1.Ontsnappen uit een burn-out door rustpunten van de geest
en een positief zelfgevoel
Mark de Jonge
In dit artikel met een casus over burn-out beschrijf ik een integratieve werkwijze waarin lichaamsgerichte therapie, narratieve therapie, cognitieve therapie en positieve psychologie verenigd worden in het methodisch werken met sociale rollen. De methodiek van werken met sociale rollen is oorspronkelijk ontwikkeld door Moreno, de grondlegger van psychodrama.
In dit artikel beschrijf ik hoe je hier in individuele begeleiding mee kunt werken. In deze werkwijze staat verder het concept zelfgevoel centraal. Zelfgevoel is een complex en gelaagd begrip dat in de literatuur wordt gedefinieerd als biologisch, psychisch, sociaal en cultureel.
Het zelfgevoel wordt niet alleen in de persoon zelf ervaren en gedefinieerd, maar ook vanuit de relatie met de ander. Dit sluit aan bij de theorie en werkwijze van met sociale rollen.
Het zelfgevoel van patiënten met lichamelijke of psychische klachten of een ziekte kan sterk aan verandering onderhevig zijn. Hoe een patiënt zichzelf ervaart, voelt en kent heeft zowel psychische als fysieke componenten. Bij de begeleiding van patiënten met psychisch en/ of lichamelijk klachten en vooral wanneer er sprake is van kwetsbaarheid zoals bij trauma’s of een burn-out is het belangrijk dat zij ondersteund kunnen worden in hun zelfgevoel, en zij hun zelfgevoel bewuster ervaren, beter begrijpen en er zelf invloed op kunnen uitoefenen. Het is fundamenteel dat zij zich vanuit hun zelfgevoel kunnen oriënteren in de wereld en – ondanks soms verdrietige of bedreigende gebeurtenissen – een positief spoor kunnen vinden.
Voor interventies gericht op ondersteuning van het zelfgevoel van de cliënt in deze casus maak ik op een integratieve wijze zowel gebruik van methodiek uit psychodrama ( werken met de sociale rollen) als ook de Gestalttherapie ( uitbreiding van contact- en
lichaamsgerichtgericht bewustzijn, ook wel de stroom van gewaarzijn genoemd) en Haptonomie ( gebruikmaken van tastzin en ruimtebeleving zowel in het lichaam als in de verschillende sociale rollen).
1.1 Inleiding in de rollentheorie
Zaterdagochtend breng ik mijn zoon met de auto naar de voetbal. Ik sta als trotse vader langs de lijn, en geniet van een moment van rust, na een drukke week werken. Met veel plezier kijk ik naar het voetbalspel van mijn zoon.
Ik kom mijn buurman tegen en we bespreken dat we de schutting tussen onze tuinen gaan vervangen door bomen en struiken. Als de mobiele telefoon gaat belt een klant met een brandende vraag over de gaskachel die ons bedrijf gisteren heeft aangesloten. Terwijl ik het probleem met de kachel probeer op te lossen, zie ik vanuit mijn ooghoeken hoe mijn zoon een doelpunt scoort.
Na de wedstrijd rijden we op de terugweg naar huis nog even naar de supermarkt.
Winkelwagen of mandje verplicht lees ik; ik weet inmiddels met welke munt ik het wagentje uit de lange rij kan los te trekken. Eerst de boodschappen in het wagentje doen, en daarna bij de kassa afrekenen.
Mijn rol als consument in de supermarkt speel ik moeiteloos. Ik pak het boodschappenlijstje dat mijn vrouw gemaakt heeft, en probeer haar handschrift te ontcijferen en te begrijpen welke producten zij nodig heeft om haar favoriete maaltijd te bereiden. Ik weet welke wijn ze lekker vindt, en waar deze te vinden is in de winkel.
In een tijdsbestek van ongeveer twee uur ben ik: vader, automobilist, werknemer van een gasbedrijf, buurman, echtgenoot en consument. In de verschillende rollen heb ik relaties met voor mij min of meer belangrijke anderen. Door deze rollen maak ik deel uit van de gemeenschap, hoor ik bij anderen, werk ik samen met anderen en hebben we ook plezier. Al deze rollen maken op een levendige wijze deel uit van mijn zelfgevoel. Op de zojuist
beschreven ochtend heb ik dan ook een rijk geschakeerd en veelkleurig zelfgevoel ervaren.
Elke rol vraagt een specifieke wijze van communicatie, gaat over andere zaken, brengt verschillende gevoelens met zich mee. Ik weet hoe ik mij als vader, dan weer als buurman, consument moet gedragen. Ik ken de regels, de omgangsvormen en het zelfgevoel van elke sociale rol. Veel hiervan is vastgelegd, en grotendeels vanuit de normen en waarden van onze maatschappij bepaald.
Rollen zijn als dynamische structuren gelijktijdig aanwezig in onze geest, vormen ons zelfgevoel, en geven richting en vorm aan het sociale verkeer. Overal en altijd bevindt de mens zich in rollen. Probeer maar eens een situatie te vinden waar dit niet zo is! Denk aan alle rollen die je speelt als mens op een dag. Je bent klant in een winkel, deelnemer aan het
verkeer, je bent leraar, politievrouw, manager en nog veel meer. In de privé-sfeer ben je ouder, kind, buurman, enz. In al deze verschillende rollen weet je hoe je jezelf moet
gedragen, wat je van de ander kan verwachten en sta je in relatie tot die anderen. Vaak sta je er niet eens meer bij stil, het is vanzelfsprekend. Deze rollen vormen een vaak complexe en dynamische compositie van ons zelfgevoel, waarmee we ons oriënteren in ons individueel en gemeenschappelijk leven. De mens is doordrenkt in zijn persoon met rollen en verhalen, deze bevolken zijn innerlijk. Hermans (2006) spreekt over ‘de toenemende bevolking van de innerlijke ruimte’. Dit kunnen we allemaal aan als er maar voldoende rustpunten – bijvoorbeeld positieve relaties - voor onze geest zijn. En daar wil het nog wel eens aan ontbreken, waardoor we emotioneel, lichamelijk en cognitief kwetsbaarder worden. Zoals bij een burn-out. Ons zelfgevoel gaat dan scheuren vertonen, we raken langzaam maar zeker vitaal uitgeput. Hoe kom je eruit?!
1.2 Gevangen in een burn-out!
Peter is een verkoper die al jarenlang 70 uur per week werkt. Het is een gewoonte geworden.
Als hij op het eerste coaching gesprek komt, woont Peter lichamelijk en geestelijk al jarenlang het grootste deel van zijn tijd in de verhalen die hij beleeft vanuit zijn sociale rol als verkoper.
Hij is veel onderweg in zijn auto naar klanten. Hij zit thuis vaak achter zijn laptop, en neemt tot
diep in de nacht zijn mobiele telefoon op. Denkt tijdens het ontbijt na over de offertes die hij nog moest maken. Ook thuis draagt hij meestal zijn pak. Hij vertelt dat hij voor zijn rol als echtgenoot en vader weinig tijd heeft. Vrijetijdskleding heeft hij nauwelijks. Zijn vrouw heeft hem verteld dat zij zijn hartelijkheid en zijn humor al jaren mist. Hij behoort tot de tien beste verkopers op zijn vakgebied in Nederland. Het is gewoon geworden. Echter, ongemerkt heeft zijn rol als verkoper zijn leven totaal overgenomen en leeft hij daardoor in een steeds kleiner wordende wereld met een steeds beperkter zelfgevoel. Hij vertelt dat veel collega’s een vergelijkbaar leven leiden. Deze wereld heeft zich ontwikkeld tot een kamer in zijn geest waar hij nauwelijks meer uitkomt. Hij sluit zich zelf als het ware erin op. Tegelijkertijd is het leven in deze afgesloten kamer aan slijtage onderhevig. De gevoelens zijn verdwenen uit zijn verhalen. Zijn gewoonten worden in de loop der jaren steeds leger en gevoelsarmer. Het gevoel van leegte dringt zich steeds meer aan hem op, gevolgd door een gevoel van zinloosheid.
Doordat hij nooit tijd neemt om stil te staan bij zijn beleving is er een crisis ontstaan. Zijn vanzelfsprekende bestaan als verkoper wordt ontworteld. Hij heeft allerlei lichaamsklachten waarmee hij naar de huisarts is gegaan. Na zijn verhaal gehoord te hebben heeft deze hem doorverwezen voor coaching om anders met zijn werk en zijn leven te leren omgaan. Hij kan het nog nauwelijks geloven dat hij nu bij mij in de praktijk zit. Wanneer hij zijn verhaal heeft verteld, begint hij te slikken en ontstaan er rode vlekken in zijn keel.
“Ik begrijp niet wat er met me gebeurd. Mijn keel knijpt samen, ik voel een band om mijn hoofd, mijn benen beginnen te trillen en tintelen. Ik word bang.” Hij kijkt me met grote ogen aan. “Kunt u mij helpen? Ik ben zo moe. Ik slaap al jaren niet meer dan vier uur per nacht.“
Ik leg hem uit dat hij een burn-out heeft waardoor al deze klachten worden veroorzaakt. Als eerste is het belangrijk uit te gaan rusten. En weer tijd te gaan maken voor zijn gezinsleven. Door de uitleg wordt hij wat rustiger. Ik vraag hem vervolgens zijn ogen dicht te doen en zich te concentreren op zijn rug.
“Voel je ademhaling, boven in je rug. Stel je voor dat je bij elke uitademing je rug zwaarder kan laten worden, en dat je dieper in de rugleuning zakt. Laat, als je uitademt, jezelf langer worden, en laat je voeten op de grond zakken.” Hij begint zichtbaar te ontspannen en krijgt een trieste blik. “Ik voel zo’n leegte. Mijn leven is zo snel voorbij gegaan. Mijn kinderen gaan al naar de middelbare school. Ik voel me erg verdrietig. Ik ben de afgelopen jaren nauwelijks een vader geweest. Mijn vrouw heeft alles alleen moeten doen. Ik wil dit niet meer zo. Wanneer hij zijn verhaal heeft verteld, begint hij te slikken en ontstaan er rode vlekken in zijn keel. “Ik begrijp niet wat er met me gebeurd. Mijn keel knijpt samen, ik voel een band om mijn hoofd, mijn benen beginnen te trillen en tintelen. Ik word bang.” Hij kijkt me met grote ogen aan. “Kunt u mij helpen? Ik ben zo moe. Ik slaap al jaren niet meer dan vier uur per nacht.
Hij is opgesloten geraakt in zijn individuele rol als verkoper en beseft dat hij de verbondenheid met zijn dierbaren is verloren. Hij is eenzaam geworden.
In de loop van het gesprek help ik hem zijn lichaam op een ontspannen manier ruimtelijk ervaren. Peter kan de vervelende lichaamsspanningen nu gaan herkennen als emoties, en ze bevatten zonder zich erin te verliezen. Hij begint ze te begrijpen en zijn verschillende behoeften te verwoorden. Hij wordt zich daardoor meer bewust van de andere sociale rollen in zijn leven
waar hij niet meer in geleefd heeft. Het besef van deze rollen groeit in de loop van de volgende gesprekken.
Hij werd zich er in de gesprekken van bewust dat hij in zijn bewustzijn was afgesloten voor de schoonheid van de natuur in zijn prachtige tuin. Zo vertelde hij na een aantal maanden tijdens een coachingsgesprek met ogen vol ontroering en verdriet dat hij “voor het eerst een spinnenweb had gezien”. Deze zin sprak boekdelen. Hij maakte in één klap duidelijk, hoe hij tot dan toe geleefd had. Hij was klaar wakker geworden. Ik voelde me als luisteraar zeer geraakt door de onbevangen oprechtheid waarmee deze ene zin werd uitgesproken. Dit moment, het zien van het spinnenweb, toonde hoe zijn leven voorgoed veranderde. Er ontstond een nieuw verhaal. Hij vertelde tijdens de volgende gesprekken hoe hij voor het eerst sinds jaren met zijn vrouw in de tuin thee had gedronken en elke ochtend met haar ging wandelen. Hij ontwikkelde nieuwe gewoonten in zijn rol als echtgenoot, waar hij in ging leven en wonen.
Door het ‘vertraagde spreken’ in de coaching nam zijn gevoelsontwikkeling – volgens Damasio (2001) het neurologisch proces van bewustwording - toe, en leerde hij reflecteren op zijn ervaringen. Hij werd zich bewuster van andere behoeften die bij andere rollen hoorden en die op de achtergrond waren geraakt. Zijn sociale rollen van verkoper en echtgenoot veranderden gedurende een half jaar van gesprekken, beide ingrijpend. Hij werd weer levendiger in zijn rol als verkoper, maar ging een groter deel van tijd wonen in zijn verhaal als echtgenoot. Zijn handelen/spreken, emotionele beleving, lichaamsbeleving en denkbeelden ( De H.E.L.D ) van beide rollen zijn meer een geheel geworden. Hij kon daardoor de vier zijnswijzen van de H.E.L.D in meerdere rollen verder ontwikkelen en verbinden. Hij ontwikkelde bovendien nieuwe sociale rollen zoals de wandelaar, tuinman, de sporter en vriend.
Het proces van verandering van betekenisgeving begon met het bewust ervaren van de leegte, het voelen van zijn verdriet over de ‘verloren tijd’. Hij leerde zichzelf anders kennen; zijn zelfkennis nam toe. Voelen bracht bewustzijn in de woorden die hij gebruikte en de verhalen die hij vertelde. Door te voelen waren zijn gewoonten opeens niet meer vanzelfsprekend en automatisch. Door te vertellen, bewust te worden van andere emoties en behoeften, kon hij nieuwe keuzes maken en andere gewoonten ontwikkelen. Voelen leidde bij hem tot leren en veranderen. Zijn denkbeelden en gedachten over hoe hij wil leven zijn duidelijke veranderd.
Het samenspel van denken en voelen heeft hij bewuster leren gebruiken. Door de coaching is hij meer zelf de denker met gevoel geworden waarmee hij zelf als interieur architect zijn kamers van de geest opnieuw heeft ingericht.
1.3 Ontsnappen door rustpunten van de geest
Volgens de filosoof Arnold Cornelissen ( 1999)vormt het gevoel een rustpunt van de geest. “Het heeft de gedaante van geluk. Een mens kent geluk in de mate dat hij zijn leerprocessen zelf stuurt, daarbij luisterend naar zijn gevoel”.
Peter ging meer tijd besteden aan andere sociale rollen en deze verder ontwikkelen in zijn leven.
Als sporter, vriend, echtgenoot en vader. Door de positieve relationele emoties
die hij in deze sociale rollen kan delen met zijn vrouw, kinderen en vrienden herstelt zowel zijn lichamelijke als psychische gezondheid aanzienlijk. Deze sociale rollen ging hij steeds meer inrichten als een soort kamers van de geest. Het bijbehorende zelfgevoel vormde zich steeds meer door zijn handelen, de emotionele beleving, lichaamsbeleving en de beelden en gedachten die zich daarbij vormden. Als sport koos hij wielrennen. Hij kocht een racefiets en daar bijbehorende kleding. Hij leerde hoe hij op de dunne bandjes kon fietsen. Het aankleden als fietser werd een heel ritueel, waar hij wel een half uur voor uittrok. Het oppompen van de banden, het smeren van de ketting, het vullen van zijn bidon, het controleren van de kilometerstand en de tijd van vertrek waren de vaste handelingen hier had hij veel plezier in.
Hij fietste het liefst ‘s morgens heel vroeg op de zaterdag. Vond leuke en uitdagende fietsroutes.
Genoot van de ochtendsfeer en de rust als hij nog in zijn eentje over de dijken fietste. Hij werd een gedreven fietser, ervoer een sterk gevoel van vrijheid, genoot van de prachtige uitzichten, de mooie natuur. Na alle jaren waar hij vooral een zittend bestaan leidde, voelde hij zijn beenspieren steeds sterker worden, zijn ademhaling werd dieper, soms na enige uren begon zijn nek zeer te doen. Zijn inmiddels veelzijdige lichaamsbeleving werd steeds intenser. Hij ontwikkelde zijn eigen denkbeelden over fietsen. Kocht boeken over wielrennen. Dacht na over hoe hij de fiets het best kon onderhouden. Zo ontwikkelde deze sociale rol zich tot een ruime en zeer prettige kamer in zijn geest. Hij hoefde soms zijn ogen maar dicht te doen en in gedachten deze kamer te betreden en hij waande zich al op de fiets. Ik kon als luisteraar - ik ben zelf ook wielrenner - zijn verhalen hierover zeer waarderen.
Dit soort kamers van de geest, vormen, om met de woorden van Cornelis te spreken, prettige rustpunten voor de geest. Zoals de kamer van de verkoper een soort gevangenis van de geest werd. In de coaching heeft hij de ramen en deuren van de kamer van de verkoper opengezet, opgeruimd, schoongemaakt en deze opnieuw ingericht.
Zoals deze voorbeelden duidelijk maken, wordt de inrichting van sociale rollen als ruime kamers van de geest, gedaan door de vier zijnswijzen van de H.E.L.D. Die vormen als een soort integratieve patronen ons zelfgevoel en worden zo opgeslagen in onze hersenen.
In elke sociale rol kunnen we ontdekken wie we zijn, leren over ons innerlijk programma, en kunnen hier zelf sturing aangeven. En, zoals Arnold Cornelis schrijft, we kunnen hierdoor gelukkigere mensen worden en rust in onszelf vinden.
Literatuur
Cornelis, A (1998) Logica van het gevoel. Filosofie vn de Stabiliteitslagen in de cultuur als Nesteling van emoties. Amsterdam. Stichting Essence.
Cornelis, A (1999) De vertraagde tijd. Revanche van de Geest als filosofie van de toekomst Amsterdam. Stichting Essence.
Damasio A.R. (2001) Ik voel dus ik ben. Hoe gevoel en lichaam ons bewustzijn vormen.
Amsterdam. Uitgeverij Wereldbibliotheek.
Hermans, H.J.M. (2006) Dialoog en misverstand. Leven met de toenemende bevolking van Onze innerlijke ruimte. Soest. Uitgeverij Nelissen.
Jonge, C.M. de (2012) De psychodramaturg. H.E.L.D in denken met gevoel. Academie voor Psychodrama en groepsprocessen. Arnhem
Siegel, J.S (1999) The developing mind. How relationships and the brain interact to shape who we are. The Guildford Press.
