Groendaken en ‐gevels: technische

Groendaken en ‐gevels: 

technische aspecten, do's en don'ts

Ir.-architect Filip Dobbels

20/04/2021 Lerend netwerk 6:  natuurinclusieve bedrijfsterreinen en ‐gebouwen

Labo Isolatie, Dichting en Daken

fdo@bbri.be

Waar wil u kopen?

https://www.gevelgroen.be/project/ranobo-turnhout/

1

Waar wilt u werken?

• Bedrijf

• marketing / productiviteit / hygrothermisch comfort (winter/zomer)/ akoestisch comfort / patrimoniumbeheer: levensduur bouwschil (UV, neerslag)

• Omgeving

• levenskwaliteit / Biodiversiteit / waterretentie / luchtzuivering / hygrothermisch comfort op stadsniveau (urban heat island effect)

• Ecosysteemdiensten

• ≠ Greenwashing!

• Kosten/baten? Publiek/privaat? Win-win nastreven

Belangrijke impact!

Begroening daken en gevels van bedrijfsgebouwen

3

• Locatie!

• vooral in stadscentra beduidende meerwaarde voor omgeving

• Technisch correct

• Brandveiligheid / stabiliteit / detaillering / …

• Reële impact

• Biodiversiteit

• Duurzaam

• Instandhouding vegetatie / Waterdichtheid bouwschil / …

• Kostenoptimaliteit

• Investering / instandhouding & onderhoud

--> presentatie voornaamste praktische aandachtspunten (selectie, in een notendop)

Hoe realiseren?

Begroening daken en gevels van bedrijfsgebouwen

• www.wtcb.be

TV 229 ‘Groendaken’

WTCB-Dossier ‘Brandveiligheid van groendaken’

WTCB-Dossier ‘Groendaken: regenwaterafvoer’

WTCB-Dossier ‘Groendaken: opgedane ervaringen’

WTCB-Dossier ‘Groene wanden voor duurzame gebouwen en steden’

WTCB-Dossiers ‘Groene gevels’ (overzicht, akoestiek, brandveiligheid, …)

• www.gevelgroen.be

• www.normen.be Normen-Antennes van het WTCB

 Normen-antenne ‘H₂O en daken’

 Normen-antenne ‘Brand’

• KB van 12-7-2012 tot wijziging van het KB van 7-7-1994 tot vaststelling van de basisnormen voor de preventie van brand

http://www.wtcb.be/homepage/index.cfm?cat=services&sub=standards_regul ations&pag=fire&art=library&niv01=belgian_regulation

Informatie?

Begroening daken en gevels

5

• Groendaken 2004-2006

TV 229

• Groen Bouwen 2014-2019

www.gevelgroen.be

• Ecocities 2019-2021

http://ecocities.be/

• TETRA WonderWalls 2020-2022

www.gevelgroen.be

• TETRA Green Roofs UP 2020-2022

update TV 229

Onderzoek

Begroening daken en gevels

 Vertigreen®

groendaken algemeen

gevelgroen biodiversiteit

7

Groendaken: types & opbouw

Intensieve vegetatie Extensieve

Daktuin Lichte daktuin Begroend dak

Indicatieve dikte ≥ 0.25 m 0.10-0.25 m ≤ 0.10 m

Gewicht (verzadigd) ≥ 400 kg/m² 100-400 kg/m² 30-100 kg/m² [TV 229:2006]

[actueel: 60 à 150 kg/m²]

Toegankelijk Ja Ja Neen*

Gewone helling 2-10 % 2-58 % 2-70 %

Onderhoud Belangrijk Middelmatig Beperkt

Renovatie

Nieuwbouw Vaak onmogelijk

Te bestuderen Soms

Te bestuderen Ja

Ja

* Tenzij er specifieke maatregelen getroffen worden

Groendaken: types & eigenschappen

9

Mechanische bescherming

Schade vermijden veroorzaakt door verkeer, opslag van materialen, het aanleggen van het groendak, het onderhoud, …

Drainage en filtreren

Afvoer overtollig regenwater

Waterophoudbaarheid

Waterreserve verzekeren voor de overleving en groei van planten

Inworteling van de planten

Substraat

Vegetatie

Groendaken: functionele lagen

• Begaanbaar of niet? > Intensief / extensief

• Vegetatie: plantenkeuze aangepast aan situatie

(oriëntatie, beschaduwing, wind, …. - sedum > min. 4u directe bezonning/dag)

• Voorgekweekt of ingezaaid?

• Waterretentie: min. 35 l/m² (aangeraden)

• (Ook) snelle lozingscapaciteit + intelligente sturing waterafvoer (aanbevolen)

• Opbouw mét drainage en waterbuffer (sterk aangeraden)

• Substraatdikte?

• Min. 3 cm (wettelijke eis brandveiligheid)

• Min. 6 cm (aanbeveling voor realisatie kwalitatief extensief groendak)

• Combinatie met zonnepanelen interessant (win-win)

• Combinaties mogelijk met terras, waterpartij, parkeerdak, …

Groendaken: welk type kiezen?

11

• Bestaand/nieuw dak?

• Controle dakopbouw

• (niet op een koud (= geventileerd) of compact plat dak, cf. TV 229)

1) Plat dak

Groendaken: hoe realiseren?

Foto: Odisee-Dubit

• Bestaand/nieuw dak?

• Controle draagstructuur

• (oppervlaktemassa verzadigd +/- 60 kg/m² tot 400 of meer, i.f.v. systeem)

1) Plat dak

Groendaken: hoe realiseren?

Foto: Simon Perneel

13

• Beheersing infiltratierisico

• Dakhelling 2%

• (waterretentiedak 0% mogelijk, mits specifieke maatregelen, cf. WTCB-contact 2019/6)

• Keuze afdichting

• (tweelaags in totale hechting aanbevolen)

• Bescherming dakdichting tegen wortels

• (wortelweerstand afdichting aanbevolen voor extensief, verplicht voor intensief)

• Bescherming dakdichting tijdens en na plaatsing groendak

• (doorponsrisico > mechanische beschermingslaag!)

• Isolatie voldoende bestand tegen mechanische belastingen

• (niet alle isolatiematerialen geschikt voor intensief groendak )

• Compartimentering isolatie

• (lekdetectie per compartiment aangeraden)

• Waterdichtheidstest plat dak vóór plaatsing groendak

1) Plat dak

Groendaken: hoe realiseren?

• Beheersing infiltratierisico

1) Plat dak

Groendaken: hoe realiseren?

15

• Hemelwaterafvoer aansluiten op overloop hemelwaterput (aanbeveling) (water van een groendak redelijkerwijze niet herbruikbaar: verkleuring)

1) Plat dak

Groendaken: hoe realiseren?

• Bestaand/nieuw dak

• Substraat

• type afgestemd op toepassing (FLL gekeurd aangeraden);

• dikte afgestemd op plantkeuze

• Groendak voldoende doorlatend voor water & lucht (substraat, drainage)

• Rand- en tussenstroken in onbrandbaar materiaal (keien, tegels, …)

• Vegetatie: voorbegroende matten / inzaaien / scheuten (sedum)

• Valbeveiliging

2) Groendak

Groendaken: hoe realiseren?

17

Wettelijke eisen aan groendaken (sinds 1/12/2012) 1. Interne verspreiding van de brand (bvb. via de isolatie) 2. Verspreiding van de brand over het oppervlak

3. Verspreiding van de brand van buiten naar binnen

Brandveiligheid

Groendaken: hoe realiseren?

• In principe geen irrigatie nodig

• Besproeien is in ons klimaat enkel nodig in de beginfase van een groendak

• Extensieve daken: in principe geen onderhoud nodig

• Opgelet: sedum groeit over/in keien

TIP: beperk onderhoud door materiaalkeuze rand- en tussenstroken (bv. tegels)

• Verwijder zaailingen bomen & struiken of ongeschikte planten

• Voorkom accidentele lekken:

• informeer gebruikers/passanten over aanwezigheid groendak (i.h.b. bij groendaken t.h.v maaiveld boven parkeergarages)

Groendaken: hoe onderhouden?

19

Photo: Vertigreen®

groendaken algemeen

gevelgroen biodiversiteit

• Stepstones creëren voor de verspreiding van planten en dieren

versterken natuurnetwerken in de stad

• Zeer nuttig in stedelijke agglomeraties (compensatie bebouwing):

daken bieden leefruimte voor flora en fauna, met geringe verstoring

• Dynamiek van de natuur volgen

• Groendak = extreme situatie, vooral in de zomer

• Planten moeten hierop voorzien zijn

• Evoluties in uitzicht zijn normaal

• Natuurbeheer < > esthetiek? (“We moeten leren de natuur haar gang te laten gaan”)

Principes?

Biodiverse groendaken

21

• Vegetatie:

• Sedum (vetplantjes) zijn nuttig: houden veel vocht vast en zorgen voor schaduw en een lagere temperatuur voor de andere plantjes, zoals mossen en kruiden;

• Niet enkel sedum, maar ook kruiden, grassen… (diversiteit aan soorten);

• Mediterrane en alpine planten kunnen een rol spelen op onze daken;

• Inheems zaaigoed prefereren (planten plaatselijke biotopen), voor zover geschikt;

• “Wilde” vegetatie verwelkomen (voor zover niet risicovol voor dakdichting)

≠ “verwilderen”

• Substraatdikte: min. 10 à 15 cm substraat

• Variatie!

• Substraatdikte

• Vegetatie (soorten, hoogte, bloeiperiodes…)

• Waterpartijen/stenen/hout/… = nest- en schuilplekken dieren

Hoe realiseren?

Biodiverse groendaken

Project: renovatie van een hellend kruidendak Brugge – 2011

30 m² kruidendak

Details: 50 l/m² waterbuffer capaciteit Vegetatie: kruiden, grassen, sedum matten

Voorbeelden

Biodiverse groendaken

23

www.greenbuildingprojects.be

Voorbeelden

Biodiverse groendaken

Project: Walexpo Libramont Libramont – 2013 5000 m² kruidendak

Details: 32 l/m² waterbuffer capaciteit met irrigatie Vegetatie: kruiden, grassen, sedum matten

https://livingroofs.org/green-roof-award-2018-solar-wildflowers/

Voorbeelden

Biodiverse groendaken

Bauder’s green roof and solar project – Streatham Hill, Londen

“Biosolar roof”

Foto: 7 weken na inzaaien

25

https://www.abg-geosynthetics.com/products/biodiverse-roof-systems.html

• Substraat

• Toplaag van de bouwgrond (vaak braakliggend vóór constructie) die wordt “teruggeplaatst” op het nieuwe dak

Natuurlijk bodemleven: micro-organismen, schimmels, bacteriën…

Aantrekkelijk voor lokale planten

Verlengstuk/compensatie natuurlijke omgeving

• Vegetatie

• Niet aangeplant (kolonisatie door lokale natuur), dus aanvankelijk “bruin”

• Variatie in oppervlak (hoogteverschillen / water / diverse materialen…)

• Beheer: enkel bijsturen waar nodig

(cf. biodivers groendak: verwijderen bepaalde plantensoorten…)

Hoe realiseren?

“Bruindaken”

27

Ook dit is een groendak!

• Bron: IBIC:De Panne – Zilt Residences

“Duindaken”?

29

Photo: Vertigreen®

groendaken algemeen

gevelgroen biodiversiteit

Gevelgroen: definities, toepassingsgebied

Bron: toonzaal Big Blue Van Marcke door Ecoworks Bron: Van Vlierden groenbedrijf

Bron: Jakob.com

• Groene wand = muur van een gebouw waartegen vegetatie groeit

• Groene gevel: grondgebonden groene wand (“green façade” < > “living wall”)

• Toepassing: zowel buiten als binnen 31

GRONDGEBONDEN

Planten die wortelen in volle grond, aan de voet van de gevel

(klimplanten)

zonder klimhulp of met klimhulp

Gevelgroen: indeling

GEVELGEBONDEN

Planten die wortelen in substraat tegen de gevel (substraat: inert of organisch, vervat

in bakken, korven, textiel, …)

niet grondgebonden (Living Wall Systems)

GRONDGEBONDEN

Gevelgroen: indeling

GEVELGEBONDEN

Bron: P. Bogaerts, GGGreen Bron: Mobilane

“GEVELGRONDGEBONDEN”

Irrigatie doorgaans niet nodig Irrigatie nodig 33

Gevelgroen: indeling

Groene wanden Grondgebonden?*

(meestal wel irrigatiesysteem) Groene gevels

Ja

Zonder klimhulp (hechtende planten)

Bron: pixabay.com

Met klimhulp (hout, metaal, textiel)

Bron: VZW Groene Gevels

Living Wall Systems  Neen

Bron: Sempergreen.comBron: Mobilane.nl

Inert substraat (rotswol, lavakorrels,  textiel,…) HYDROCULTUUR

Dik (vb. rotswol, …) Dun (vb. textiel,…)

Organisch substraat (potgrond,  veenmos,…)

Dik (vb. korf, plantenbak,  goten, …)

Dun (vb. folie, textiel met  plantzakken, …) (meestal geen irrigatiesysteem)

• Voordelen: goedkoop

duurzame oplossing

• Nadeel: plant heeft tijd nodig om te groeien

=> voordelen pas een zekere tijd na aanplanting

Grondgebonden

Gevelgroen: keuze grondgebonden/gevelgebonden?

architecten Françoise Brussel, 1959 –Bron: brussels/nl/buildings/26425

35

Nike Laakdal, architectuur:  Jaspers‐Eyers en Partners, ontwerpbureau Pauwels en Arcadis; foto’s WTCB

• Voordelen: overal toepasbaar, ook waar geen grond beschikbaar/toegankelijk is;

esthetisch aspect (verscheidenheid aan planten, ook in de hoogte);

in principe onmiddellijk resultaat (meestal voorgekweekte panelen);

• Nadelen: in principe altijd irrigatie & fertigatie nodig;

relatief complex, hoge kostprijs

delicaat, vraagt relatief veel opvolging en onderhoud;

Gevelgebonden

Gevelgroen: keuze grondgebonden/gevelgebonden?

Foto:  Muurtuin, woning Borgerhout

• Idealiter eerste keus (eenvoudiger, robuuster, goedkoper)

• Plantkeuze (functie van gevel, oriëntatie, beschaduwing, bodem, wortelruimte, …)

• Klimop zal een muur in goede staat NIET aantasten,

maar kan wel muren met barsten of loszittende delen versneld degraderen (zoekt donkere ruimtes op: negatief fototroop)

• Met of zonder klimhulp? Type klimhulp?

• Functie van toestand gevel en plantkeuze (zelfhechters < > rankers/winders…)

Grondgebonden

Gevelgroen: keuze subtype?

Source: Van Vlierden groenbedrijf

Winders Rankers Enteraars

37

• LWS verruimt toepassingsgebied verticaal groen (waar grondgebonden niet mogelijk is)

• Plantkeuze

• Niet alle planten geschikt (extremere situatie dan in grond)

• Vereist bijzonder knowhow

• Type substraat

• Inert (bv. rotswol…) < > organisch (bv. veenmos….)

• Parameters: waterhuishouding, milieu-impact, …

• Irrigatiesysteem

• Gravitair/capillair

• Sensoren, webbased (sterk aanbevolen)

• Praktijk: systeem kiezen (marktaanbod)

• Gekende prestaties

• Garanties

• Veel variatie mogelijk,

zie overzicht op www.gevelgroen.be

Gevelgebonden

Gevelgroen: keuze subtype?

[Microsoft Headquarters Washington - Green Over Grey]

• “derde weg”, tussen grondgebonden en gevelgebonden?

(niet grondgebonden, maar ook geen LWS stricto sensu)

• Plantenbakken/minituinen

• Kan interessant alternatief zijn voor LWS:

gevelgebonden, maar doorgaans wat minder complex (in principe robuuster)

• verruimt toepassingsgebied verticaal groen (waar grondgebonden niet mogelijk is en LWS niet preferentieel is, omwille van bouwkundige situatie en/of schaal & budget)

• Interessant in combinatie met balkons en terrassen

“Grondgevelgebonden”?

Gevelgroen: keuze subtype?

39

• Voorbeeld

https://architectura.be/nl/projecten/44254/renovatie‐kantoorgebouw‐wtcb‐machina‐viriditas https://architectura.be/nl/nieuws/50753/vernieuwd‐wtcb‐kantoorgebouw‐wordt‐toonbeeld‐van‐innovatie‐bovaarchitects

“Grondgevelgebonden” – groene wand met plantenbakken

Gevelgroen: keuze subtype?

https://architectura.be/nl/projecten/44254/renovatie‐kantoorgebouw‐wtcb‐machina‐viriditas https://architectura.be/nl/nieuws/50753/vernieuwd‐wtcb‐kantoorgebouw‐wordt‐toonbeeld‐van‐innovatie‐bovaarchitects

“Grondgevelgebonden” – groene wand met plantenbakken

Gevelgroen: keuze subtype?

41

• Wortelruimte

• Voldoende, i.h.b. bij grondgebonden

• Functie van plantensoort

• Opgelet met mogelijke interactie met funderingen gebouw

Gevelgroen: hoe realiseren?

iënnale Venatië, paviljoen Venezuela (foto: WTCB)

43

• Toegankelijkheid

• Grote impact op onderhoud en kostprijs (installatie & onderhoud)!

• Bereikbaarheid vegetatie (snoeien, inboeten…)

• Bereikbaarheid irrigatiesysteem (LWS) (druppelleidingen: controle, onderhoud…):

bij voorkeur niet zichtbaar < > wel vlot toegankelijk

Gevelgroen: hoe realiseren?

Foto: Bent Shoes Waregem (foto: Groen Bowuen) Foto: Stueki, Basel

45

• Brandveiligheid

• Momenteel 2 Living Wall Systems met brandattest in België (SBI-test in labo, EN 13823)

• Opgelet: check proefomstandigheden (bv. met of zonder vegetatie), moeten overeen komen met situatie toepassing gevelgroensysteem!

• Regelgeving & oplossingen in evolutie (cf. artikel in volgend WTCB-contact)

• Verder onderzoek nodig

Gevelgroen: hoe realiseren?

• Irrigatie & fertigatiesysteem (LWS)

• Concept moet rekening houden met klimaat

• indien vorst mogelijk: “watervalsysteem” niet geschikt wortels bevriezen, planten regelmatig te vervangen

• Voorkeur voor regenwater

(stadswater zoveel mogelijk vermijden: hardheid, pH, kost)

• Bosco Verticale: regenwater, aangevuld met grondwater (op overschot op die specifieke locatie)

Waterverbruik 50.000 m³ (50.000.000 l) per jaa

• Voldoende technische ruimte voorzien voor installatie (vorstvrij)

Gevelgroen: hoe realiseren?

47

• Drain (LWS)

• Gelijkaardige problematiek als groendaken

• Verkleuring > toepassing binnen gebouw redelijkerwijs niet mogelijk

• Bevatten chemische componenten uit substraat en fertigatie

• Recirculatie mogelijk

• Tip: secundaire RW-put voor drain groene wanden, toevoegen voedingsstoffen

• Sturing niet evident

(stikstof, fosfor… tekorten/overmaten? … functie van uitspoelen uit substraat)

• Opgelet voor recirculatie ziekten en plagen: UV-filter aangeraden (extra kost)

• Geen afvoer van groendaken voor irrigatie groene gevel!

(risico verstopping irrigatieleidingen)

Gevelgroen: hoe realiseren?

• Irrigatie

• Gemiddeld1,2m³/m².jaar waterverbruik (drain 0,3m³ - verbruik van 0,9m³)

• Grote variatie tussen systemen, zie data fabrikanten (capillair: +/- geen drain)

• Waterbehoefte sterk afhankelijk van situatie (oriëntatie, wind, …): finetunen wenselijk, niet evident

• Oktober – maart: watergift 50%; winter (vorstrisico): leidingen legen

• Gelijkmatigheid watergift belangrijk (niet lokaal teveel of te weinig water, niet evident)

• Onderhoudsfrequentie: gemiddeld 2 x /jaar (soms extra interventies nodig, bv. bij verstopping irrigatie)

• Snoeien

• Tip voor moeilijk toegankelijke plaatsen (bv. dakranden op hoogte): groeibegrenzer

• Inboeten (aanvullen planten die zijn weggevallen)

• Nazicht irrigatie en fertigatie (voedingsstoffen)

• Risico’s:

• Uitval planten (droogte, vorst, taxuskever, schimmel, …)

• Plantkeuze zeer belangrijk (specialistenwerk)

• Verstopping irrigatieleidingen (kalk, wortels, …) > regelmatige opvolging belangrijk

• Onderhoudscontract sterk aangeraden

Gevelgroen: hoe onderhouden?

49

Foto: Bosco Verticale, Milaan, arch. Boeri

HOUVAST BIJ SYSTEEMKEUZE?

Zo eenvoudig als mogelijk, zo complex als nodig.!

 Vertigreen®

groendaken algemeen

gevelgroen biodiversiteit

51

• Ecologische principes als uitgangspunt nemen

• Ecologisch netwerk versterken, lokale natuur robuuster maken

• Enkel inheemse beplanting (mits aangepast aan de extremere situatie op een gevel)

• Zoektocht naar duurzame, circulaire substraten

• Variatie & diversiteit

• Levensruimte en voedsel voor planten en dieren: optimaliseren (bijen, vlinders, vogels, …)

• Natuurlijke evoluties aanvaarden (natuurbeheer <> esthetiek: (duurzaam) beeld niet evident) Enkele voorbeelden:

-https://www.gevelgroen.be/project/ranobo-turnhout/

ondersteuning biodiversiteit door aangepaste plantkeuze:

19 inheemse soorten, waarvan een aantal streekeigen soorten (Kempen) - www.murvert.be

onderzoeksproject/spin-off ULg Wallonië

Biodivers gevelgroen

zomer winter

Foto’s: Wandgebundene Begrunungen. Quantifizierungen_FraunhoferIRB Verlag, 2015

53

! LOCATIE !

Maximalisatie meerwaarde gevelgroen?

Vooral inzetten op specifieke plaatsen!

- exterieur:

• tunnelmonden (overkapping Ring, …)

• geluidsscherm langs wegen

• blinde gevels, grijze zones (stads- of gebouwniveau), …

• grafitti-gevaar - interieur:

• inkom – en/of circulatieruimtes

• vergaderzalen, auditoria, …

Groendaken: idem (focus op stadscentra)

Bedrijfsgebouwen: (vaak) grote oppervlaktes platte daken & (blinde) gevels  groot potentieel!

Groene wanden?

DOEN!

Foto: groene wand in Parijs (Broni: Filip Dobbels)

55