Zon op dijken. Zonnewijzer

(1)

ZONNEDIJKEN ZIJN GOED TE BEHEREN

• On der d e standaar

d zonnepan elen op

rekk en groeit een stevi ge gr

asmat

die k ort moet wor den g ehou den. Er is

voldoen de ruimte on der pan

elen voor

schapen of m aaimachin es.

IS UW DIJK GESCHIKT VOOR ZONNE-ENERGIE?

De omslag naar duurzame energie is een nationale en ruimtelijke opgav

e en ver gt

meters mak en. Het onderzoek ‘zon op dijken’ v

an STOW A, toont aan dat de dijk en

van Nederland alle huishoudens potentieel v an zonne-energie kunnen v

oorzien.

Maar niet elke dijk is gesc hikt voor

zonne-energie.

Dijk en zi jn er voor onze vei

-

ligheid bi j hoogw ater

. Een combinatie met

zonnepanelen mag de w aterk ering

nooit ver zwakk en. Maar met een

juiste opstelling kan zonne-ener

gie de dijk ook

vers terk en.

Dijk en dr agen ook het karakt er van ons landsc hap. Het

zijn historisc he lint

en

waarlangs we

wonen, bew egen en het landschap

beleven.

Bij sommig e di

jktypen

kan zonne-energie die lint en vers

terk en.

In het onderzoek

‘zon op dijk en’ w ordt berek end dat de drie meest

kansrijk e

dijktypen samen cir

ca 700.000 huishoudens van

electriciteit kunnen voor

zien..

Dat is een subs tantiële bijdr

age voor wat erschappen om in

2025 klimaatneu -

traal t e operer

en en input v oor de regionale ener

gie str ategieën (RES).

Met deze zonnewi jzer kunt u kijk

en hoe kansrijk uw di jk is.

JOOST BUNTSMA | Directeur STOW A

ZONNEDIJKEN ZIJN AFGESCHERMD

• D ijk vla kken met PV- sys tem en wo rden

met , bij h et g ebi ed p ass end e hek ken ,

afg era ste rd v oor p ubl iek . Ook e en s loo t

in d e tee n van d e dijk i s ges chi kt a ls

bar riè re.

• P V-s yst emen word en d ief sta l- en

van dalis meb est end ig g ema akt .

DE TECHNIEK VAN ZONNE-ENERGIE

Standaar d zonnepanelen

op rekk en zi jn met de huidig e st and van de tec hniek

het mees t haalbar e sy

steem om toe

te passen op

dijk en. Deze photo

volt aïsche

(PV) syst emen zijn in allerlei v

ormen en kleur en zijn v

erkrijgbaar .

In ontwikk eling zi

jn zonnepanelen en -cellen

die in verhar ding of

bekleding

geïnt egreer d zi jn. In weg en en fietspaden w

ordt daarmee geëxperiment eerd.

In de toek omst kunnen dit

haalbare alter natieven wor den voor verhar de delen

van het di jkprofiel.

Zonnecellen ver werkt in matt en kunnen op ter

mijn de g raszode verv angen als

dijkbekleding.

Innovaties kunnen bi

jdrag en aan golfslag wering in het

buiten -

talud.

Tot slot zi jn ther mische

winningsyst emen (PT -panelen) kansri

jk, zi j het op klei -

ne schaal en met een lokale afnemer in de nabi jheid.

STAND AARD ZONNEPANELEN

• Standaar dpaneel van 1,0 bij 1,7 m eter.

• Pr emiumpaneel h

eeft hog er ren dem ent.

• Standaar dpanelen op r ekken.

• Gekleurde , geprin te of All black-pan elen.

• Glas in glas panelen zijn tr anspar

anter .

• Thermisch e panelen lever

en warmte in

plaats van elektri citeit.

INNOVA TIES

• Bifaci al panelen di e aan twee zijden

en ergi e opwekken.

• SolaRoad/ Solarrevetm ent: Z onnecellen

di e in verhardin

g worden verwerkt.

• Film-Solarmatten: Fle xibele matten o

f

film s die dijkbekledin g kunnen

vervan gen.

• Raatcellen (SELS). Kleine cellen di e

fle xibel geschak

eld kunnen wor den en

dijkbekledin g vervangen.

ZONNEDIJKEN SLUITEN GOED AAN OP

HET ENERGIENETWERK

• D e pan ele n slu ite n aan o p het

ene rgi ene tw erk ( 10 k V). E en l ang e

afs tan d tot e en a ans lui tpu nt v erg t

hoge re i nve ste ring en.

ZONNEDIJKEN ZIJN ROBUUST EN VEILIG

• D e fun der ing v an P V-s yst em en m ag

gee n ero sie v ero orz ake n en d e dijk

onde rm ijn en.

• H et g ras tal ud k rij gt v old oen de w ate r,

lic ht e n luc ht v oor e en s tev ige z ode .

• N ieu we P V-s yst em en k unn en a ls

inn ova tie ve d ijk bek led ing d e dijk i n de

toe kom st s ter ker m ake n en o nde rde el

wor den v an d e wat erk eri ng.

EER BEH 10kV

WERK NET IG VEIL K STER

Standaard zonnepanelen Innovaties

TECHNISCHE VOORW AARDEN

ZON OP DIJKEN

ZONNEWIJZER

PROEFPROJECTEN ZON OP DIJKEN

Een consortium onder leiding van TNO - SEAC voert in 2019 en 2020 een proefproject uit op de Knardijk in Flevoland en de Spuikomdijk bij Ritthem in Zeeland. Hierin worden verschillende PV-systemen integraal in de praktijk onderzocht op de effecten op de beleving, veiligheid en het beheer van de dijk.

Contactpersoon: Hans de Neve | deneve@seac.cc

MEER WETEN?

Het onderzoeksrapport ‘zon op dijken’ (nr. 2018-76) is te vinden op: https://www.stowa.nl/publicaties

Het onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van het consortium Zon op dijken:

Rijkswaterstaat, de Waterschappen/Hoogheemraadschappen Zuiderzeeland, Hollands Noorderkwartier, Hollandse Delta, Scheldestromen, Rijnland, Rivierenland, Noorderzijlvest, Waternet, de Provincies Flevoland en Zeeland, de gemeente Amsterdam, SEAC en ECN onder leiding van STOWA.

Contactpersoon Stowa:

Marco van Schaik, stowa@stowa.nl

Het onderzoek werd uitgevoerd door:

Terra Incognita/Xi-ontwerp | Jan Maurits van Linge NLlandschap | Hermine der Nederlanden

Royal Haskoning DHV | Jan Valk, Leslie Moyaart en Bas Vet

Vormgeving: Vormgeving Studio B | Brigitte Beenen

Illustraties: Terra Incognita/Xi-ontwerp | Jan Maurits van Linge Fotomontages: Dewitproducties

Druk: DPP, Houten

76

2018^A stowa@stowa.nl www.stowa.nl

TEL 033 460 32 00 Stationsplein 89 3818 LE AMERSFOORT POSTBUS 2180 3800 CD AMERSFOORT

(2)

ZONNEDIJKEN ZIJN GOED TE BEHEREN

• Onder de standaard zonnepanelen op rekken groeit een stevige grasmat die kort moet worden gehouden. Er is voldoende ruimte onder panelen voor schapen of maaimachines.

IS UW DIJK GESCHIKT VOOR ZONNE-ENERGIE?

De omslag naar duurzame energie is een nationale en ruimtelijke opgave die ver- eist dat we meters maken. Het onderzoek ‘Zon op dijken’ van STOWA, toont aan dat de dijken van Nederland alle huishoudens potentieel van zonne-energie kunnen voorzien.

Maar niet elke dijk is geschikt voor zonne-energie. Dijken zijn er voor onze vei- ligheid bij hoogwater. Zonnepanelen mogen waterkeringen nooit verzwakken.

Maar met een juiste opstelling kunnen ze een dijk ook versterken.

Dijken dragen het karakter van ons landschap. Het zijn historische linten waar- langs we wonen, bewegen en het landschap beleven. Bij sommige dijktypen kan zonne-energie die linten versterken.

In het onderzoek ‘Zon op dijken’ wordt berekend dat de drie meest kansrijke dijktypen samen circa 700.000 huishoudens van elektriciteit kunnen voorzien.

Dat is een substantiële bijdrage van waterschappen. Het helpt ze om in 2025 klimaatneutraal te opereren en geeft concrete input voor de Regionale Energie Strategieën (RES).

Met deze Zonnewijzer kunt u kijken hoe kansrijk uw dijk is.

JOOST BUNTSMA | Directeur STOWA

ZONNEDIJKEN ZIJN AFGESCHERMD

• Dijkvlakken met PV-systemen worden met bij het gebied passende hekken afgeschermd voor publiek. Ook een sloot in de teen van de dijk is geschikt als barrière.

• PV-systemen worden diefstal- en vandalismebestendig gemaakt.

DE TECHNIEK VAN ZONNE-ENERGIE

Standaard zonnepanelen op rekken zijn met de huidige stand van de techniek het meest haalbare systeem om toe te passen op dijken. Deze photo voltaïsche (PV) systemen zijn in allerlei vormen en kleuren verkrijgbaar.

In ontwikkeling zijn zonnepanelen en -cellen die in verharding of bekleding geïntegreerd zijn. In wegen en fietspaden wordt daarmee geëxperimenteerd. In de toekomst kunnen dit haalbare alternatieven worden voor verharde delen van het dijkprofiel.

Zonnecellen verwerkt in matten kunnen op termijn de graszode vervangen als dijkbekleding. Innovaties kunnen bijdragen aan golfslagwering in het buiten- talud.

Tot slot zijn thermische winningsystemen (PT-panelen) kansrijk, zij het op klei- ne schaal en met een lokale afnemer in de nabijheid.

STANDAARD ZONNEPANELEN

• Standaardpaneel van 1,0 bij 1,7 meter

• Premiumpaneel heeft hoger rendement

• Standaardpanelen op rekken

• Gekleurde, geprinte of All black-panelen

• Glas in glas panelen zijn transparanter

• Thermische panelen leveren warmte in plaats van elektriciteit

INNOVATIES

• Bifacial panelen die aan twee zijden energie opwekken

• SolaRoad/Solarrevetment: zonnecellen die in verharding worden verwerkt

• Film-Solarmatten: flexibele matten of films die dijkbekleding kunnen

vervangen

• Raatcellen (SELS): kleine cellen die flexibel geschakeld kunnen worden en dijkbekleding vervangen

ZONNEDIJKEN SLUITEN GOED AAN OP HET ENERGIENETWERK

• De panelen sluiten aan op het energienetwerk (10 kV). Een lange afstand tot een aansluitpunt vergt hogere investeringen.

ZONNEDIJKEN ZIJN ROBUUST EN VEILIG

• De fundering van PV-systemen mag geen erosie veroorzaken en de dijk ondermijnen.

• Het grastalud krijgt voldoende water, licht en lucht voor een stevige zode.

• Nieuwe PV-systemen kunnen als innovatieve dijkbekleding de dijk in de toekomst sterker maken en onderdeel worden van de waterkering.

BE HEE R

10kV NE TW ERK VE ILI G

ST ERK Standaard zonnepanelen Innovaties

TECHNISCHE VOORWAARDEN

ZON OP DIJKEN

ZONNEWIJZER

PROEFPROJECTEN ZON OP DIJKEN

Een consortium on der lei

ding van TN O - SEA

C voert in 2019 en

2020 een pr oefproject uit op de Kn

ardijk in Flevoland

en de

Spuikom dijk bij Ritthem

in Zeelan d. Hi erin worden verschillen

de

PV-systemen in tegraal

in de praktijk onderzoch

t op de effecten

op beleving, veili ghei

d en het beh eer van de dijk.

Contactpersoon: Han

s de N eve | den

eve@seac.cc

MEER WETEN?

Het on derzoeksr apport ‘Zon op dijk

en’ (nr. 2018-76) is te

vinden op: www .stowa.nl/publicati

es

Het onderzoek wer d uitgevoer

d in opdracht v an het

consortium Zon op dijk en:

Rijkswaterstaat, de W aterschappen/Hoogh

eemraadschappen

Zui derzeelan d, H

ollands N oorderkwarti er, H

ollandse Delta,

Scheld estrom en, Rijnland, Rivi

erenlan d, N oorderzijlvest,

Watern et, de pr

ovinci es Flevoland en Z

eeland, d e gem eente

Amster dam, SEA C en ECN onder lei

ding van STOW

A. Contactpersoon STOW A:

Mar co van Schaik, stowa@stowa.nl

Het onderzoek wer d uitgevoer

d door:

Terr a Incognita/Xi-on twerp | Jan M

aurits van Linge

NLlandschap | H ermine d

er Ned erlanden

Royal Hask oningDHV | J an Valk, Lesli

e Moyaart en Bas V et

Vorm gevin g: Vorm

gevin g Studi

o B | Brigitte Been en

Illustrati es: Terr a Incognita/Xi-on twerp | Jan M

aurits van Linge

Fotomon tages: Dewitpr oducti

es

Druk: DPP, H outen

2018 A

76

stowa@stowa.nl www.stowa.nl

TEL 033 460 32 00 splein 89 3818 LE AMERSFOORT POSTBUS 2180 3800 CD AMERSFOORT Station

(3)

• Onder de standaard zonnepanelen op rekken groeit een stevige grasmat die kort moet worden gehouden. Er is voldoende ruimte onder panelen voor schapen of maaimachines.

IS UW DIJK GESCHIKT VOOR ZONNE-ENERGIE?

De omslag naar duurzame energie is een nationale en ruimtelijke opgave die ver- eist dat we meters maken. Het onderzoek ‘Zon op dijken’ van STOWA, toont aan dat de dijken van Nederland alle huishoudens potentieel van zonne-energie kunnen voorzien.

Maar niet elke dijk is geschikt voor zonne-energie. Dijken zijn er voor onze veiligheid bij hoogwater. Zonnepanelen mogen waterkeringen nooit verzwakken.

Maar met een juiste opstelling kunnen ze een dijk ook versterken.

Dijken dragen het karakter van ons landschap. Het zijn historische linten waarlangs we wonen, bewegen en het landschap beleven. Bij sommige dijktypen kan zonne-energie die linten versterken.

In het onderzoek ‘Zon op dijken’ wordt berekend dat de drie meest kansrijke dijktypen samen circa 700.000 huishoudens van elektriciteit kunnen voorzien.

Dat is een substantiële bijdrage van waterschappen. Het helpt ze om in 2025 klimaatneutraal te opereren en geeft concrete input voor de Regionale Energie Strategieën (RES).

Met deze Zonnewijzer kunt u kijken hoe kansrijk uw dijk is.

JOOST BUNTSMA | Directeur STOWA

• Dijkvlakken met PV-systemen worden met bij het gebied passende hekken afgeschermd voor publiek. Ook een sloot in de teen van de dijk is geschikt als barrière.

• PV-systemen worden diefstal- en vandalismebestendig gemaakt.

DE TECHNIEK VAN ZONNE-ENERGIE

Standaard zonnepanelen op rekken zijn met de huidige stand van de techniek het meest haalbare systeem om toe te passen op dijken. Deze photo voltaïsche (PV) systemen zijn in allerlei vormen en kleuren verkrijgbaar.

In ontwikkeling zijn zonnepanelen en -cellen die in verharding of bekleding geïntegreerd zijn. In wegen en fietspaden wordt daarmee geëxperimenteerd.

In de toekomst kunnen dit haalbare alternatieven worden voor verharde delen van het dijkprofiel.

Zonnecellen verwerkt in matten kunnen op termijn de graszode vervangen als dijkbekleding. Innovaties kunnen bijdragen aan golfslagwering in het buitentalud.

Tot slot zijn thermische winningsystemen (PT-panelen) kansrijk, zij het op kleine schaal en met een lokale afnemer in de nabijheid.

STANDAARD ZONNEPANELEN

• Standaardpaneel van 1,0 bij 1,7 meter

• Premiumpaneel heeft hoger rendement

• Standaardpanelen op rekken

• Gekleurde, geprinte of All black-panelen

• Glas in glas panelen zijn transparanter

• Thermische panelen leveren warmte in plaats van elektriciteit

INNOVATIES

• Bifacial panelen die aan twee zijden energie opwekken

• SolaRoad/Solarrevetment: zonnecellen die in verharding worden verwerkt

• Film-Solarmatten: flexibele matten of films die dijkbekleding kunnen vervangen

• Raatcellen (SELS): kleine cellen die flexibel geschakeld kunnen worden en dijkbekleding vervangen

ZONNEDIJKEN SLUITEN GOED AAN OP HET ENERGIENETWERK

• De panelen sluiten aan op het energienetwerk (10 kV). Een lange afstand tot een aansluitpunt vergt hogere investeringen.

• De fundering van PV-systemen mag geen erosie veroorzaken en de dijk ondermijnen.

• Het grastalud krijgt voldoende water, licht en lucht voor een stevige zode.

• Nieuwe PV-systemen kunnen als innovatieve dijkbekleding de dijk in de toekomst sterker maken en onderdeel worden van de waterkering.

BE HEE R

10kV NE TW ERK VE ILI G

ST ERK

TECHNISCHE VOORWAARDEN

ZON OP DIJKEN

ZONNEWIJZER

PROEFPROJECTEN ZON OP DIJKEN

Een consortium on der lei

ding van TN O - SEA

C voert in 2019 en

2020 een pr oefproject uit op de Kn

ardijk in Flevoland

en de

Spuikom dijk bij Ritthem in Z

eeland. Hi erin worden verschillen

de

PV-systemen in tegraal

in de praktijk onderzoch t op de effecten

op beleving, veili ghei

d en het beh eer van de dijk.

Contactpersoon: Han s de N eve | den

eve@seac.cc

MEER WETEN?

Het on derzoeksr apport ‘Zon op dijk

en’ (nr. 2018-76) is te

vinden op: www .stowa.nl/publicati

es

Het onderzoek wer d uitgevoer d in opdracht v

an het

consortium Zon op dijk en:

Rijkswaterstaat, de W aterschappen/Hoogh

eemraadschappen

Zui derzeelan d, H ollands N oorderkwarti er, H

ollandse Delta,

Scheld estrom en, Rijnland, Rivi

erenlan d, N oorderzijlvest,

Watern et, de pr

ovinci es Flevoland en Z

eeland, d e gem eente

Amster dam, SEA C en ECN onder lei

ding van STOW A.

Contactpersoon STOW A:

Mar co van Schaik, stowa@stowa.nl

Het onderzoek wer d uitgevoer

d door:

Terr a Incognita/Xi-on twerp | Jan M

aurits van Linge

NLlandschap | H ermine d

er Ned erlanden

Royal Hask oningDHV | J an Valk, Lesli

e Moyaart en Bas V et

Vorm gevin g: Vorm gevin g Studi o B | Brigitte Been

en

Illustrati es: Terr a Incognita/Xi-on twerp | Jan M

aurits van Linge

Fotomon tages: Dewitpr oducti

es

Druk: DPP, H outen

2018 A

76

stowa@stowa.nl www.stowa.nl

TEL 033 460 32 00 splein 89 3818 LE AMERSFOORT Station

POSTBUS 2180 3800 CD AMERSFOORT

(4)

Heeft het dijktalud een gunstige expositie?

Helling van circa 1:3 op overwegend het westen, zuiden en oosten.

Gaat het om een bestaande dijk of wordt de dijk versterkt of aangepast?

JA Heeft de dijk continue en lange

rechtstanden zonder beplanting en bebouwing (langer dan 500 meter)?

BESTAANDE DIJK Binnentalud:

Geschikt voor zon op dijk!

Gebruik zonnepanelen op rekken.

Buitentalud:

Nog niet geschikt.

Wacht kansrijke innovaties in de toekomst af.

Aangepaste dijkBestaande dijk

JA JA

NEE NEE NEE

Heeft de dijk een robuuste maat (o.a. minimaal 3 meter hoog)?

Korte termijn Lange termijn

KANSRIJKE DIJKTYPEN VOOR ZON OP DIJKEN

De volgende dijktypen^* komen uit het onderzoek naar voren als zeer kansrijk voor grootschalige zonne-energie:

• Wakerzeedijken van Noord Nederland

• Wakerzeedijken van het Zuidwestelijke zeekleigebied

• Meerdijken van het oude en nieuwe land en compartimenteringsdijken

• Gesloten dammen

In het onderzoeksrapport ‘Zon op dijken’ wordt de kansrijkheid van alle dijken in Nederland benoemd.

* dijktypen uit Dijkenatlas van Nederland (Lola, 2014)

LANDSCHAPSBOUWSTENEN ZON OP DIJK

DE DIJK IS ‘DE BAAS’ ALS LANDSCHAPPELIJK LINT

De opstelling van zonnepanelen benadrukt de lange continue lijn van de dijk. Die wordt zo min mogelijk onderbroken. De top en de voet van de dijk blijven groen, zodat de zonnepanelen ondergeschikt blijven aan het groene lint. PV-systemen stralen rust uit en reflecteren niet. Bij dijkovergangen en cultuurhistorische objecten worden de PV-systemen onderbroken en in een groene dijk gezet.

ZONNEDIJKEN ALS NATUURLIJKE LIJN EN VERBINDING PV-systemen vergroten de ecologische diversiteit van het bloem- rijk grasland naast en onder de panelen, door kleine verschillen in microklimaat met nat-droog en licht-schaduw gradiënten. De inrichting van de berm en sloten alsook het maaibeheer kan de dijk als natuurlijke verbinding versterken.

ZONNEDIJKEN STIMULEREN MEERVOUDIG RUIMTEGEBRUIK Energiewinning op de dijk voegt een gebruiksfunctie toe aan de dijk. Zonnedijken bieden mogelijkheden voor meervoudig ruimtegebruik, bijvoorbeeld recreatie en educatie. Ook de bundeling met andere duurzame energiebronnen (zoals wind) is kansrijk.

Dijk ligt op het noorden Niet geschikt! Dijken die overwegend

op het noorden liggen brengen te weinig capaciteit op.

Dijk heeft korte rechtstanden en/of veel bochten.

Dijk is niet geschikt voor grootschalige, aaneengesloten PV-systemen die de lijn van de dijk in

het landschap versterken. Overweeg kleinschalige PV/PT opstelling gericht

op aanwonende afnemers.

START HIER

WELKE DIJK IS KANSRIJK VOOR GROOTSCHALIGE ZONNE-ENERGIE?

AANPASSINGEN VAN DE DIJK OP LANGE TERMIJN Geschikt voor zon op dijk!

Door innovatieve en golfbestendige verhardingen en dijkbekleding kunnen binnen- en buitentalud worden benut.

Integreer PV-systemen in het dijkprofiel met solarmatten,

solarfilms en SolaRoads.

Landschappelijke inpassing Zon op dijk!

Schakel ruimtelijk en technisch ontwerpers in om de kansen te

verzilveren.

Benut de landschapsbouwstenen Zon op dijk!

ORGANISATIE Zon op dijk!

Overleg met alle betrokkenen (contractvorm, beheer, beleid,

pacht, etc.).

TECHNISCHE VOORWAARDEN Zon op dijk!

Check de technische voorwaarden.

Veiligheid waterkering staat voorop.

AANPASSINGEN VAN DE DIJK OP KORTE TERMIJN

Binnentalud:

Benut SolaRoads bij nieuwe paden en verharde delen.

Buitentalud:

Dijk is lager dan 3 meter en/of kleinschalig.

Niet geschikt! Dijk heeft te weinig ruimte voor inpassing van grootschalige zonne-energie.

De landzijde van de waterkeringen in Noord Nederland ligt optimaal voor zonne-energie. Het landschap van zee- kleipolders is weids en grootschalig. Opstellingen van zonnepanelen onderstrepen de continue lijn van de dijk. Door de top en teen van de dijk groen te laten wordt het groene lint behouden. De zonnedijk is herkenbaar door de loper van zonnepanelen die soms wordt onderbroken door dijk- overgangen (1).

Meerdijken (2) zijn oude of nieuwe dijken in voormalig open zeegebied en nieuwe droogmakerijen. De dijken zijn vergelijkbaar met zeedijken. Ze hebben lange rechtstanden, een robuust asymmetrisch profiel en weinig beplanting of bebouwing op of rond de dijk. Buitendijks is de teen van de dijk vaak verhard met betonblokken en/

of betonzuilen. De top en de binnenzijde zijn met gras bekleed. De binnentaluds zijn op korte termijn erg geschikt voor PV-systemen bij een versterkingsopgave, de buitentaluds na innovaties. Oude meerdijken zijn diverser en vergen meer maatwerk.

Als een dijk optimaal wordt doorontwikkeld voor zonne-energie ontstaat een nieuw dijktype. Deze energiedijk (3) wordt dan een robuuste klimaatdijk met overmaat, ook voor optimale waterveiligheid, op de lange termijn.

De energiedijk krijgt een nieuwe uitstraling met top tot teen panelen en innovatieve materialen voor dijkbekleding en onderhoudswegen. Ook andere functies, zoals windenergie, recreatie en natuur, krijgen een plek in het profiel. Als voorbeeld werd in de studie ‘Zon op dijken’ een gesloten dam gebruikt.

ZON OP NIEUWE ENERGIEDIJK ZON OP VERSTERKTE DIJK

ZON OP BESTAANDE DIJK

3 2

1

BAAS

ECO

MULTI

i

(5)

Buitentalud:

JA JA

NEE NEE NEE

De volgende dijktypen^* komen uit het onderzoek als zeer kansrijk voor grootschalige zonne-energie:

• Wakerzeedijken van Noord Nederland.

• Wakerzeedijken van het Zuidwestelijke Zeekleigebied.

• Meerdijken van het oude en nieuwe land en compartimenteringsdijken.

• Gesloten dammen.

* dijktypen uit Dijkenatlas van Nederland Lola 2014

LANDSCHAPSBOUWSTENEN ZON OP DIJK

De opstelling van zonnepanelen benadrukken de lange continue lijn van de dijk en worden zo min mogelijk onderbroken. De top en de voet van de dijk blijven groen zodat de zonnepanelen ondergeschikt blijven aan het groene lint. PV-systemen stralen rust uit en reflecteren niet. Bij dijkovergangen en cultuurhistorische objecten worden de PV-systemen onderbroken en in een groene dijk gezet.

ZONNEDIJKEN ALS NATUURLIJKE LIJN EN VERBINDING PV-systemen vergroten de ecologische diversiteit van het bloem- rijk grasland naast en onder de panelen door kleine verschillen in microklimaat met nat-droog en licht-schaduw gradiënten. De inrichting van de berm en sloten als ook het maaibeheer kan de dijk als natuurlijke verbinding versterken.

ZONNEDIJKEN STIMULEREN MEER MEERVOUDIG RUIMTEGEBRUIK

Energiewinning op de dijk voegt een gebruiksfunctie toe aan de dijk. Zonnedijken geven aanleiding voor meer vormen van meervoudig ruimtegebruik voor bijvoorbeeld recreatie en educatie.

Ook de bundeling met andere duurzame energiebronnen (zoals wind) is kansrijk.

START HIER

WELKE DIJK IS KANSRIJK VOOR GROOTSCHALIGE ZONNE-ENERGIE?

Landschappelijke inpassing Zon op dijk!

Schakel ruimtelijk en technisch ontwerpers in om de kansen te

verzilveren.

ORGANISATIE Zon op dijk!

Overleg met alle betrokkenen (contractvorm, beheer, beleid,

pacht, etc.).

TECHNISCHE VOORWAARDEN Zon op dijk!

Check de technische voorwaarden.

Veiligheid waterkering staat voorop.

AANPASSINGEN VAN DE DIJK OP KORTE TERMIJN

Binnentalud:

Buitentalud:

Meerdijken (2) zijn oude of nieuwe dijken in voormalig open zeegebied en nieuwe droogmakerijen. De dijken zijn vergelijkbaar met de zeedijken met lange rechtstanden, een robuust asymmetrisch profiel en weinig beplanting of bebouwing op of rond de dijk. Buitendijks is de teen van de dijk vaak verhard met betonblokken en/of betonzuilen.

De top en de binnenzijde zijn met gras bekleed. De binnentaluds zijn op korte termijn erg geschikt voor PV-systemen bij een versterkingsopgave, de buitentaluds na innovaties.

Oude meerdijken zijn diverser en vergen meer maatwerk.

De energiedijk krijgt een nieuwe uitstraling met top tot teen panelen en innovatieve materialen voor dijkbekleding en onderhoudswegen. Ook andere functies, zoals windenergie, recreatie en natuur, krijgen een plek in het profiel. Als voorbeeld werd een gesloten dam gebruikt in de studie.

ZON OP NIEUWE ENERGIEDIJK ZON OP VERSTERKTE DIJK

ZON OP BESTAANDE DIJK

3 2

1

BAAS

ECO

MULTI

i

(6)

Buitentalud:

JA JA

NEE NEE NEE

• Gesloten dammen

LANDSCHAPSBOUWSTENEN ZON OP DIJK

START HIER

WELKE DIJK IS KANSRIJK VOOR GROOTSCHALIGE ZONNE-ENERGIE?

AANPASSINGEN VAN DE DIJK OP LANGE TERMIJN Geschikt voor zon op dijk! Door innovatieve en golfbestendige verhardingen en dijkbekleding kunnen binnen- en buitentalud worden benut.

Landschappelijke inpassing Zon op dijk! Schakel ruimtelijk en technisch

ontwerpers in om de kansen te verzilveren.

ORGANISATIE Zon op dijk! Overleg met alle betrokkenen (contractvorm, beheer, beleid,

pacht, etc.). TECHNISCHE VOORWAARDEN

Zon op dijk!

Check de technische voorwaarden. Veiligheid waterkering staat voorop. AANPASSINGEN VAN DE DIJK

OP KORTE TERMIJN Binnentalud:

Buitentalud:

ZON OP NIEUWE ENERGIEDIJK ZON OP VERSTERKTE DIJK

ZON OP BESTAANDE DIJK

3 2

1

BAAS

ECO

MULTI

i

Buitentalud:

JA JA

NEE NEE NEE

LANDSCHAPSBOUWSTENEN ZON OP DIJK

Energiewinning op de dijk voegt een gebruiksfunctie toe aan de dijk. Zonnedijken geven aanleiding voor meer vormen van meervoudig ruimtegebruik voor bijvoorbeeld recreatie en educatie.

Ook de bundeling met andere duurzame energiebronnen (zoals wind) is kansrijk.

START HIER

WELKE DIJK IS KANSRIJK VOOR GROOTSCHALIGE ZONNE-ENERGIE?

AANPASSINGEN VAN DE DIJK OP LANGE TERMIJN Geschikt voor zon op dijk! Door innovatieve en golfbestendige verhardingen en dijkbekleding kunnen binnen- en buitentalud worden benut.

Zon op dijk!

Buitentalud:

ZON OP NIEUWE ENERGIEDIJK ZON OP VERSTERKTE DIJK

ZON OP BESTAANDE DIJK

3 2

1

BAAS

ECO

MULTI

i

Buitentalud:

JA JA

NEE NEE NEE

• Gesloten dammen

LANDSCHAPSBOUWSTENEN ZON OP DIJK

START HIER

WELKE DIJK IS KANSRIJK VOOR GROOTSCHALIGE ZONNE-ENERGIE?

Landschappelijke inpassing Zon op dijk! Schakel ruimtelijk en technisch ontwerpers in om de kansen te

verzilveren.

Zon op dijk!

Buitentalud:

ZON OP NIEUWE ENERGIEDIJK ZON OP VERSTERKTE DIJK

ZON OP BESTAANDE DIJK

3 2

1

BAAS

ECO

MULTI

i

(7)

• Onder de standaard zonnepanelen op rekken groeit een stevige grasmat die kort moet worden gehouden. Er is voldoende ruimte onder panelen voor schapen of maaimachines.

IS UW DIJK GESCHIKT VOOR ZONNE-ENERGIE?

De omslag naar duurzame energie is een nationale en ruimtelijke opgave die ver- eist dat we meters maken. Het onderzoek ‘Zon op dijken’ van STOWA, toont aan dat de dijken van Nederland alle huishoudens potentieel van zonne-energie kunnen voorzien.

Maar niet elke dijk is geschikt voor zonne-energie. Dijken zijn er voor onze veiligheid bij hoogwater. Zonnepanelen mogen waterkeringen nooit verzwakken.

Maar met een juiste opstelling kunnen ze een dijk ook versterken.

Dijken dragen het karakter van ons landschap. Het zijn historische linten waarlangs we wonen, bewegen en het landschap beleven. Bij sommige dijktypen kan zonne-energie die linten versterken.

In het onderzoek ‘Zon op dijken’ wordt berekend dat de drie meest kansrijke dijktypen samen circa 700.000 huishoudens van elektriciteit kunnen voorzien.

Dat is een substantiële bijdrage van waterschappen. Het helpt ze om in 2025 klimaatneutraal te opereren en geeft concrete input voor de Regionale Energie Strategieën (RES).

Met deze Zonnewijzer kunt u kijken hoe kansrijk uw dijk is.

JOOST BUNTSMA | Directeur STOWA

• Dijkvlakken met PV-systemen worden met bij het gebied passende hekken afgeschermd voor publiek. Ook een sloot in de teen van de dijk is geschikt als barrière.

• PV-systemen worden diefstal- en vandalismebestendig gemaakt.

DE TECHNIEK VAN ZONNE-ENERGIE

Standaard zonnepanelen op rekken zijn met de huidige stand van de techniek het meest haalbare systeem om toe te passen op dijken. Deze photo voltaïsche (PV) systemen zijn in allerlei vormen en kleuren verkrijgbaar.

In ontwikkeling zijn zonnepanelen en -cellen die in verharding of bekleding geïntegreerd zijn. In wegen en fietspaden wordt daarmee geëxperimenteerd.

In de toekomst kunnen dit haalbare alternatieven worden voor verharde delen van het dijkprofiel.

Zonnecellen verwerkt in matten kunnen op termijn de graszode vervangen als dijkbekleding. Innovaties kunnen bijdragen aan golfslagwering in het buitentalud.

Tot slot zijn thermische winningsystemen (PT-panelen) kansrijk, zij het op kleine schaal en met een lokale afnemer in de nabijheid.

STANDAARD ZONNEPANELEN

• Standaardpaneel van 1,0 bij 1,7 meter

• Premiumpaneel heeft hoger rendement

• Standaardpanelen op rekken

• Gekleurde, geprinte of All black-panelen

• Glas in glas panelen zijn transparanter

• Thermische panelen leveren warmte in plaats van elektriciteit

INNOVATIES

• Bifacial panelen die aan twee zijden energie opwekken

• SolaRoad/Solarrevetment: zonnecellen die in verharding worden verwerkt

• Film-Solarmatten: flexibele matten of films die dijkbekleding kunnen vervangen

• Raatcellen (SELS): kleine cellen die flexibel geschakeld kunnen worden en dijkbekleding vervangen

ZONNEDIJKEN SLUITEN GOED AAN OP HET ENERGIENETWERK

• De panelen sluiten aan op het energienetwerk (10 kV). Een lange afstand tot een aansluitpunt vergt hogere investeringen.

• De fundering van PV-systemen mag geen erosie veroorzaken en de dijk ondermijnen.

• Het grastalud krijgt voldoende water, licht en lucht voor een stevige zode.

• Nieuwe PV-systemen kunnen als innovatieve dijkbekleding de dijk in de toekomst sterker maken en onderdeel worden van de waterkering.

BE HEE R

10kV NE TW ERK VE ILI G

ST ERK

TECHNISCHE VOORWAARDEN

ZON OP DIJKEN

ZONNEWIJZER

PROEFPROJECTEN ZON OP DIJKEN

Een consortium on der lei

ding van TN O - SEA

C voert in 2019 en

2020 een pr oefproject uit op de Kn

ardijk in Flevoland

en de

Spuikom dijk bij Ritthem in Z

eeland. Hi erin worden verschillen

de

PV-systemen in tegraal

in de praktijk onderzoch t op de effecten

op beleving, veili ghei

d en het beh eer van de dijk.

Contactpersoon: Han s de N eve | den

eve@seac.cc

MEER WETEN?

Het on derzoeksr apport ‘Zon op dijk

en’ (nr. 2018-76) is te

vinden op: www .stowa.nl/publicati

es

Het onderzoek wer d uitgevoer d in opdracht v

an het

consortium Zon op dijk en:

Rijkswaterstaat, de W aterschappen/Hoogh

eemraadschappen

Zui derzeelan d, H ollands N oorderkwarti er, H

ollandse Delta,

Scheld estrom en, Rijnland, Rivi

erenlan d, N oorderzijlvest,

Watern et, de pr

ovinci es Flevoland en Z

eeland, d e gem eente

Amster dam, SEA C en ECN onder lei

ding van STOW A.

Contactpersoon STOW A:

Mar co van Schaik, stowa@stowa.nl

Het onderzoek wer d uitgevoer

d door:

Terr a Incognita/Xi-on twerp | Jan M

aurits van Linge

NLlandschap | H ermine d

er Ned erlanden

Royal Hask oningDHV | J an Valk, Lesli

e Moyaart en Bas V et

Vorm gevin g: Vorm gevin g Studi o B | Brigitte Been

en

Illustrati es: Terr a Incognita/Xi-on twerp | Jan M

aurits van Linge

Fotomon tages: Dewitpr oducti

es

Druk: DPP, H outen

2018 A

76

stowa@stowa.nl www.stowa.nl TEL 033 460 32 00

Station splein 89 3818 LE AMERSFOORT POSTBUS 2180 3800 CD AMERSFOORT

BESTAANDE DIJK Binnentalud: Geschikt voor zon op dijk! Gebruik zonnepanelen op rekken.

Buitentalud: Nog niet geschikt. Wacht kansrijke innovaties in de

toekomst af.

JA JA

NEE NEE NEE

LANDSCHAPSBOUWSTENEN ZON OP DIJK

Energiewinning op de dijk voegt een gebruiksfunctie toe aan de dijk. Zonnedijken geven aanleiding voor meer vormen van meervoudig ruimtegebruik voor bijvoorbeeld recreatie en educatie. Ook de bundeling met andere duurzame energiebronnen (zoals wind) is kansrijk.

START HIER

WELKE DIJK IS KANSRIJK VOOR GROOTSCHALIGE ZONNE-ENERGIE?

AANPASSINGEN VAN DE DIJK OP LANGE TERMIJN Geschikt voor zon op dijk! Door innovatieve en golfbestendige verhardingen en dijkbekleding kunnen binnen- en buitentalud worden benut. Integreer PV-systemen in het dijkprofiel

met solarmatten, solarfilms en SolaRoads.

Zon op dijk!

OP KORTE TERMIJN Binnentalud: Geschikt voor zon op dijk! Gebruik zonnepanelen op rekken. Benut SolaRoads bij nieuwe paden en

verharde delen. Buitentalud: Nog niet geschikt. Wacht kansrijke innovaties in de

toekomst af. Dijk is lager dan 3 meter

en/of kleinschalig.

ZON OP NIEUWE ENERGIEDIJK ZON OP VERSTERKTE DIJK

ZON OP BESTAANDE DIJK

3 2

1

BAAS

ECO

MULTI

i

(8)

• On der d e standaar

d zonnepan elen op

rekk en groeit een stevi ge gr

asmat

die k ort moet wor den g ehou den. Er is

voldoen de ruimte on der pan

elen voor

schapen of m aaimachin es.

IS UW DIJK GESCHIKT VOOR ZONNE-ENERGIE?

De omslag naar duurzame energie is een nationale en ruimtelijk e opgave die v

er-

eist dat we meter s maken. Het onderzoek ‘Z

on op dijken’ v an STOW A, toont aan dat

de dijken v an Nederland alle huishoudens potentieel van zonne-ener

gie kunnen

voorzien. Maar niet elke dijk is gesc hikt voor

zonne-energie. Dijk en zi jn er voor onze vei

-

ligheid bi j hoogw ater

. Zonnepanelen mogen

wat erkering en nooit ver zwakk en.

Maar met een juiste ops telling kunnen ze een di jk ook vers

terk en.

Dijk en dr agen het kar akter van ons landsc hap. Het

zijn historisc he lint

en w aar-

langs w e w onen, be weg en en het landsc hap bele

ven. Bij sommig e di

jktypen kan

zonne-energie die lint en vers

terk en.

In het onderzoek

‘Z on op dijk en’ w ordt berek end dat de drie meest

kansrijk e

dijktypen samen cir

ca 700.000 huishoudens van

elektriciteit kunnen voor

zien.

Dat is een subs tantiële bijdr

age van wat erschappen. Het helpt

ze om in 2025

klimaatneutraal te operer en en geef t concr ete input voor de R egionale E

nergie

Str ategieën (RES).

Met deze Zonnewi jzer kunt u kijk

en hoe kansrijk uw di jk is.

JOOST BUNTSMA | Directeur STOW A

• D ijk vla kken met PV- sys tem en wo rden

met b ij h et g ebi ed p ass end e hek ken

afg esc her md v oor p ubl iek . Ook e en

slo ot i n de t een v an d e dijk i s ges chi kt

als b arr ièr e.

• P V-s yst emen word en d ief sta l- en

van dalis meb est end ig g ema akt .

DE TECHNIEK VAN ZONNE-ENERGIE

Standaar d zonnepanelen

op rekk en zi jn met de huidig e st and van de tec hniek

het mees t haalbar e sy

steem om toe

te passen op

dijk en. Deze photo

volt aïsche

(PV) syst emen zijn in allerlei v

ormen en kleur en verkri

jgbaar.

In ontwikk eling zi

jn zonnepanelen en -cellen

die in verhar ding of

bekleding

geïnt egreer d zi jn. In weg en en fietspaden w

ordt daarmee geëxperiment eerd.

In de toek omst kunnen dit

haalbare alter natieven wor den voor verhar de delen

van het di jkprofiel.

Zonnecellen ver werkt in matt en kunnen op ter

mijn de g raszode verv

angen als

dijkbekleding. Innovaties

kunnen bi jdrag en aan golfslagw

ering in het buit en-

talud.

Tot slot zi jn ther mische

winningsyst emen (PT -panelen) kansri

jk, zi j het op klei -

ne schaal en met een lokale afnemer in de nabi jheid.

STAND AARD ZONNEPANELEN

• Standaar dpaneel van 1,0 bij 1,7 m eter

• Pr emiumpaneel h

eeft hog er ren dem ent

• Standaar dpanelen op r ekken

• Gekleurde , geprin te of All black-pan elen

• Glas in glas panelen zijn tr anspar

anter

• Thermisch e panelen lever

en warmte in

plaats van elektri citeit

INNOVA TIES

• Bifaci al panelen di e aan twee zijden

en ergi e opwekken

• SolaRoad/Solarrevetm ent: zonn ecellen

di e in verhardin

g worden verwerkt

• Film-Solarmatten: fle xibele matten o

f

film s die dijkbekledin g kunnen

vervan gen

• Raatcellen (SELS): kleine cellen di e

fle xibel geschak

eld kunnen wor den en

dijkbekledin g vervangen

ZONNEDIJKEN SLUITEN GOED AAN OP

HET ENERGIENETWERK

• D e pan ele n slu ite n aan o p het

ene rgi ene tw erk ( 10 k V). E en l ang e

afs tan d tot e en a ans lui tpu nt v erg t

hoge re i nve ste ring en.

• D e fun der ing v an P V-s yst em en m ag

gee n ero sie v ero orz ake n en d e dijk

onde rm ijn en.

• H et g ras tal ud k rij gt v old oen de w ate r,

lic ht e n luc ht v oor e en s tev ige z ode .

• N ieu we P V-s yst em en k unn en a ls

inn ova tie ve d ijk bek led ing d e dijk i n de

toe kom st s ter ker m ake n en o nde rde el

wor den v an d e wat erk eri ng.

EER BEH 10kV

WERK NET IG VEIL K STER

TECHNISCHE VOORW AARDEN

ZON OP DIJKEN

ZONNEWIJZER

PROEFPROJECTEN ZON OP DIJKEN

Een consortium onder leiding van TNO - SEAC voert in 2019 en 2020 een proefproject uit op de Knardijk in Flevoland en de Spuikomdijk bij Ritthem in Zeeland. Hierin worden verschillende PV-systemen integraal in de praktijk onderzocht op de effecten op beleving, veiligheid en het beheer van de dijk.

Contactpersoon: Hans de Neve | deneve@seac.cc

MEER WETEN?

Het onderzoeksrapport ‘Zon op dijken’ (nr. 2018-76) is te vinden op: www.stowa.nl/publicaties

Het onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van het consortium Zon op dijken:

Rijkswaterstaat, de Waterschappen/Hoogheemraadschappen Zuiderzeeland, Hollands Noorderkwartier, Hollandse Delta, Scheldestromen, Rijnland, Rivierenland, Noorderzijlvest, Waternet, de provincies Flevoland en Zeeland, de gemeente Amsterdam, SEAC en ECN onder leiding van STOWA.

Contactpersoon STOWA:

Marco van Schaik, stowa@stowa.nl

Het onderzoek werd uitgevoerd door:

Terra Incognita/Xi-ontwerp | Jan Maurits van Linge NLlandschap | Hermine der Nederlanden

Royal HaskoningDHV | Jan Valk, Leslie Moyaart en Bas Vet

Vormgeving: Vormgeving Studio B | Brigitte Beenen

Illustraties: Terra Incognita/Xi-ontwerp | Jan Maurits van Linge Fotomontages: Dewitproducties

Druk: DPP, Houten

76

2018^A stowa@stowa.nl www.stowa.nl

TEL 033 460 32 00 Stationsplein 89 3818 LE AMERSFOORT POSTBUS 2180 3800 CD AMERSFOORT