Vincent van
Gogh en Antoine Furnée
MARTHA OP DE COUL en ANNET TELLEGEN
In dit artikel zal aandacht worden besteed aan een klein landschap uit de Haagse tijd van Vincent van Gogh, dat meer dan eens onderwerp van discussie is geweest als het er om ging een uitspraak te doen over de eigenhandigheid. Het werd echter nog niet eerder gepubliceerd. Het stukje was een geschenk van de schilder aan een Haagse vriend, Antoine Furnee (afb. i).
Antoine Philippe Furnee leerde Vincent van Gogh in Den Haag kennen. In deze stad was zijn vader, Hendrik Jan Furnee ( 1 8 3 3 - 18 94), eigenaar van een drogisterij in de Korte Poten nr. 8, ongeveer een kwartier lopen van de woning van Vincent aan de Schenkweg. Als drogist verkocht H. J. Furnee ook schilders- benodigdheden en was hij depothouder van het Franse verfmerk Paillard. Zijn zoon Antoine volgde een opleiding voor landmeter, die eind 1 8 8 3 met een examen werd afgesloten. Antoine schilderde en tekende daarnaast voor zijn plezier. Hij vroeg Van Gogh eens om advies en hiermee werd de basis voor hun vriendschap gelegd. In 1 8 8 3 trokken ze er regelmatig samen op uit op zoek naar onderwerpen voor studies. Vincent kon dan Furnee direct aanwijzingen geven tijdens het wer- ken. Vincents broer Theo hoorde in mei 1883 3 voor het eerst over deze nieuwe kennis. 'Dezer dagen of liever weken heb ik heel prettig gezelschap gehad buiten aan een jong landmeter, die zo wat scharrelde met tekenen. Hij liet mij eens tekeningen zien die ik slecht vond, en hem zeide waarom ik ze slecht vond. Ik had gedacht natuurlijk daarna nooit meer van hem iets te zullen horen, doch op een goede dag spreekt hij me er weer over aan, hij had tijd nu en mocht hij eens mee naar buiten gaan.' (brief 345 ] ca. 20 mci 1883).' Hoewel Vincent aanvankelij k heel wat aan te merken had op het werk van Furn6c, liet hij er zich in juli al heel wat positiever over uit. 'Ze [Furnee en een tweede landmeter] beginnen werkelijk wel aardige schetsen te maken, maar zitten beiden voor hun eindexamen, ...' (brief 365 5 [300]). Na het vertrek van Vincent naar Drente in september 1 8 8 hebben ze alleen nog per brief contact gehad. Eind november - Vincent woonde nog in Drente - schreef Furnee, dat hij voor zijn examen geslaagd was. Nu was er weer tijd om door te gaan met schilderen (brief 409 [342]). Begin januari 1 8 84 ontving Vincent een brief van Furnee, waarin hij zijn vertrek naar Indie aankondigde. Per kerende post reageerde Vincent op dit nieuws vanuit Nuenen, waar hij inmiddels weer bij zijn ouders woonde. 'Weinig had ik gedacht, dit zo spoedig reeds zou plaatsheb- ben. Van harte hoop ik dat gij in Indie goed zult kunnen aarden.... Het doet mij zo veel genoegen dat ge warm blijft voor het schilderen en ik geloof dat op conditie van volhouden gij het een heel eind kunt brengen.' (brief 423 [3paD. Veertien maart 1884 vertrok Antoine naar Batavia.z Op Java kreeg hij de komende jaren verschillende standplaatsen,3 totdat op i december 1 896 besloten werd, dat hij wegens langdurige dienst met ingang van 5 januari 1 897 met een jaar verlof naar
I
Vincent van Gogh, Kartanjeboo.,7i, doek op karton 30.5 x z 3. cm.
Particuliere verzameling
2
Achterzijde van schilderij Ka.rtanjeboom (afb. i)
Europa kon gaan.4 Waarschijnlijk was hij toen al ziek, want nauwelijks enkele maanden later overleed hij, ongehuwd en 3 jaar oud, in Den Haag op i 2 juni 1897.
Uit de nalatenschap kreeg zijn jongere broer, Antoine Louis Cornelis (1867 -196 5), die in Den Haag een gezien apotheker was, een klein landschap in olieverf, gesig- neerd Vincent, en twee door Antoine Furnee geschilderde landschapjes.
Wanneer Vincent vanuit zijn woning richting Rijswijk en Voorburg wandelde, was hij onmiddellijk in een landelijke omgeving. Er waren weilanden met sloten en hier en daar een enkel markant bouwwerk, zoals het kasteeltje de Binckhorst en de Laakmolen aan de Trekvliet. Hier aan de rand van Den Haag in de Binckhorstpol- der, begrensd door Broeksloot en Trekvliet, maakten Van Gogh en Furnee hun landschapstudies. Vincents landschapje is geschilderd op doek, dat geplakt is op karton. Het schilderijtje is links onder in zwart gesigneerd Vincent en heeft als afmeting 3 0. S x 2 3 . i cm. Het geeft een werkman weer in blauwe kiel en donkere broek, die met een spade over zijn schouder naar links loopt. Rechts en achter hem is een houten hek, waarachter een zware boom met donker blad. Achterop het oude karton staan de volgende aantekeningen (afb. z): i in handschrift (potlood)
`Kastanjeboom a/d Broeksloot van Vincent van Gogh'; 2 over een handgeschre- ven en nog gedeeltelijk zichtbare notitie is een etiket geplakt, waarop getypt is 'Deze studie van Vincent van Gogh werd geschonken aan mijn broer A. Ph.
Furnee (de landmeter) Deze kastanjeboom stond aan het begin van de Broeksloot in Voorburg'; 3 in ouderwets handschrift (pen) 'Kastanjeboom a/d Broeksloot bid Binckhorstweg geschonken aan A Ph Furnee door Vincent v Gogh zie brieven van Vincent over deze vricndschap' .? Na het overlijden van A. L. C. Furnee in 1 96 , was het stuk tot 1 979 in het bezit van zijn dochter, Herma Godefrieda. Toen werd het verkocht en was de band met de familie Furn6e, waar het bijna een eeuw lang geweest was, verbroken.7
3
Vincent van Gogh, Mei je in het paneel 3 5 x 47 cm. Particuliere verzameling
4
Vincent van Gogh, Haags .rtad.rge?lcht met de Nieuwe Kerk, aquarel Zq. x 3 5.5 S cm. Particuliere verzameling
5
Vincent van Gogh, Bosrand, doek op paneel 34. S X 49 cm. Otterlo, Museum Kröller-Müller, cat. ig8o, nr.95 S
6
Antoine Furn6e, Land.rchap met brug, bedoekt 24 x 3 1 cm.
Particulierc vcrzameling
Dit landschap is tot op heden in de Van Gogh-literatuur niet vermeld. Ook niet in de heruitgave van de in 1970 verschenen oeuvrecatalogus van De la Faille.' Wel heeft de toenmalige conservator van het Kroller-Muller Museum in Otterlo, R. W. D. Oxenaar in 1963 een rapport gemaakt voor het Expertise Instituut in Amsterdam. Dit gebeurde op verzoek van de familie Furnee. In de kunstwereld was het schilderij in die tijd nog volkomen onbekend. Oxenaars rapport was positief: hij kwam daarin tot de conclusie dat het een werk uit Van Goghs Haagse tijd kon zijn. Tien jaar later, in 1 97 3 , werd het schilderij op het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie in Den Haag aan beide auteurs van deze bijdrage getoond. Weer werd een mening over de authenticiteit gevraagd en ook zij waren positief in hun oordeel.
Dat de eigenhandigheid soms nu nog betwijfeld wordt op gronden die niet verder reiken dan alleen een esthetisch oordeel, is ons inziens volkomen onterecht. Dit is mede aanleiding geweest tot het schrijven van dit artikel. Het komt immers zelden voor dat een werk, dat niet van de familie Van Gogh afkomstig is, zo'n onverdach-
7 Furnee, Weg met bomen, bedoekt 3 i X z4 cm. Particuliere Antoine Furn&e, Wleg met bomen, bedockt 3 1 x 24 4 cm. Particuliere verzameling
8
Binckhorstlaan, ca. 1904, Collectic Haags Gemeentearchief
te herkomst heeft.9 Opmerkelijk is bovendien, dat het gesigneerd is, hetgeen bij de tot nu toe bekende Haagse schilderijen ongebruikelijk is. De reden daarvan is, dat Van Gogh zijn vroege schilderijen als studiemateriaal beschouwde. Hij signeerde alleen, wanneer hij een werk verkoopbaar achtte of het aan iemand ten geschenke wilde geven. Dat laatste was hier het geval: Vincent gaf het aan zijn vriend Furnee.
Bij onderzoek met een kwartslamp blijkt, dat het hele werk, inclusicf de signatuur, met oud vernis bedekt is. Met het blote oog ziet de signatuur er ook volkomen normaal uit. De schildertechniek van het werk is nog onvolmaakt. Alle onderdelen zijn globaal aangeduid en niet duidelijk gevormd. Dit blijkt echter bij vrijwel alle Haagse schilderijen van Van Gogh het geval te zijn. Vincent had weliswaar sinds 1 8 8 1 peel getekend, maar olieverf was voor hem een geheel nieuw medium, waar- mee hij zich moeizaam vertrouwd moest maken. In december 1 8 8 1 hand hij onder leiding van Mauve enkele stillevens geschilderd, maar het schilderen van land- schap en figuur heeft hij zichzelf eigen moeten maken. Bovendien heeft hij in Den Haag door geldgebrek maar weinig in olieverf kunnen werken. Van dat weinige is ook nog veel verloren gegaan, zodat mogelijkheden tot vergelijking beperkt zijn.
Een enkele maal moet men zijn toevlucht nemen tot vergelijking met een aquarel, een techniek die Vincent ook eerst in Den Haag leerde toepassen.
Het schilderijtje van de Kastanjeboom is in feite een studie van een beginnend kunstenaar. Er is een goed contrast tussen licht en donker, maar vormgeving en ruimtewerking zijn zwak. Dergelijke gebreken zijn karakteristiek voor de Haagse tijd. Het verfgebruik valt te vergelijken met de dik opgebrachte streken waaruit bijvoorbeeld bomen en bosgrond zijn opgebouwd in het schilderij Meisje in het bos (F 8a, afb. 3), door De la Faille op grond van brief 260 [2 27] gedateerd in augustus 1882, toen Vincent in Den Haag verbleef. De figuur van de man met een schop over de schouder is heel schematisch weergegeven. Hand en arm zijn slechts
summier aangeduid. Dat geldt ook voor de klompen. Eenzelfde schematische vormgeving is te zien bij de figuur op de aquarel Haags s sta dsgezicbt met de Nieuzve Kerk (SD i 680, afb. 4). Bij andere Haagse bosgezichten zoals Bosrand (F 1 92, afb. S ) en hrouav in het bos (SP i 66 5 ) zijn alleen stammen aangeduid, maar is het bladerdak nog een vormeloze massa. Ook hier is geprobeerd bladeren te suggereren, maar gelukt is dit nog niet. De zware bladertooi wijst erop, dat het in de volle zomer geschilderd moet zijn, vermoedelijk in die van i883 op een van de wandelingen met Furnee.
Ook van Antoine Furnee zijn ons twee geschilderde landschappen bekend. Het onderwerp werd eveneens niet ver van Vincents atelier gevonden. Het Landschap met brug (afb. 6) stelt een wasserij aan de Binckhorstweg voor. Op de achterzijde stonden de volgende met de hand geschreven notities:'° 'Oude wasschery by den Binckhorstweg vlak over het spoor v/d SS geschilderd door A Ph Furnee fec. met Vincent'. We mogen hier zeker uit concluderen, dat Van Gogh zijn leerling effec- tief begeleid heeft door zelf hier en daar een verbetering aan tc brengen. Het tweede schilderij, LY?e? met bomen (afb. 7), droeg ook notities op de achterzijde:
'Binckhorstlaantje A. P. H. Furnee 1884 leerling Vincent v Gogh'. Het Haags Gemeentearchief bewaart een foto van de Binckhorstlaan uit ca. 1904, die zich goed met het schilderij laat vergelijken (afb. 8). Het werk van de landmeter is zeker niet onverdienstelijk te noemen en sluit in stijl nauw aan bij dat van Vincent van Gogh.
NOTEN
De brieven van Vincent van Gogh [Red. Han van Crimpen en Moni- que Berends- Albert]. 's-Graven- hagc Briefnummers tussen vicrkante haken zijn dic van eerdere edities.
, Haags Gemeentearchief, Bevol- kingsregister i88o-c8?s.
3 De Rcgccringsalmanak voor Nederlandsch-lndi6 vermcldde van 1887 tot 1897 de standplaatsen waar Furnée werkte. Zij zijn gelegen op Java. Op ; 3 januari 1 886 werd Fur- née op zijn eerste post aangesteld als adjunct-landmeter 3de klas met als standplaats Tegal op Midden Java. Na onder meer in Japara, Se- marang cn Garoet wcrkzaam te zijn geweest werd hij tenslotte na ver- schillendc bevorderingen in 1 896 aangesteld als chef cn landmeter 3 de klas in Bcsocki (Oost Java). Dit zou zijn laatste standplaats worden.
4 Zie: Stambockcn Ambtenaren Oost-Indie, Register B i, folio 5 06, aanwezig op Algemeen Rijksar- chief, Den Haag.
, Werken, die van het begin af in particulier bezit zijn geweest, verke- ren vaak nog in de originele staat, hetgeen in musea niet altijd hct ge- val is. Daar wordt eerder bedoekt en oud vernis vcrwijderd. Wij heb- ben dit schilderijtje in mei 1 994 nog in handen gehad. Toen werd nog eens duidclijk, dat in het linnen geen rand van spijkergaatjes aanwe- zig was. Dit zou wel het geval zijn geweest, als het oorspronkelijk op een raam gespannen was. Wij ver- moeden, dat Van Gogh zelf het dockjc op het karton bevcstigd heeft om zo een stcvige ondergrond te krijgen alvorens te gaan schilde- rcn.
6 In de volgende brieven aan Theo komt Furnee ter sprake: brief 365 5 [30-1, 37z [307J, 388 en 409
7 Aan de reccntc geschiedenis van het schilderij kan nog toegevoegd worden, dat het bij Glerum in Den Haag op 30 mci 1 994 onder cat, nr. 89 geveild zou wordcn. Het werk werd echter v66r de veiling op verzoek van de eigenaar terug- getrokken (zie NRC
R J.-B. de la Faille, The Works of Vincent van Gogh. His Paintings and Drawings, llmsterdam 1 970. De daarin opgenomen werken worden gcciteerd als F gevolgd door een nummer.
9 De hcrkomst wordt bevestigd in cen notari?le akte, opgcmaakt op W 6 juni 1 988 in flarderwijk, waarin A. L. C. Furnée verklaarde dat hij in 1979 dit schildcrij vcrkocht had voor zijn tante Herma Godefrieda Furnee, die het weer van haar va- der, A. L. C. Furnee, broer van A. Ph. Furnée geërfd had.
'° Na restauratic in 1 980 zijn de no- tities op beide schilderijen verdwe- nen. Foto's van de situatie v66r
1980 zijn aanwezig op het RKD.
SUMMARY
The small Van Gogh painting discussed in this article (fig. I) has never been published before. Originally, it belonged to Antoine Philippe Furnée (I86I-I897), whom Vincent had met in I883 in The Hague through Furnée père, the proprietor of a chemist's shop which also sold artists' paint. In the letters (365 (300), 372 (307) and 409 (342)) Furnée is referred to as 'the surveyor'. He was an amateur painter to whom Van Gogh gave advice. The two men would go out into the nearby countryside together to paint landscapes.
In April I884 Furnee went to Java, where he remained until I897.
He was probably already ailing on his return, for he died a few months later. His property passed to a brother, Antoine Louis Cornelis (I867-I965), a respected pharmacist of The Hague.
The little painting, signed 'Vincent' at the bottom left, is done in oil on canvas pasted on cardboard, 30.5 by 23.I cm. Examination
under fluorescent light shows it to be covered entirely with old varnish. On the back Furnée the pharmacist wrote: 'Chestnut tree on Broeksloot by Vincent van Gogh. This study was given by Vincent van Gogh to my brother A. Ph. Furnée (the surveyor)'.
The gift accounts for the painting's being signed.
Like many of the Hague paintings, this early work is of limited artistic merit. The poorly indicated space and forms are however offset by the good rendering of the contrast between light and dark areas. (Compare the paintings F 8a (fig. 3), F I92 (fig. 5) and the watercolour SD I680 (fig. 4).) The authenticity of the painting was established back in I963 in an appraisal by R. W. D. Oxenaar, and again at the Netherlands Institute for Art History by the present authors in I979, the year it was sold by the Furnee family.
Two little pictures painted by Furnee on his expeditions with Vincent van Gogh come from the same source (figs. 6 and 7).
