal geen _{strafbare feiten zijn. Wanneer de steat zich gaat}

_verontschul,

digen tegenover een vreemde staatsmacht over de eigen wetten, dan

komt

dat

in

feite neer op erkenning dat men hogere wetten erkent dan

de eigen wetten. Men maakt zich dan ondergeschikt aan een vreemde

+6

Rb. Amsterdam z6

juli

zoo5, ECLI:NL:RBAMS:zoo5:AUooz5.

47

Dit gezichtspunt is duidelijk te vinden in I. Buruma, Murd er ín

Amster-døm. The Death af fheo uan Gogh ønd the Limits of Tolerønce, London: Penguin zoo6; I. Buruma, 'Der.Dogmatismus der Aufklärung,, in:

T. Chervel & A. Seeliger (Hr sg.), Isløn in øuropø: Eine internationale

Debøtte, Freûkfurt: Suhrkamp Verlag zoo¿ pl n6-nl.precies tien jâer leter, ne de aanslag op dè

hoofdiedactiãvanCharlie*ebdo,ver-dedigde Brrruma dezelfdãpositie in'charrie and Theo', pryi ect sgniricate:

The world\ _{Opinionpøge ry} januari zor5. In zoo4 schilderd.iur.r,'ma

Van Gogh af als 'provocateur'; in zor5 deed hij hetzelfde met de Franse

cårtoonisten die werden afgeslacht.

+8

N. Troost,'Nooit zal ik zwijgen',DeVolkskrant 9 januari zoro,

wwwvolkskrant.nl/vk/nl/z694iTech-Media/archief/article/detail/

97746 4l zorc _| otlog/Nooit-zal-ik-zwij gen.html.

49

'Fears withdrawal of Van Gogh fi lm', The Guørdian z7_Jenuarr 2oo5,

50

F. Rose, Why I Published Those Carroons', l4lø shingtonpost.com r9 februari

ståatsmecht- Het

klinkt

rnisschien een beetje pathetisch, maar toch: men heft de eigen soevereiniteit op.

Deze kwestie eindigde

in Duitsland

en

in

Nederland

in

r9g7

met

een sisser. In 1989 kwam het naar boven

in

Engeland en

betrofhet

de veiligheidspositie van één

p"rsõrr,

Rushdie, die vervolgens decennia van onzekerheid

inging,

en veel

diplomatiek

gemodder. Nu,

in

zoo5, kwam het opnieuw naar boven

in

Denemarken, maar deze keeï

met

meer betrokkenen. En zeer verstrekkende _{gevolgen, zoals we nu weten} na de aanslag op charlie Hebdo

_uit

zor5. De Britse

journalist

en

auteur

Douglas

Murra¡

heeft weleens opgemerkt: Als je

in

zooo had voor-speld dat Denemarkenwereldwijd _{aandacht zou trekken door een} cartooncrisis, had iedereenje voor gek verklaard.'s'

Een ander

incident

dat, naast de moord op Van Gogh,

stoftot

nadenken opleverde voor Flemming Rose, was het

feit

dat de

schrijver

Kåre Bluitgen (geb. 1959) er

niet in

slaagde een

illustrator

te

vinden

voor zijn kinderboek, omdat niemand een afbeelding van de

pro-feet Mohammed durfde te

makenp

Dit was de achtergrond van d.e

Cartoon-affaire. De mensen die het

ceïtoonexperiment

organiseer-den, maakten zichzorgen.Ze

maakten

zichzorgenover de

uitholling

van

burgerlijke vrijheden.

En zij waren bezorgd over het

feit

dat de

staat

zijn

soevereiniteit zo

makkelijk

leek

prijs

te geven aan mensen die bereid zijn geweld te gebruiken. De staat en samenleving

capitu-leerden yoor

_dreiging

_{met geweld.}

Het werd Rose snel

duidelijk

dat het veel

moeilijker

was dan ver-wacht om mensen erven te overtuigen dat er iets

belangrijks

op het spel stond. Er was helemaal geen probleem, zeiden velen. Daarop ontstond het idee

bij

Rose om te 'testenl of er ¿cht een probleem was. Een echte empirische test, op dezelfde manier als

natuurweten-schappers proberen iets te bewijzen of te _{weerleggen. Om te} testen ofde cartoonisten zelfcensuurpleegden, vroeg

hij

4z

cartoonisten

hun visie op de profeet Mohammed te geven. Zoals bekend maakten

slechts

twaalf

van hen een certoon. Het was van tevoren

niet

duidelijk

wie zich

kritisch

over de profeet zou

uitlaten

en wie een meer lovende

positie

zou innemen. Het experiment diende er simpelweg toe om na

te gaan of, en hoeveel, mensen zo'n cartoon zoud en dutuenmaken. En zo ontstonden de

twaalfcartoons

die voor zoveel

onrust

zouden zor-gen: de certoons 'die de wereld schokten', aldus de

titel

vån het boek venJytte Klausen.s3

6

De

Britten,

de Denen en de

Nederlanders

Tot dusver hebben we gesproken over de Nederlandse, de Britse en de Deense confrontatie met theoterrorisme. De Nederlanders werden als eerste getest. En ze faalden. De Britten la,r¡amen als tweede.

Zij

deden het iets beter, misschien ookvanwege de onvermoeibaarheid van Rushdie zeH, die een groot talent had voor het mobiliseren van mensen

uit

de artistieke wereld om zijn zaak te steunen.54 Rt$hdie had ook een groot talent voor het verduidelijken van het

feit

dat het

niet

omhemzelf ging, niet om é,énboek, maar om boeken

in

het algemeen, om wat het

þrincipe

van

wijheid

van

meningsuiting'werd

genoemd.'s

Zljnzaak

gaf aanleiding

tot

een eantal van de mooiste voorbeelden ven een ver-dediging

vanwijheid

van

meningsuiting

enwijheid

in het algemeen, zoals in het woege cornmentaer op de Rushdie-affaire door de rechts-filosoofJeremyWaldron,56 en een esseyven de

altijd

bedachtzame Karel

53

J. Klausen, The Cørtoons that ShoohtheWorld, New Haven/Londen: yale University Press 2oo9.

54

Zie bijvoorbeeld: S. MacDonogh (ed.,), The Rushdie Letters. Freeãom to

Speah, Freed"omtoWrite,Kerry: Brandon Book Publishers 1993; T. Chervel (tu sg.), Redefreiheit ist døs Leben. Briefe an Sølman Rushdie, München/ Zurich:Piperrggz;A.Abdallah, e.e.,PourRushdie.Centintellectuelsarabes

et musulmans pour \alìberté d'expression, P arijs: La Decouverte, Carréfour

des littératures, Cclibri 1993.

55

S. Rushdie, 'Coming After Us', in: L. Appignanesi (red.), Fre eåxpressionis

Na Offence,Londen: Penguin Books eoo5, p. zr-29; S. Rushdie, Ðo we have

to fight the battle for the Enlightenment

allwer

again?',Thelndependent

zz januari zooS; S. Rushdie, 'In Good Faith', in: S. Rushdie, Imøgìnørg

Homelønds. Essøys ønd. Criticism _ry 8t-t99r, Londen: Vintage Books zoro

(r99r), p. 393-414; 5. Rushdie,Jo seph Anton, _{AMemoir,Londen: Jonarhan}

Capezorz.

S6

J. Waldron, 'Rushdie and Religion', als eerste gepubliceerd els

'Too important for Tact', TheTimesLiterarg Supplement ro meert 1989, 51 Dorrglas

Murra¡

aangehaald bij ; S. van Rooy & W. van Rooy, De Isldm.

Kritische E ssays over een politieke Religie, Brussel: Academic ãnd Scientifi c

Publishers zoro,p.56.

S.C.H. Kim, 'Freedom or Respect. public Theology and the Debate over the Denish Cartoons', I¿te _{rnø;tionol Jourftal} of public Theolo gg zoo7,

p.249-269.

52

van het Reve.sz

waldron

en van het Reve waren de

'Miltons'van

onze

tijd.x

Nu was het de

beurt

van

Amerika

om te worden getest door de religieuze

fanatici.

Laten we eersf vaststellen wat we

in

deze

context

niet bedoelen met

_{þetest'worden.}

_{ñe verenigde staten kregen toch al} in zoor te maken met

terrorisme,

_{zal men tegenwerpen? Hoe kan men}

dan zeggen dat zij pas na zoo5 (de Cartoon-affaire)daarmee te maken kregen? Maar dat is niet waar deze bijdrage over gaat.

Dit

is

niet

een overzicht van een paet

terroristische

aanslagen. Deze bijdrage gaat over de aanval op de

vrijheid

van expressie door het

theoterrorisme

dat als doel heeft de

vrijheid

van expressie te

vernietigen.

En dan

ligt

de

nadruk

op de _{vraag: hoe gaan de staten die worden getest,}

rea-geren? Zien ze de aanvallen ook als een moreel dilemma? In die

zin

was

_9/n

geen test. Dit was een manifestatie van

religieus

fanatisme van het meest gewelddadige soort. Maar hetwas geen,test,

in

de

zin

die

in

deze bijdrage centraal staat. Een 'test'

in

die zin betekent dat er een dilemma _{bestaat met}

_{betrekking tot}

_{de vraag: wat moeten we} doen?Je

principes

opgeven

in

ruil

voor

tijdetijke

vrede? Of

funda-mentele ideeën,

vrijheid

van

meningsuiting,

gewetensvrijheid,

gods-dienstvrijheid

et cetera, verdedigen op het moment dat deze

worden

aangevalien?

De Cartoon-affaire vormde een echt dilemma voor de Deense

politici.

Wat moesten ze doen? Buigen voor de

fanatici

en

in kranten

excuses aanbiedenvoor de cartoons? proberen die certoons te ver-bieden en de makers ervan te veroordelen op grond van verzonnen beschuldigingen

van'godslastering','het

beledigen ven een groep mensen yanwege hun

religie'

of gelijksoortige wetgeving?

De Nederlanders waren op dezelfde manier getest: wat moesten ze

doen? Veertien seconden van (on)nodige satire over een wrede dic-tator uitzenden of proberen

dit

dilemma

op anderen af te schuiven (wat de Nederlanders defactohadden gedaan, op de

Britten namelijk,

die het volgende slachtoffer zouden worden van de vrome

fanatici

die

Khomeini

had opgestookt)? gf uwas geen gebeurtenis van ilezelfde

soort als de Rushdie-, Carrell-

ofCartoon-affaires.

Noch was

dit

het geval voor de Iraanse

gijzelingscrisis

van r979-r98r. Tijdens deze

cri-sis

hield lran

66 Amerikaanse burgers gevangen

in

de Amerikaanse

ambassade

in

Teheran, waaryan55 gedurende eenperiode

vanruim

eenjaar. De crisis, die zich afspeelde

in

de chaotische nasleep van de Iraanse

Islamitische

Revolutie _{þ978-tg7g) en de} omverwerping

van

de Pahlavi-monarchie, had een

ingrijpend

effect op de binnenlandse

politiek

van de Verenigde Staten, verstoorde decennialang de

verhou-dingen tussen de Verenigde Staten en

lran

en bleek een dodelijke

klap

te zijn voor de regering van Carter. Maar tijdens de

gijzelingscrisis

vormde de

vrijheid

van

meningsuiting

geen

dilemma.

Ook

_9þr

had

in

die zin

niet

met Amerikaanse

principes

te maken. De Amerikaanse

vuurdoop vond pas later plaats. Det vond pas plaats toen het First Atnenfunenthet

doelwit

is.

Dit

gebeurde

in

de TerryJones-affaire.

7

DeTewyJones-affaircls

De controverse rondom dominee TerryJones begon in

juli

zoro, toen

hij

op Facebook

een'International

Burn a _{Quran Dqy' aankondigde,}

die op rr september zoro zou plaatsvinden, _{ter nagedachtenis van de} slachtoffers van de terroristische aanslagen op het World Trade Center

in

New York, dan precies negen jaar geleden.uo Het idee vanJones w¿ts

excentriek, maar niet geheel nieuw. Op r+

januari

1989 werd in het Noord-Engelse Bradford een andere boekverbranding georganiseerd:

59

Het materiaal over TerryJones in de volgende sectie is gedeeltelijk

gebaseerd op een artikel dat verscheen in hetNed.erland.slurìstenblad:

B. Rijpkema, 'Vrijheid van meningsuiting in de val russen religieus extremisme en utilitarisme', NJB eorz, p. 3ro6-3rrr.

60 'Florida Church

Plans Koran Burning on 9f rr annivers ary', Agence Frønce Presse 3r

juli

zoro; zie ook:'Who is TerryJones? pastor behind'Burn a

Koran-day"', ABCNeus Z september zoro, http:f/abcnews.go.com/US1

terryjOnes-pastor-burn-koran-day/story?id -tryT 566 5 #.VHCaKszOLg 4.

p. 248 en 260, en opnieuwuitgegeven in: J. Waldron,LiberølRíghts.

Collected P ap er s ry t;-r994 Cambridgef New york: Cambridge Uriiversity

Press 1993, p. t3+:.43.

s7

K. ven het Reve, Achterlijke artikelen', Elseu ier, _4maert$B9, ook in:

K. van het Reve,VerzømeldWê,rk, Deel6, Amsterdam: Van Oorschot zorr,

p'350-353.

58

J. Milton, .Areop agitícd, 1644, in: J.

Milton,

Completepoems and.major prose,

die van Salman Rushdies Duiuelsverzen.Kenan

Malik

(geb. 196o) beschrijft in Fro m F atwa to Jíhad: The Rushàie

Affair

ønd, its Legacy

(zoog)

hoe de roman op de brandstapel werd gelegd, om voor de deuren van -het

politiebweau

in brand te worde:r gestoken. 'Het was een daad die bedoeld was om te choqueren en

b&digen',

schrijft

tvtalik.6, En her deed meer dan

dat

'Het verbrande boek werd een icoon van de woede van de islam.'6'Na de aankondiging van TerryJones uploadde assistent-dominee \,Vayne Sapp een video op youTube waarin de bedoelingen van de kerk werden toegelicht, en werd

_-

om de aankondiging

kracht

bij

te zetten

_-

een aantal afbeeldingen van een brandende koran

bij-gevoegd.6: Op zr

juli

herhaalde Religieus Neus Seruice de aankondiging,6n

en

in

de _{volgende dagen verspreidde het nieuws zich over, onder}

_mee!

Engeland,es ¡ederland,66 en Frankrijk.dz Een aantal dagen later, op

3rjuli,

werd het eerste _{terroristische dreigement geuit. Leden van het}

Al Falluja _{Jihadist Forum'}

dreigden'rivieren

van

jullie

_[Amerikaans] bloed te laten vloeien.'6s

Dus, toen de leider van een kleine kerk met zoh 5o ledenGg

in

een

-

voor Amerikaanse

begrþen

_-

tamelijk

kleine stad zoals

Gaines-villeTo _{aankondigde van} plan te

zijn

een koran te verbranden, bereikte

dit

bericht Nederland (in

dit

geval via het relatief kleine Reþrm atorisch

Døgblad)

nogin

dezelfde maand.^ Moderne

communicatiemiddelen

maken van de wereld een neuw verweven netwerk. Marshall

Mcluhan

(r9rr-r98o) beschreef

dit

fenomeen al

in

196z en introduceerd.e de

inmiddels

bekende

rerm'GlobalVillage.r.

Helaas

zijnwe in

tijdenvan

aanhoudende

terroristische dreiging

geneigd te zeggen dat ons

verblijf

in

de'Global Village' steeds

minder

aangenaam wordt dan hbt idee van een 'dorp' doet vermoeden. De

realiteit

van vandaag is dat wat gebeurt

in

één land gevolgen heeft

in

andere landen.zt Hedendaags

terrorisme

is transnationaal van aard en erkent geen landsgrenzen. Deze ,nieuwe

realiteit'

werd opnieuw bevestigd

in

de _{Terry Jones-affaire.}

In september zoro begon de media-aandacht zijn hoogtepunt te bereiken en werden de reacties op het plan vanJones heftiger. Nadat

in

Indonesiëzn en Afghanistanz5 protesten

uitbraken,

verklaarden

overheidsfunctionarissen in

_{onder meer Jordanië,26 pakistan,zz}

Eg¡rpte z8 _{en lrakzg de voorgestelde verbranding te}

veroordelen.so Iran

gaflsraël

de schuld.E'

6r

K. Malik, From _{FatwatoJihad.TheRusltdie AfJøir andltsLegøcy, Londen:}

Atlantic Books zoo9, p. ix; D. Thomas, LeLondanistøn.tidliñdd auCoeur de I _{turope, Éditions Michalon} zoo5, p.34.

6z Malik,

ibid- p. ix; p. _{Weller, A Mirror for our Times.,The}

Rushdie Affair, ønd the

-F uture,of Multicultur a.lism, LondenlNew york: Continuum roog, p. r.

63

'W-hy couldn t we look away?', St.petersburgTìmes rr septemb., ,oro.

6a

lbid.

65

'Church

will

burn Koran on 9 -n',The Guødiøn z7

juli

zoro.

66

'Kerk ro-ept op tot Koranverbranding', Reþrm atorischDagbrad zB

juli

eoro.

67

'Une église de Floride propose de bruler le Coran le rr septemb r";, Agrn e

Frønce Presse _3rjuli zoro.

68

'Florida Church Plans Koran Burning on _{9/n Anniversary',} .Ag ence France Presse 3r

juli

zoro.

69

Schattingen lopen uiteen. Volgens de lokale krantThe Gainesville Sun

heeft de kerkvijftig leden, zie: 'petraeus: Dove World's

_erran

burning

may have global impact', The Gainesuille SunZ september 2olo, www. gainesville.com/article/zoroogo7/RRftCf ESlroó9o9663.

70

Gainesville heeft ongeveer rz5.3z6 inwoners (zorr), zie: http:l/quickfacts.

census. govf qfd/states/rz/rzz5r75.html.

7t

'Kerk roept op tot Koranverbranding', Reþrm øtoríschDagblad zB

juli

zoro,

www.refdag.nl/kerkplein/kerknieuws/kerk_vs_roept_op_tot_kóran verbranding_r _4%456.

I

z

Zie M. Mcluha n, The Gut enb er g G ølaxy. The m øhing of typ o gr aphí c man,

Toronto: The University ofToronto press _{r96e, p. 2r en31. Globalisering} begon veel eerder. Zie o.a. J.M. Roberts, Thepeiguínfiistory of Europe,

Londen: Penguin Books 1996, p ,340-341.

13

Zie P.B. Cliteur, Het Monotheistisch Dilemma,Amsterdem: De

Arbeiders-pers 2o1o, p. Z8 en ook P. Singer, OneWorld:Theäthics of Globølization,

New Havenflonden: Yale University press eoo4, p. 7.

74

'Protest rallies against'Burn a Clrran day" continue', Asiø-pøclfc Nerus Agencies 5 september zoro.

75

Afghans attack NATO outpost; Muslims worldwide outraged at threat to burn Quran', Montreøl Gøzette ro september 2oro,

76

'Jordan condemns US pastor's planned Koran bwninf,TheJordanTimes

77

ro september zoro.

'Worldwide outrage at _{planned Quran burni} ng', Al Arøbigd8 september 2oto.

z8

lbid.

7s

lbid.

8o

Voor een overzicht van landen die de verbranding veroordeelde, zie:

www. csmonitor.comf World/Global-Issues/zoro/o9o9/rr-countries-speaking-out-against-Koran-burning-in,Florida/tndia.

8r

Volgens de lraanse minister van Buitenlandse Zaken Manouchehr Mottaki was de verbranding 'geregisseerd door het zionistische regime