EFFICIËNTE DISTRIBUTIE VAN LEVENSMIDDELEN

E F F I C I Ë N T E D IS T R IB U T IE V A N L E V E N S M ID D E L E N door D r W . J. v. d. W o estijne

O n d e r deze titel is het rapport verschenen van een studiegroep, welke onder auspiciën v a n de C ontactgroep O pvoering P ro d u ctiv iteit v an 27 Januari-7 M a a rt 1953 de V erenigde S taten bezocht teneinde een onder­ zoek in te stellen n aa r de m ethoden in de levensm iddelendistributie.

H et team, d at onder leiding stond van D rs S. C. B akkenist w as sa ­ m engesteld uit alle belangrijke schakeringen uit groot- en kleinhandel in kruideniersw aren, terw ijl ook de consum enten en de fabrikanten verte­ genw oordigd w aren. D eze veelzijdige sam enstelling is aan het rapport, w aaraan alle deelnem ers actief hebben m edegew erkt, ten goede gekomen.

D e sam enstellers hebben zich op het stan d p u n t gesteld, d a t de taak bestond in het doen van w aarnem ingen, zonder uit die w aarnem ingen conclusies voor een gew enst geachte verandering of verbetering in N e ­ derland te trekken.

H ierdoor kon, ondanks de heterogene sam enstelling van het team een rap p o rt ontstaan, d a t in zijn „bevindingen” de eensgezinde visie van alle deelnem ers w eergeeft.

B ew ust heeft men zich beperkt to t het bestuderen van w at m en „m odel- bedrijven” kan noemen, om dat d aaruit voor de N ederlandse kruidenier lering te trekken is. De n adruk v alt daarm ede op het voor N ederlandse begrippen grote en zeer grote bedrijf. A angezien evenwel 56 % van de omzet to t stan d komt in de 13 % winkels met een om zet groter dan $ 100.000.— per ja a r kan men zeggen, d at deze bedrijven toonaangevend zijn voor de verhoudingen in die branche. W ij stellen ons voor in dit artikel ook een zelfstandig onderzoek in te stellen n a a r de grootte van de A m erikaanse kruideniersw inkel in verhouding tot de N ederlandse. H et heeft o.i. zin, d a t te doen, om dat onze analyse, zij het langs andere weg, tot dezelfde conclusies voert als het hier besproken rapport.

Een van de „bevindingen” van het team, die zeker consequenties heeft, zowel voor de theoretische als voor de toegepaste economie, is, d a t het „m otief” voor de ondernem ers niet is het directe streven n aa r maximum w inst, m aar het streven naar om zetvergroting, m its d eze natuurlijk nog (juist) rendabel is. Z o d ra de producent (niet de handel) zich ged raag t volgens die regel, o n tstaat bij een gegeven uitgangssituatie een andere positie, dan w anneer overeenkom stig het economisch m otief n aa r w inst- maxim ering gestreefd w ordt. H e t zou een interessant experim ent zijn een theoretische economie, gebouw d op het economisch motief, te vergelijken met een theoretische economie, gebaseerd op het principe van de m axi­ male, nog niet verliesgevend w ordende, omzet. Bij een vrije en volkomen m arkt zullen winstm axim ering en om zetm axim ering het zelfde resultaat hebben, m aar voor de in de praktijk steeds voorkom ende onvolkomen concurrentie is d at geenszins het geval.

H et rap p o rt wijst op een eigenschap van het A m erikaanse zakenleven, die wij uit het motief van de om zetm axim ering m enen te mogen verklaren. V o o r de .G roothandel geldt immers: „T h in k re ta il” en voor de klein­ handel: „T h in k consum er” , m.a.w. men sta a t op het standpunt, d at men zijn eigen doel (m ax. om zet) het beste kan behartigen door aan de be­ langen van de afnem er te denken.

techniek van de zelfbediening en het feit, d at er een zodanige uitbreiding van het assortim ent heeft plaats gevonden, d a t alle artikelen van d ag e­ lijkse behoefte, kruideniersw aren, vlees, groente, brood enz. onder één dak te verkrijgen zijn. A an het slot van de reis kwam het team to t de conclusie, d at het belangrijkste verschijnsel, d a t in A m erika is aan g etro f­ fen, niet de zelfbediening is, m aar juist deze ,,one-stop shopping”. O f de zelfbediening, die wel personeel bespaart, tot kostenverlaging heeft ge­ leid, is aan het team niet duidelijk gew orden, m aar wel is de betekenis van de uitbreiding van het assortim ent zeer belangrijk. H ierdoor is het detailbedrijf uitgegroeid tot een groot bedrijf met interne arbeidsver­ deling, gebaseerd niet op de specialisatie op de klant of de behoefte, m aar op de differentiatie van de handelingen, die voor de verkoop nodig zijn.

D oor het toepassen van de zelfbediening en het bouwen van een winkel met m eerdere afdelingen, is er evenwel een grotere kapitaalsinvestering per $ 1.000.— omzet nodig. O ok in A m erika levert, door de belastingen, de zelffinanciering grote moeilijkheden op. V o o r een belangrijk deel heeft men deze op kunnen vangen d oordat bankw ezen, investeringsm aatschap­ pijen en institutionele beleggers een dynam ische investeringspolitiek voe­ ren. Zij realiseren zich, d a t de levensm iddelenbedrijven, juist om dat zij in relatief noodzakelijke goederen handelen, weinig conjunctuurgevoelig zijn en dus voor vele instanties een geschikt beleggingsterrein vorm en. H ier is evenwel sprake van een w ederzijds verband met de bedrijfsom vang. Klei­ ne bedrijven lenen zich niet voor externe financiering en ... dus blijven zij klein. M instens moet potentieel de mogelijkheid tot groei aanw ezig zijn, willen de levensm iddelenbedrijven langdurig verm ogen aan kunnen trek­ ken. In verband met de financieringsw ijze is het van belang, d a t veelal de grote w inkelpanden door de ondernem ers gehuurd w orden tegen een be­ d rag van 1 % van d e omzet, u iteraard m et een gefixeerd minimum. O p deze wijze delen dus de financierende bouw m aatschappijen in de bedrijfs­ resultaten van de detailhandel, zonder d at deze te zw aar w orden belast of aan zelfstandigheid inboeten. D it belang bren g t mede, d a t de beleg­ gingsm aatschappijen al dan niet met behulp van derden, n a a r gunstige vestigingsplaatsen voor winkels gaan zoeken. Z elfs de panden van w a ­ renhuizen en van grootfiliaalbedrijven w orden op deze wijze gefinancierd. Soms is de huur verbonden m et een annuïteitensysteem , zodat het pand n a 30 of 35 ja a r eigendom van de huurder w ordt.

m arge. W aarschijnlijk h an g t dit ook samen m et het streven n aa r om zet- maxim ering in plaats van het streven n aa r w instm axim ering. M en be­ rekent evenwel de om zetsnelheid niet alleen per artikel (Jaarom zet: ge­ m iddelde v o o rraad ), m aar ook p er vierkante voet. D eze laatste grootheid w o rd t zowel voor de winkel in zijn geheel als per artikel bepaald. V ooral in zelfbedieningsw inkels is de ruim te duur, dus moet men het rendem ent van de ruim te goed in het oog houden. E en redelijke prestatie acht men $ 3.— per vierkante voet per week; dit komt neer op een wekelijkse omzet van $ 3 3 .—■ per vierkante m eter per week. N em en wij aan, d a t de huur 1 % van de omzet b edraagt, dan komt dit uit op een huur van ongeveer $ 17.— per vierkante m eter per jaar.

E en belangrijke bevinding van het team achten wij nog, d a t integratie van industrie en handel weinig voorkomt. D it is tem eer opvallend, om dat vele grossiersbedrijven een om vang hebben, welke zelf produceren m oge­ lijk zou maken. W aarschijnlijk moeten wij dit toeschrijven aan het reeds meerm alen geconstateerde feit, d a t de ondernem ers er n aa r streven de stru ctu u r van hun ondernem ing zo eenvoudig mogelijk te houden. D oor integratie met de industrie w ordt de structuur m eer ingew ikkeld dan door parallelisatie binnen de eigen handelsgeleding. H e t is deze parallelisatie welke, binnen het eigen bedrijf, differentiatie van de handelingen moge­ lijk m aakt.

A ls wij een enkele critische opm erking mogen m aken, d an is het deze, d at dit goed gedocum enteerde rapport, d a t voor belanghebbenden veel belangrijke technische details geeft, uiterst karig is met inform atie over kosten en kostensam enstellingen.

O ok de vraagstukken verbonden met de kostenverbijzondering, hetzij over afdelingen, hetzij over artikelgroepen, w orden m aar nauw elijks aa n ­ geroerd. W e l vinden wij een opgave van de bruto-w instm arges op de verschillende artikelgroepen. Hierbij valt op, d a t de m arge voor kruide­ niersw aren (15 a 17 % ) overeen komt met w a t in N ederland norm aal is. H ieruit zou de conclusie getrokken kunnen w orden, w elke u iteraard voor onze rekening blijft, d a t overgang n aa r A m erikaanse verkoopm ethoden voor de kruideniersw aren niet to t een belangrijke daling van de consu­ m entenprijs zal leiden. A nders s ta a t het evenwel m et de overige delen van het assortim ent. W ij hebben de indruk, d a t die relatief goedkoop ge­ distribueerd w orden. D it zou er dus op kunnen wijzen, en ook het rapport doet dit, d a t de succesvolle verkoop van vers vlees, groente en fruit en dergelijke voor een groot deel te danken is aan het feit, d a t de A m eri­ kaanse levensm iddelenbedrijven er in zijn geslaagd deze artikelen goed­ koper aan te bieden dan eertijds in de speciale slagers- en groentew inkel het geval w as (blz. 57). H e t m aken van vergelijkingen blijft hier evenwel riskant, om dat wij niet w eten w elke voorbew erkingen, die bij ons in de slagerij plaats vinden, in A m erika in andere bedrijven, bijv. vleesgrossiers, gedifferentieerd geschieden. O p zich zelf is het evenwel niet vreem d als het opnem en van artikelen, die in gespecialiseerde w inkels een hoge bruto-w instm arge eisen, om dat hun verkoopkosten groot zijn, door p aral­ lelisatie met artikelen met lage verkoopkosten (in casu kruideniersw aren) daarvan de invloed ondervinden. Z o komen wij w eer terug to t het v er­ schijnsel: de hoge m ate van parallelisatie, die tot de zgn. one spot shopping heeft geleid, en to t de gro o tte v an de om zet v an de A m erik aan ­ se kruideniersw inkels, in vergelijking met N ed erlan d .

In N ederland w aren er op 1 Juli 1952 25.010 kruideniersw inkels op een bevolking van 10.500.000. H ier w aren er dus 420 inw oners per krui­ denierswinkel. N a a r het aantal inw oners per kruideniersw inkel w aren de N ed erlan d se bedragen dus even groot als de A m erikaanse! D e geld- omzet in de kruideniersw inkels bedroeg in A m erika $ 24.770 millioen en in N e d erlan d ongeveer ƒ 1.200 millioen of p er winkel resp. $ 65.000.— en ƒ 48.000.—. P e r hoofd van de bevolking w aren deze cijfers $ 155.— en ƒ 115. —. D eze cijfers krijgen enige achtergrond als wij w eten, d a t het inkomen per hoofd van de bevolking in A m erika $ 1.798.— is en in N e ­ derland ƒ 1.658.—.

D e oude vuistregel, d at voor het binnenlands verkeer de dollar dezelfde plaats inneem t als bij ons de gulden, ook al kan men er meer voor kopen, mogen wij op grond van de inkomens per hoofd wel aanhouden.

Als wij dan de omzet van een gem iddelde A m erikaanse kruideniers­ winkel van $ 65.000.—- vergelijken met de N ederlandse om zet van ƒ 48.000.—', dan vinden wij wel een vrij belangrijk, m aar toch zeker geen revolutionair verschil, vooral niet als wij rekening houden met het uit- gebreidere assortim ent.

N og meer w orden wij n aa r de opvatting getrokken, d a t er m aar kleine verschillen zouden zijn, als wij ons realiseren, d at in A m erika 50.2 % van de zelfstandige kruideniers een om zet hebben, die beneden de $ 30.000.— per jaar ligt. 37.6 % bereikt zelfs een om zet van $ 20.000.—' niet.

Evenals in ons land neemt dus, n aa r het aantal gem eten, het kleine en zeer kleine bedrijf een grote plaats in. H e t is nuttig om eerst na te gaan, w a ar er geen kenm erkend verschil is tussen N ed erlan d en de U .S.A . om d aa rn a des te scherper oog te hebben voor de reële verschillen.

W a n n e e r wij zien, d at 1.4 % van de winkels een omzet heeft van $ 500.000.— of meer en 2.9 % van $ 300.000.— of meer, terwijl deze om zet van $ 300.000.— of meer 30 % van de totale om zet in de kruide- niersbranche uitm aakt, dan volgt daaruit, d a t in ieder geval de grote be­ drijven in A m erika een veel belangrijker plaats innem en dan bij ons. E en n ad e r onderzoek v an de frequentieverdeling v an de bedrijven n a a r hun grootte ligt dus voor de hand. H e t blijkt, d a t van de 377.939 kruide­ niersw inkels met een gem iddelde om zet van $ 65.000.—■, er 154.277 zijn, die geen vlees verkopen. D eze hebben een gem iddelde om zet van $ 26.000. —. D e 223.662 bedrijven, die wel vers vlees verkopen hebben gem iddeld een omzet van $ 93.000.—.

H et verkopen van vers vlees betekent, d at het assortim ent sterk uit­ gebreid is. E r is dus alle aanleiding om te stellen, d a t het deze assorti- m entsuitbreiding is, die het grootbedrijf mogelijk m aakt.

V o o r een onderzoek n aa r de frequentieverdeling gaan wij van de vol­ gende gegevens uit.

U.S.A.

Tabel I. ZELFSTA N DIG E KRUIDENIERS 1952 (The progressive grocer)

Omzetklasse W inkels_Aantal %

% W inkels met een hogere omzet

Nederland.

Tabel II. ZELFSTAN DIG E KRUIDENIERS 1950 (De kruidenier 2 9 /6 1950)

Omzetklasse W inkels

Aantal %

% W inkels met een hogere omzet

dan het laagste bedrag aangeeft ƒ 1 0 1 .0 0 0 ,- en meer ... 569 2.49 2.49 9 1 .0 0 0 .- - ƒ

100

000

11

000

100.-D e vraag, die wij ons thans willen stellen is, of er ook een zekere regel­ m aat in deze frequentieverdelingen te bespeuren valt, anders gezegd: is er enige w etm atigheid in deze verdeling v an grote en kleine bedrijven?

O m dit te onderzoeken passen wij een m ethode toe, die vooral in de natuurw etenschappen b ruikbaar is gebleken. D eze m ethode b estaat hier­ in, d a t men enige hypothesen opstelt. V a n u it die hypothesen geredeneerd, vindt men dan een bepaalde eigenschap (hier de frequentieverdeling) en d a a rn a g aa t men onderzoeken, of het w aargenom en ook die zelfde eigen­ schap heeft. Als d at redelijkerwijze het geval is, mag men aannem en, d at het feitelijke verschijnsel door de aangenom en hypothesen verklaard is.

Als wij niets van de omzet van een w inkel w eten, d an is een niet on- reële hypothese, d at die om zet van een zeer groot aantal factoren afh an ­ kelijk is. D ie factoren hebben zowel betrekking op de ligging van de zaak, het gedrag van de klanten als op de eigenschappen en gedragingen van de ondernem er en zijn personeel.

O nze eerste h ypothese is nu, d a t de omzet in een w inkel afhankelijk is van een groot aan tal factoren, w a a r wij v erder niets meer van weten.

O n ze tw eede hypothese is, d at een om zetstijging van bijv. $ 20.000.—■ op $ 40.000.— even belangrijk is als een om zetstijging van $ 200.000.— op $ 400.000.—. In beide gevallen is het nl. een verdubbeling. U it deze hypothesen is a f te leiden, dat, als deze tw ee d e enige zijn, die w erk­ zaam zijn, de frequentieverdeling van de aantallen w inkels n a a r de om­ zet zgn. logarithm isch-norm aal i s 1).

N u is er een eenvoudig m iddel om na te gaan, of een frequentieverde­ ling w erkelijk logarithm isch-norm aal is.

O p bepaald statistisch papier (zgn. logarithm isch w aarschijnlijkheids- papier) moeten dan de punten, die het aa n ta l zaken m et een om zet boven een bepaald bedrag aangeven, op één rechte lijn liggen. W ij behoeven dus slechts de gegevens van onze tabellen op zulk papier over te brengen om ons er van te vergew issen in w elke m ate de verdeling als logarith­ misch norm aal mag w orden beschouwd.

O ok kunnen wij op deze wijze frequentieverdelingen, die geheel of nagenoeg logarithm isch-norm aal zijn, met elkaar vergelijken.

In o nderstaande grafiek vinden wij, zowel voor de U .S.A . als voor N ederland de procentuële verdeling van de aantallen bedrijven met om­ zetten boven een bepaald bedrag resp. in dollars en in guldens. W ij zien hieruit, dat de helft van de bedrijven (50 % ) in N ed erlan d blijft beneden de ƒ 23.000.—• en in A m erika beneden de $ 30.000. —. H ier zijn de v er­ schillen nog klein.

Percentage van de kruidenierswinkels met een omzet boven het aangegeven bedrag. In N ederland komt evenwel 10 % van de bedrijven boven de ƒ 68.000. — ; in U .S.A . komen de 10 % grootste bedijrven boven de $ 120.000.—. H ier is dus reeds een groot verschil.

D e 3 % beste N ed erlan d se bedrijven komen boven de ƒ 100.000.—-. D e 3 % beste A m erikaanse bedrijven komen boven de $ 300.000.—. D it is een zeer groot verschil.

Beschouw en wij de lijnen van fig. 1, dan zien wij, d at bij benadering de punten wel op een rechte lijn liggen, m aar d a t de lijn voor U .S.A . enigzins n aa r boven buigt en de lijnen voor N e d erlan d licht n aa r be­ neden! D it verklaart, d at de structurele verschillen tussen U .S .A . en N ederland niet in de kleine, m aar wel in de grote bedrijven gevonden w orden! H oogst w aarschijnlijk is de oorzaak, die de lichte buiging van de U .S.A .-lijnen veroorzaakt de uitbreiding van het assortim ent in de grote bedrijven.

N aarm ate evenwel de om zetten stijgen, buigen beide lijnen uit elkaar en w orden de verschillen steeds groter. H e t gevolg d aarvan is, d a t de grote bedrijven in U .S.A . een veel groter deel van de m arkt voorzien dan de N ed erlan d se en d a a r dus meer dan hier de toon aangeven.

W ij w illen nu onderzoeken w elke invloed dit aantrekken van andere levensm iddelenafdelingen voor de andere levensm iddelenbranches heeft.

Bij een vergelijking van N ed erlan d se met A m erikaanse cijfers m oeten wij steeds bew ust zijn, d a t de definities, die aan de statistieken ten g rond­ slag liggen, verschillen.

Alleen als er dus zeer duidelijke verschillen n aa r voren komen, mogen wij d aa raa n betekenis toekennen.

H ieronder geven wij het nodige m ateriaal.

U .S.A. Nederland Bevolking ,158.000.000 10.500.000 Aantal levensmiddelenzaken ... 504.439 113.450 „ kruidenierszaken ... 377.939 25.010 „ levensmiddelenzaken geen kruidenierszaken ... 126.500 88.440

Aantal inwoners per kruidenierszaak ... 418 420

„ „ „

niet-kruideniers-zaak ... 1.250 120

N atuurlijk kent men in A m erika ook de gespecialiseerde levensm id­ delenzaken als slagerijen (24.242), g ro en te- en fruitzaken (15.763), winkels in suikerw erk en noten (32.876), bakkerijen (20.152) enz.

V a n deze gespecialiseerde winkels vindt men er 1 op de 1.250 in­ w oners; in N ed erlan d 1 op de 120 inwoners!

H e t is zonder meer duidelijk, d a t deze gespecialiseerde winkels in A m erika een geheel and ere functie vervullen dan in ons land. H e t d ag e­ lijkse routinew erk is afgestoten n a a r de kruidenierszaken; het specialis­ tenw erk is gebleven. H ierm ede is in overeenstem m ing, d a t deze gespecia­ liseerde bedrijven een tien maal zo groot aan tal potentiële klanten hebben als het gelijksoortige N ed erlan d se bedrijf.

T erech t concludeert d an ook het R ap p o rt „E fficiënte D istributie van Levensm iddelen” :

„Indien in N ed erlan d deze ontw ikkeling navolging vindt, zal dit betekenen, d a t de gem iddelde bedrijfsgrootte belangrijk zal toene­ men, w elke stijging h aa r oorzaak vindt in de toepassing van het zelfbedieningssysteem als zodanig en de uitbreiding van het assor­ timent.

D e uitbreiding van het assortim ent bren g t met zich, d at de be­ tekenis van onze studiereis en de spanw ijdte van d it rap p o rt niet tot de kruideniersbranche beperkt kunnen blijven. D it tem eer niet, om­ d at het verschijnsel van de zgn. one-stop shopping n a a r ons oordeel in betekenis ver u itg aat boven het verschijnsel van de zelfbediening”. Iets verder lezen wij:

stop shopping is een rustverstorend element. D e bestaanszekerheid van een groot aan tal m iddenstanders w o rd t aan g etast. Sommigen zullen in sta a t zijn zich aan de ontw ikkeling aan te passen. A nderen zullen ten onder gaan of een m inder rendabele bedrijfsvoering als gevolg zien.

Is het m aatschappelijk te behalen voordeel gro ter dan het offer, d a t gebracht w ordt? O ngetw ijfeld zal deze vraag in de kom ende m aanden voorw erp van onderzoek zijn.

W ij willen hierop niet vooruit lopen, m aar wel de aan d ach t ves­ tigen op de grote economische en sociale w inst, die sam enhangt met de grotere gem iddelde bedrijfsgrootte in de detailhandel ...

E en g rotere bedrijfsom vang opent tal van besparingsm ogelijk- heden: meer gelegenheid tot kw antitatieve en kw alitatieve arbeids­ verdeling; de mogelijkheid to t differentiatie van de leiding; meer aa n d ach t voor een doeltreffende bedrijfsadm inistratie en daarm ede sam enhangende een m eer verantw oord bedrijfseconom isch beheer.” H e t komt ons voor, d a t inderdaad de betekenis van deze studiereis en van dit ra p p o rt voor d e gehele m iddenstandspolitiek in ons land van groot gew icht is.

S U M M A R Y

In this article some results are discussed at w hich a team which visited the U nited S tates under the direction of D rs S. C. Bakkenist, has arrived. T h e motive th a t drives the en trepreneur there appears to be not the maximizing of the profit, bu t the maximizing of the turnover. T h is also explains the attitu d e of the trad e as reg ard s its custom ers. F o r the w ho­ lesale trad e the general rule is: „think re ta il”.

T h e team has arrived a t the conclusion th a t th e m ost im portant diffe­ rence as re g ard s the N e th e rlan d s groceries is not the self-service but the one-spot-shopping. T h is m eans the attracting of articles from o ther trades (m eat and vegetables) w hich are usually sold elsew here w ith higher dis­ tributive costs. T h u s the one-spot-shopping leads to a saving in the dis­ tributive costs on the one han d an d to an increase of the turnover and hence of the size of the enterprises on the other hand.

W ith the help of logarithm ic probability p aper the frequency-distri­ bution of A m erican groceries is com pared to D utch ones. It tu rn s out th a t th ere is a structural difference as re g ard s the enterprises w ith a great turnover but not as reg ard s those w ith a small turnover.

T h is is the reason w h y the social significance of the great retail enter­ prises is much m ore im portant in the U .S.A . th an in the N etherlands. T h e selling of m eat-products and vegetables in the grocery-store has influenced the place w hich the specialized shop tak es in the U .S.A .

It has been explicitly staked in the rep o rt th a t the institutional in­ vestors are m ore interested in foodstuff-enterprises in the U .S .A . than in the N etherlands. T h e fact th a t these enterprises are less subject to changes in the business cycle constitutes a positive value for investors in the U .S.A .