Onderzoeksresultaten gestrande witsnuitdolfijn te Kijkduin, Zuid-Holland (augustus 2019)

Onderzoeksresultaten gestrande witsnuitdolfijn te Kijkduin, Zuid-Holland (augustus 2019)

Pathologie en dieet

Editors: Lonneke L. IJsseldijk & Andrea Gröne

Intern rapport Afdeling Pathologie Faculteit Diergeneeskunde

Referentie

Lonneke L. IJsseldijk & Andrea Gröne (Eds.) 2020. Onderzoeksresultaten gestrande witsnuitdolfijn te Kijkduin, Zuid-Holland (augustus 2019): Pathologie en dieet. Intern rapport UU, Afdeling Pathologie, Departement Biomolecular Health Sciences, Faculteit Diergeneeskunde, Universiteit Utrecht

Trefwoorden: strandingsonderzoek, postmortaal onderzoek, autopsie, dolfijnen, Noordzee, dieet, plastic

In samenwerking met: Wageningen Marine Research

Cover foto: Steve Geelhoed

© 2020

Faculteit Diergeneeskunde Universiteit Utrecht Yalelaan 1, 3484 CL, Utrecht

Tel: (030) 253 5312 ; e-mail: l.l.ijsseldijk@uu.nl

Deze rapportage is een uitgave van de afdeling Pathologie, van de Faculteit Diergeneeskunde, Universiteit Utrecht.

Deze rapportage is opgesteld in samenwerking met Wageningen Marine Research en Bureau Waardenburg. Dit rapport is na afronding van deze opdracht online verkrijgbaar via http://www.uu.nl/strandingsonderzoek.

Deze rapportage is het resultaat van een onderzoeksopdracht van en gefinancierd door het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) met ordernummer 1400010529.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen.

Intern rapport UU – Februari 2020

4 |

Woord vooraf

Bij strandingen van levende walvissen, dolfijnen of bruinvissen is adequaat reageren van groots belang ten behoeve van het welzijn van het gestrande dier en het waarborgen van de veiligheid voor mens en dier. In Nederland hebben we een groot en goed functionerend strandingsnetwerk,

bestaande uit tal van particulieren en organisaties, die zich dag en nacht vrijwillig inzetten om zeezoogdieren in nood te helpen. Wanneer dieren overlijden of dood worden gevonden, staan deze mensen ook klaar om hulp te bieden, onder andere door dieren te melden en, zo mogelijk, te verzamelen voor onderzoek. Het postmortaal onderzoek is volledig afhankelijk van deze vrijwilligers en wij zijn al deze mensen en instanties dan ook enorm dankbaar voor hun inzet en toewijding.

Bij de stranding van de witsnuitdolfijn waarover deze rapportage gaat waren verschillende mensen betrokken. Wij zijn in het bijzonder dankbaar voor de medewerking van Eerste Hulp Bij Zeezoogdieren (EHBZ) vrijwilligers Kees Kooimans en Rinus Noort, Stichting SOS Dolfijn en de KNRM. Daarnaast danken wij Nasia Kapetanau, Eveline Tollenaar en Natashja Buijs voor de assistentie tijdens de sectie.

Marc Lavaleye hielp bij de determinatie van de krabbenresten en wees op de relevante literatuur over de verspreiding van deze relatief nieuwe soort in de Noordzee. Elisa Bravo Rebolledo van Bureau Waardenburg hielp bij het maag/darm onderzoek.

Het onderzoek van deze dolfijn is gefinancierd door het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV), waarvoor wij in het bijzonder Anne-Marie Svoboda en Geert Hoogerduijn dankbaar zijn. Het dieet onderzoek is uitgevoerd door Wageningen Marine Research (WMR). Foto’s zijn gemaakt door Steve Geelhoed.

Lonneke IJsseldijk

Utrecht, 12-02-2020

Inhoudsopgave

Woord vooraf 4

Inhoudsopgave 5

Samenvatting 6

1 Inleiding 7

2 Pathologisch onderzoek 8

2.1 Materialen en methoden 8

2.1.1 Autopsie: macro- en microscopie 8

2.1.2 Bacteriologie 8

2.1.3 Leeftijdsbepaling en reproductie status 8

2.2 Resultaten 9

2.2.1 Macroscopie en histologie 9

2.2.2 Aanvullend onderzoek 11

2.2.3 Leeftijd en reproductiestatus 11

2.3 Discussie en conclusie 11

3 Dieet onderzoek 13

Literatuur 16

6 |

Samenvatting

Op 7 augustus 2019 werd op het strand van Kijkduin een levende witsnuitdolfijn (Lagenorhynchus albirostris) gevonden die spoedig daarna overleed. De Minister van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) is verantwoordelijk voor de invulling van internationale

verplichtingen en afspraken omtrent de biodiversiteit en de bescherming van in het wild levende bedreigde diersoorten. Vanuit die verantwoordelijkheid is er door het Ministerie van LNV een onderzoeksopdracht uitbesteed naar de strandingsoorzaak en herkomst van deze dolfijn.

Strandingsonderzoek vindt in Nederland sinds 2008 plaats bij de afdeling Pathologie van de Faculteit Diergeneeskunde van de Universiteit Utrecht met als hoofddoel het vaststellen van doodsoorzaken en hierbinnen het onderscheidt tussen natuurlijke en antropogene oorzaken. Daarnaast worden weefsels verzameld waarmee aanvullende onderzoeken kunnen worden uitgevoerd. Hieronder valt onder andere onderzoek naar dieet, dat uitgevoerd wordt door Wageningen Marine Research (WMR).

De gestrande witsnuitdolfijn was een volwassen vrouwelijk dier van 13 jaar oud. Het dier was in een gematigde voedingstoestand ten tijde van de stranding. Op basis van het postmortaal onderzoek kon worden vastgesteld dat de deze witsnuitdolfijn een geringe hersenvliesontsteking had maar daarnaast ook ernstige bloedingen in de hersenen. Hierdoor is het dier gestrand en uiteindelijk overleden.

Opmerkelijk waren verse krassen op de linkerkant van de kop, die mogelijk door een andere tandwalvis óf misschien wel een grijze zeehond waren aangebracht. Tekenen van infecties of andere ontstekingen waren er niet, met uitzondering van de huid. Afwijkingen aan het staartstuk wezen op een eerder scherp trauma, bijvoorbeeld als gevolg van een verstrikking of aanvaring. Andere

bevindingen tijdens de sectie waren gerelateerd aan het levend stranden. Ook werd er een stuk blauw

‘pluis’ (nylon draad) van 21 cm lang en 2/3mm dik in het lumen van de eerste maag gevonden, maar zonder geassocieerde pathologie.

Hoewel de maag op het oog zo goed als leeg leek, werden de resten van enkele prooien aangetroffen tijdens het dieet onderzoek. De belangrijkste prooisoort bleek kabeljauw (>95% van het

gezamenlijke, gereconstrueerde prooigewicht). Er werden resten gevonden van vier vissen, met lengtes tussen 36,2 en 41,6 cm en een gezamenlijk gereconstrueerd gewicht van 2764 gram.

Opmerkelijke secundaire prooiresten in de maag waren een deel van een krabbenschild en acht losse

scharen van de soort hoekige krab (Goneplax rhomboides). Dit is een krabbensoort die pas recent

langs de Nederlandse kust is vastgesteld, maar in een relatief beperkt gebied op het Friese Front en

de Oestergronden wordt deze soort sinds 2003 tamelijk algemeen aangetroffen. Het is dan ook

waarschijnlijk dat de witsnuitdolfijn hier haar laatste maaltijd had genuttigd voordat het dier strandde

bij Kijkduin, circa 200 km verder zuidelijk.

1 Inleiding

Op 7 augustus 2019 strandde een witsnuitdolfijn (Lagenorhynchus albirostris) te Kijkduin, Zuid- Holland. De Minister van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) is verantwoordelijk voor de invulling van internationale verplichtingen en afspraken omtrent de biodiversiteit en de bescherming van in het wild levende bedreigde diersoorten. Vanuit die

verantwoordelijkheid is een leidraad opgesteld waarbinnen de verschillende stappen, besluitvorming en coördinatie bij een dergelijke walvisstranding zijn opgenomen. In het kader van deze leidraad zijn afspraken gemaakt tussen LNV en verschillende onderzoeksinstituten omtrent onderzoeksbelangen.

Daarbinnen is de Universiteit Utrecht (UU) door LNV aangewezen als uitvoerder van het pathologisch onderzoek naar de strandingsoorzaak van dode walvissen.

Strandingsonderzoek vindt in Nederland sinds 2008 plaats bij de afdeling Pathologie van de Faculteit Diergeneeskunde van de UU in opdracht van LNV. Het hoofddoel van het onderzoek is het vaststellen van de doodsoorzaken van de onderzochte dieren, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen natuurlijke en antropogene oorzaken. Daarnaast worden weefsels verzameld waarmee aanvullende onderzoeken kunnen worden uitgevoerd. Hieronder valt onderzoek naar dieet en leeftijd/reproductie status. Deze onderzoeken worden door externe met expertise op deze gebieden uitgevoerd:

Wageningen Marine Research (WMR) is gespecialiseerd in onderzoek naar dieet van zeezoogdieren en leeftijd analyse is gedaan op de Veterinaire Universiteit in Hannover, Duitsland.

De witsnuitdolfijn komt voor in koud gematigde tot subpolaire wateren van de Noord-Atlantische Oceaan en aangrenzende wateren, waaronder de Noordzee. In de Noordzee komen witsnuitdolfijnen in het noordelijke deel voor, maar waarnemingen komen van zover zuid als het Engels kanaal.

Strandingen op de zuidelijk Noordzeekusten zijn tevens al decennia bekend, wat aangeeft dat dit ook deel uitmaakt van hun verspreidingsgebied (Reeves et al. 1999, Evans et al. 2003, Reid et al. 2003, Camphuysen & Peet 2006, Canning et al. 2008, Hammond et al. 2012, Galatius & Kinze 2016). De populatie werd in 2016 geschat op zo’n 36.300 individuen (CV = 0.29) (Hammond et al. 2017).

Potentiële bedreigingen zijn rechtstreekse antropogene belastingen zoals bijvangst in vistuig (Couperus 1997) en chemische vervuiling (Muir et al. 1988), maar ook bijvoorbeeld infectie ziekten (Visser et al. 1993, Van Elk et al. 2014). Meer recentelijk is daar klimaatverandering als bedreiging bijgekomen. Een toenemende watertemperatuur kan leiden tot habitat degradatie, bijvoorbeeld omdat prooidistributie veranderd (MacLeod et al. 2005; Evans & Bjørge 2013; IJsseldijk et al. 2018a). Echter ondanks de beschermende status van witsnuitdolfijnen binnen onder andere de ASCOBANS-conventie is er tot op heden weinig informatie beschikbaar over de reproductie en sterfte van deze soort.

In deze rapportage worden de resultaten van het strandingsonderzoek van de witsnuitdolfijn van 7

augustus 2019 gegeven, bestaande uit het pathologisch- en dieet onderzoek. Het doel van deze

onderzoeken is het achterhalen van de gezondheidsstatus en strandingsoorzaak van dit dier, en om

een antwoord te genereren op vragen als: is er sprake geweest van menselijk handelen als aanleiding

van de stranding; zijn er potentieel zoönotische micro-organismen in de dolfijn aangetroffen; en kan

op basis van dieet onderzoek de herkomst van het dier worden achterhaald?

8 |

2 Pathologisch onderzoek

Auteurs: Lonneke L. IJsseldijk

, Marja J.L. Kik

, Andrea Gröne

1

Afdeling Pathologie, Faculteit Diergeneeskunde, Universiteit Utrecht

2.1 Materialen en methoden

2.1.1 Autopsie: macro- en microscopie

De witsnuitdolfijn is na overlijden van het strand gehaald met behulp van de lokale EHBZ-vrijwilligers en naar Utrecht getransporteerd. Het dier is eerst gemeten, het geslacht is bepaald en het dier is gefotografeerd. De autopsie is uitgevoerd volgens eerder beschreven protocollen en methoden (IJsseldijk et al. 2019). Het onderzoek bestond uit een uitgebreid uitwendig en inwendig onderzoek (voor details zie: IJsseldijk et al. 2018b;2019), waarbij alle aanwezige organen bekeken, beschreven, beoordeeld en bemonsterd werden. Blubber diktes zijn gemeten op drie locaties (dorsaal, lateraal en ventraal) craniaal van de rugvin.

Voor het histologisch onderzoek werd weefsel gefixeerd en volgens standaardprocedure in paraffine ingebed en gesneden, waarna de coupes werden gekleurd met hematoxyline en eosine (H&E). Een veterinair patholoog heeft de coupes beoordeeld om eventuele afwijkingen op celbasis vast te stellen en ten behoeve van het onderzoek naar de doodsoorzaak van dit dier. Waar nodig geacht werden extra kleuringen gedaan. Daarnaast is weefsel voor virologisch en bacteriologisch onderzoek verzameld (respectievelijk ingevroren bij -80°C en gekoeld bij 4°C tot verdere analyses) en werden parasieten in 70% ethanol verzameld. De aanwezigheid van parasieten werd gedocumenteerd en geassocieerde pathologie als onderdeel van het histologisch onderzoek beschreven.

Naar aanleiding van de gevonden afwijkingen aan de huid op het staartstuk (zie resultaten) is de gehele wervelkolom na de autopsie verpakt voor aanvullende beoordeling. Er is een

Computertomografie (CT) scan gemaakt bij de afdeling Diagnostische Beeldvorming (UU) en afwijkingen zijn beoordeeld door een radioloog.

2.1.2 Bacteriologie

In totaal zijn van vier weefsels (long, nier, hersenen, en milt) monsters verzameld voor

bacteriologisch onderzoek. Het verzamelde materiaal werd direct na de sectie op twee bloedagarplaten en één MacConkeyagarplaat gesmeerd. Eén bloedagarplaat werd anaeroob bebroed (2x24h bij 37⁰C), de andere bloedagarplaat en de MacConkeyagarplaat werden aeroob bebroed (2x24h bij 37⁰C). Bij hersen- en long weefsel werd daarnaast een extra plaat ingezet (zgn. chocoladeplaat); deze werd microäerofiel 2x48h bij 37⁰C bebroed. Alle platen werden dagelijks beoordeeld op bacteriegroei door een microbioloog. Kolonies werden geïdentificeerd op basis van morfologie, groei en gedetermineerd door middel van MALDI-TOF techniek (MALDI-TOF staat voor: matrix assisted laser

desorption/ionisation time-of-flight analyzer). Bacteriologisch onderzoek werd uitgevoerd bij het Veterinair Microbiologisch Diagnostisch Centrum van de Faculteit Diergeneeskunde.

2.1.3 Leeftijdsbepaling en reproductie status

Een longitudinale doorsnede door een tand van een tandwalvis, zoals de witsnuitdolfijn, onthult jaarlijkse groeiringen die kunnen worden afgelezen om de leeftijd te bepalen. Eén tand uit de

onderkaak is verzameld en geanalyseerd om de leeftijd te bepalen volgens de beschreven methode in

Perrin & Myrick (1980). Dit onderzoek is uitgevoerd door specialisten van de Veterinaire Universiteit in

Hannover, Duitsland. Daarnaast is op de faculteit Diergeneeskunde (UU) macroscopisch gekeken naar

veranderingen in de uterus en ovaria om de reproductie status te beoordelen.

2.2 Resultaten

2.2.1 Macroscopie en histologie

De vrouwelijke witsnuitdolfijn had een totale lengte van 234 cm, een omtrek van 136,5 cm en woog 214 kg. Extern waren er meerdere afwijkingen zichtbaar. Op de rechterkant van de kop zaten

meerdere lineaire, verse en diepe krassen (afstand tussen de krassen was 15-25mm, Figuur 1A). Een andere serie krassen was zichtbaar op het staartstuk, alleen ging het hier om minder diepe krassen in de bovenste laag van de huid (afstand tussen de krassen 4-11 mm, Figuur 1B). Daarnaast was op de bovenzijde van het staartstuk een ernstige maar chronische wond aanwezig; een ovaal tot lineaire impressie, die aan beide kanten van het staartstuk liep en waarbij de huid teruggetrokken was. Deze oudere wond was diep en liep tot in de onderliggende spierlaag door (Figuur 2). Op de snuit (het rostrum) zat een ovale laesie van ongeveer 5x8 cm (Figuur 3). Bij het insnijden van deze laesie kwam er een grote hoeveelheid bloed vrij, terwijl het hier eigenlijk voornamelijk om stevig vetweefsel (de meloen; een akoestisch orgaan op het rostrum) gaat, waar weinig bloedvaten lopen. Dit

impliceerde een onderhuids bloeding.

Figuur 1. Krassen op de gestrande witsnuitdolfijn: (A) lineaire, verse en diepe krassen op de linkerkant van de kop, met een afstand van 15-25 mm, en (B) lineaire krassen op de bovenkant van het staartstuk, met een afstand van 4-11mm. Foto’s: Steve Geelhoed.

Figuur 2. Chronische bilaterale impressie in het staartstuk: (A) linkerkant, en (B) rechterkant. Foto’s:

Steve Geelhoed.

A

A B

10 |

Figuur 3. Laesie op het rostrum (5x8 cm) van de gestrande witsnuitdolfijn. Foto: Steve Geelhoed.

Blubber diktes waren 12-18 mm, gepaard met de middelmatige bespiering kan worden gesteld dat het hier ging om een dier in matige voedingstoestand op het moment van overlijden. Bij eerste inspectie van de maag tijdens de autopsie werd een stukje blauw pluis waargenomen in het lumen van de eerste maag (Figuur 4). Het ging om een nylon draad van 21 cm lang en 2/3mm dik. Daarnaast waren er enkele nematoden (waarschijnlijk van de soort Anisakis simplex) waargenomen, waarvan enkele uit een 1 cm in diameter kratervormige ulceratie in de wand kwamen. Ook in de wand van de tweede maag zaten enkele kleine kratervormige ulceraties met parasieten. Aanvullend onderzoek aan de maag is door WMR uitgevoerd en verdere informatie te vinden in hoofdstuk 3.

Figuur 4. Een stukje blauw pluis in het lumen van de eerste maag en milde infestatie van nematoden

(enkele aangegeven met de witte pijlen). Foto: Steve Geelhoed.

Er werden macroscopisch geen tekenen van ontsteking of andere infecties in de inwendige organen gezien. Wel was er overmatig veel bloed aanwezig in bloedvaten en organen (stuwing), oedeem in de longen en een grote hoeveelheid hersenvocht. Het brein toonde meerdere bloeduitstortingen en ook werd een bloedprop van circa 3x1 cm in de kleine hersenen gevonden. Histologisch werd stuwing in onder andere de milt, lever, nier en longen bevestigd. Ook werd de bloeding in het brein bevestigd, in de meningen en het parenchym van de grote hersenen, met een geringe rondkernige

hersenvliesontsteking (meningitis). Ook werd er een bloeding in de longen met uitgebreid oedeem waargenomen.

De externe afwijkingen aan het staartstuk bleken zich te beperken tot huid en spierweefsel; op de CT- scan werden geen afwijkingen aan de wervelkolom gevonden.

2.2.2 Aanvullend onderzoek

Uit de milt, nier en long werd een mengcultuur, waaronder de bacterie Clostridium sp., gekweekt. De groei was in alle organen matig of sporadisch, wat suggereert dat de klinische relevantie laag was.

Bacteriologisch onderzoek aan de hersenen gaf een negatief resultaat.

2.2.3 Leeftijd en reproductiestatus

De leeftijd van de witsnuitdolfijn is gedetermineerd op 13 jaar. Het dier was niet zwanger en lacteerde niet. Wel werden er macroscopisch littekens op haar ovaria gezien. Deze zogenoemde corpora

albicantia geven eerdere ovulaties weer. We kunnen daarom stellen dat het om een volwassen vrouw ging, die op het moment van stranding op reproductiegebied in ‘rust’ was.

2.3 Discussie en conclusie

De witsnuitdolfijn die levend werd aangetroffen op het strand van Kijkduin was een volwassen vrouwelijk dier van 13 jaar oud. Ze was niet zwanger en/of lacterend. De belangrijkste

macroscopische bevindingen waren de huidontstekingen, bloedingen onderhuids op de kop, en bloedingen in het brein. Het histologisch onderzoek bevestigde deze afwijkingen. Naast de bloeding in de hersenen had deze witsnuitdolfijn ook een geringe hersenvliesontsteking (meningitis), die werd gekenmerkt door voornamelijk rondkernige ontstekingscellen. Er was sprake van ernstige stuwing van bloed in de meeste hoofdorganen. Dit werd zowel macro- als histologisch duidelijk gezien, eveneens het oedeem in de longen. Deze afwijkingen passen bij het levend stranden. De strandings- en doodsoorzaak van deze witsnuitdolfijn was trauma, voornamelijk gezien de bloedingen in het brein.

De afwijkingen op het staartstuk waren van oudere oorsprong, maar vermoedelijk een gevolg van een ernstig scherp trauma. Over de oorzaak alleen kan worden gespeculeerd, maar een aanvaring met een schroef of een verstrikking in een visnet of touw behoren tot de mogelijkheden. Hoewel afwijkingen zich beperkte tot de huid en onderliggende spek- en spierlaag, ging het wel om een diepe snede of insnoering en heeft dit dier rondgezwommen met een open wond waar ze wellicht moeilijkheden met zwemmen van heeft ondervonden.

Daarnaast werden op zowel de kop en het staartstuk krassen aangetroffen die mogelijk zijn

toegebracht door een andere tandwalvissen. Ross & Wilson (1996) hebben metingen gedaan aan de afstand tussen de tanden van de meest voorkomende tandwalvissen in de Noordzee. Zij

rapporteerden een afstand tussen de tanden van bruinvissen (Phocoena phocoena) van 3,61 mm (95% CI 3,36-3,87 mm); van gewone dolfijnen (Delphinus delphis) van 4,71 mm (95% CI 4,46-4,95 mm); van witsnuitdolfijnen van 6,87 mm (95% CI 6,26-7,48 mm); van tuimelaar dolfijnen (Tursiops truncatus) van 11,6 (95% CI 10,97-12,32 mm); van grijze dolfijnen (Grampus griseus) van 16,48 mm (95% CI 15,28-17,67 mm) en van orka’s (Orcinus orca) van 31,88 mm (95% CI 28,64-35,1 mm).

Haelters & Everaarts (2011) rapporteerden daarnaast een afstand tussen de tanden van

witflankdolfijnen (L. acutus), ook een soort die in de Noordzee voorkomt, van 5,34 mm (95% CI 4,38-

6,30 mm). Op de witsnuitdolfijn van Kijkduin waren de afstanden tussen de krassen op het staartstuk

4-11 mm, daarmee het meest waarschijnlijk intraspecifiek (van een soortgenoot), en op de kop 15-25

mm, daarmee het meest waarschijnlijk interspecifiek. In theorie zou het om een grijze dolfijn kunnen

gaan, maar gezien de verspreiding van grijze dolfijnen, vooral in diepe, offshore wateren aan de

randen van het continentale plat (Hartman 2018), is dit niet voordehand liggend. De oorsprong van de

12 |

krassen op de kop zijn daarom wellicht niet van een andere tandwalvis, maar van een ander

zeezoogdier: de grijze zeehond (Halichoerus grypus). Leopold et al. (2015) rapporteren 3-5 parallelle krassen op bruinvissen als door grijze zeehond geïnduceerde klauwwonden (Figuur 5A). Grijze zeehonden komen veelvuldig in de zuidelijke Noordzee voor én zien daar bruinvissen als onderdeel van hun menu (Leopold et al. 2015). Een aanval van een grijze zeehond zou de actieve wonden op de kop dus kunnen verklaren (Figuur 5B), maar kenmerkende bijtwonden zoals op bruinvissen worden waargenomen, zijn op de witsnuitdolfijn dan weer niet gezien. Als de dolfijn werd aangevallen door een zeehond, is ze aan deze aanval ontsnapt. Echter werden geen zeehond-specifieke bacteriën aangetroffen in de organen van de dolfijn, wat in eerdere studies naar gebeten bruinvissen leidde tot het aanwijzen van de grijze zeehond tot dader (Foster et al. 2019; Gilbert et al. in press). Het lijkt (ook gezien de versheid van de toegebrachte wonden) om een recente interactie te zijn gegaan, met beschadigingen toegebracht door zeehond klauwen, maar waarbij de dolfijn niet gebeten is.

Figuur 5. (A) Uit Leopold et al. (2015): krassen op een bruinvis die vermoedelijk een gevolg zijn van klauw-afdrukken van een grijze zeehond tijdens een predatie poging. (B) Ter vergelijking de krassen op de linker kant van de kop van de witsnuitdolfijn, waarbij de afstand tussen de krassen

overeenkomt met foto A (15-25 mm). Foto: Steve Geelhoed.

Het is belangrijk om, naast onderzoek aan individuele dieren, ook de populatie witsnuitdolfijnen te monitoren, niet alleen vanwege de jaarlijkse af te leggen verantwoording bij de wetenschappelijke commissie die samenkomt onder het ASCOBANS-verdrag, maar ook omdat populatieveranderingen met betrekking tot verspreiding te verwachten zijn. Door onder andere klimaatveranderingen zijn habitatdegradatie met als gevolg veranderingen in verspreidingspatronen (van prooisoorten) en daarmee gecorreleerd verlies van geschikt habitat grote bedreigingen voor de witsnuitdolfijn populatie(s) in de Noordzee in de (nabije) toekomst (MacLeod et al. 2005; Evans & Bjørge 2013;

IJsseldijk et al. 2018a). Alleen door lange termijn surveillance is het mogelijk om veranderingen in strandingspatronen te ontdekken om hier, als mogelijk, tijdig en adequaat op te reageren ten behoeve van de bescherming van de soort.

Het onderzoek naar deze witsnuitdolfijn draagt bij aan de geringe kennis die er is met betrekking tot oorzaken van sterfte voor deze diersoort in de (zuidelijke) Noordzee en suggereert wellicht een nieuw fenomeen: de grijze zeehond die een witsnuitdolfijn aanvalt? Het trauma aan de kop (bloedingen in het brein en onderhuids) zouden gerelateerd kunnen zijn aan de krassen op de linkerkant van de kop en de oorsprong van het trauma waardoor deze witsnuitdolfijn levend strandde is dus wellicht een aanval van een zeehond geweest.

A B

3 Dieet onderzoek

Auteur: Mardik F. Leopold

1

Wageningen Marine Research

Tijdens de sectie op witsnuitdolfijn LA11, die strandde bij Kijkduin, op 7 augustus 2019; zie www.walvisstrandingen.nl/stranding/7-8-2019-witsnuitdolfijn-gestrand-nabij-kijkduin-15554, is de maag en complete darm verzameld en als pakket diepgevroren bewaard. Het materiaal is vervoerd naar WMR-Den Helder en hier op 4 februari 2020 ontdooid en een dag later uitgezocht. Hiertoe werden maag en darm van elkaar gescheiden zodat deze organen apart van elkaar konden worden uitgezocht. De maag werd in stukken geknipt en ieder deel werd boven een opvangvat met stromend water aan de binnen- en buitenzijde afgespoeld. De darm werd in stukken van 1 m geknipt, en deze werden alle in de lengte open geknipt en uitgespoeld. Het uit- en afgespoelde materiaal werd verzameld in een 3 liter bekerglas, dat, staande op een zeef met maaswijdte van 1 mm, ca 20 minuten lang onder langzaam stromend water werd geplaatst. Het stromende water voerde alle lichtere delen mee over de rand van het bekerglas, over de zeef. Na het spoelen was het water in het glas helder en dit werd boven de zeef gedecanteerd; harde, zware objecten (zoals otolieten) bleven achter op de bodem van het bekerglas. Deze werden verzameld, gedroogd, gedetermineerd en opgemeten. Het materiaal dat op de zeef achterbleef is geïnspecteerd en herkenbare prooiresten zijn hieruit verzameld en bij het verzamelde materiaal uit het bekerglas gevoegd.

De maag was zo goed als leeg, maar na het spoelen werden nog de nodige otolieten, ooglenzen en

andere harde prooiresten verzameld, alsmede een paar kleine steentjes (Figuur 6). De belangrijkste

prooisoort bleek kabeljauw (>95% van het gezamenlijke, gereconstrueerde prooigewicht). Er werden

resten gevonden van vier forse vissen, met lengtes tussen 36,2 en 41,6 cm en een gezamenlijk

gereconstrueerd gewicht van 2764 gram (Tabel 1). Alle andere prooien waren aanzienlijk kleiner en

vermoedelijk waren dit “secundaire prooien”: prooien die door de kabeljauwen waren gegeten. Dit

betrof vier kleine wijtingen een steenbolk, een sprot, een schol, twee tongen (of dwergtongen; dit was

niet meer vast te stellen want de gevonden otolieten waren zeer sterk versleten) twee mariene

wormen (een zager Eunereis succinea en een fluwelen zeemuis Aphrodita aculeata), resten van

krabben en van zeepokken (Balanus spec.).

14 |

Figuur 6: Overzicht van de verzamelde prooiresten en andere harde objecten.

Tabel 1. Prooisoorten waarvan nog resten in de maag van LA11 werden gevonden, met hun lengtes

en gezamenlijke gereconstrueerde massa’s.

Prooisoort Aantal Range aan lengtes (cm) Gezamenlijk gewicht (gram)

Kabeljauw 4 36,2 – 41,6 2763,96

Wijting 4 1,9 – 6,4 2,67

Steenbolk 1 9,9 10,63

Sprot 1 7,9 3,36

Schol 1 7,8 5,15

Tong / Dwergtong 2 ~ 11,5 ~ 25,5

Zager: 1 4,8 0,12

Fluwelen zeemuis 1 ? ?

Hoekige krab 4 ? ?

(steentjes) 4 0,50

Van de fluwelen zeemuis werden alleen wat borstels terug gevonden in de maag een complete elytra (dekschild); dit was ook de enige prooi waarvan nog resten in de darm werden aangetroffen (een paar borstelfragmenten); verder bevatte de darm geen herkenbare voedselresten. Zachte prooidelen werden niet meer gevonden. Al het vlees van de prooien en bijna alle graten waren verteerd, wat er op wijst dat de laatste maaltijd geruime tijd voor de dood van de dolfijn was gegeten.

Opmerkelijke prooiresten in de maag waren een deel van een krabbenschild en acht losse scharen.

Deze hadden een zwarte bovenvinger en behoren toe aan hoekige krabben, Goneplax rhomboides, een soort die pas recent langs de Nederlandse kust is vastgesteld:

https://www.naturetoday.com/intl/nl/nature-reports/message/?msg=25791. Verder uit de kust, in een relatief beperkt gebied op het Friese Front en de Oestergronden wordt deze soort sinds 2003 echter tamelijk algemeen aangetroffen (Oosterbaan 2005; Neumann et al. 2013) wat er op wijst dat de dolfijn zijn laatste maaltijd in dat gebied, ver uit de kust heeft genoten, voordat het dier strandde bij Kijkduin, circa 200 km verder zuidelijk. De verzamelde onderdelen van deze krabben zijn

voorgelegd aan Dr. Marc Lavaleye, NIOZ, die de determinatie ‘hoekige krab’ bevestigde. In het gebied waar hoekige krabben voorkomen, zijn ze een gewilde prooisoort van kabeljauwen (Neumann et al.

2013), een verdere bevestiging dat het hier gaat om secundaire prooien. Kabeljauwen zelf zijn weer het stapelvoedsel van witsnuitdolfijnen in de Noordzee (Jansen et al. 2010)

In de publicatie van Neumann et al. (2013) wordt de verspreiding van de hoekige krab in de Noordzee weergegeven (Figuur 7). Witsnuitdolfijn LA11 moet uit dit gebied afkomstig zijn.

Figuur 7: Locaties waar hoekige krabben in de Noordzee zijn gevonden tussen 2000 en 2010, tijdens

Nederlandse en Duitse visserij- en benthossurveys (links) de het gemodelleerde verspreidingspatroon

(rechts). Overgenomen uit Neumann et al. (2013).

16 |

Literatuur

Camphuysen, C.J. & Peet, C. 2006. White-beaked dolphin. Lagenorhynchus albirostris. In: Whales and dolphins of the North Sea 1: 58-62. Fontaine Uitgevers BV, Kortenhoef / The North Sea

Foundation, Utrecht, the Netherlands.

Canning, S.J., Santos, M.B., Reid, R.J., Evans, P.G.H., Sabin, R.C., Bailey, N. & Pierce, G.J. 2008.

Seasonal distribution of white-beaked dolphins (Lagenorhynchus albirostris) in UK waters with new information on diet and habitat use. Journal of the Marine Biological Association of the United Kingdom 88: 1159-1166.

Couperus, A.S. 1997. Interactions between Dutch midwater trawl and Atlantic whitesided dolphins (Lagenorhynchus acutus) Southwest of Ireland. Journal of Northwest Atlantic Fishery Science 22:

209-218.

Evans, P.G.H., Anderwald, P. & Baines, M.E. 2003. UK Cetacean Status Review. Report to English Nature and the Countryside Council for Wales. Sea Watch Foundation, Oxford, UK.

Evans, P.G.H. & Bjørge, A. 2013. Impacts of climate change on marine mammals. Marine Climate Change Impacts Partnership (MCCIP) Science Review 2013: 134-148.

Foster, G., Whatmore, A. M., Dagleish, M. P., Malnick, H., Gilbert, M. J., Begeman, L., ... & IJsseldijk, L.L. (2019). Forensic microbiology reveals that Neisseria animaloris infections in harbour porpoises follow traumatic injuries by grey seals. Scientific reports, 9(1), 1-8.

Galatius, A. & Kinze, C.C. 2016. Lagenorhynchus albirostris (Cetacea: Delphinidae). Mammalian Species 48(933): 35-47.

Gilbert, M., IJsseldijk, L.L., Rubio-García, A., Gröne, A., Duim, B., Zomer, A., Wagenaar, J. (in press).

After the bite: bacterial transmission from grey seals (Halichoerus grypus) to harbour porpoises (Phocoena phocoena). Proceedings of the Royal Society of Open Sciene.

Haelters, J. & Everaarts, E. 2011. Two cases of physical interaction between white-beaked dolphins (Lagenorhynchus albirostris) and juvenile harbour porpoises (Phocoena phocoena) in the southern North Sea. Aquatic Mammals, 37(2): 198.

Hammond, P.S., Bearzi, G., Bjørge, A., Forney, K.A., Karkzmarski, L., Kasuya, T., Perrin, W.F., Scott, M.D., Wang, J.Y., Wells, R.S. & Wilson, B. 2012. Lagenorhynchus albirostris. The IUCN Red List of Threatened Species 2012: e.T11142A17875454. http://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2012.RLTS.

T11142A17875454.en; viewed 07 March 2018.

Hammond, P.S., Lacey, C., Gilles, A., Viquerat, S., Börjesson, P., Herr, H., Macleod, K., Ridoux, V., Santos, M.B., Scheidat, M., Teilmann, J., Vingada, J. & Øien, N. 2017. Estimates of cetacean abundance in European Atlantic waters in summer 2016 from the SCANS-III aerial and shipboard surveys. Available at https://synergy.st-andrews.ac.uk/scans3/ files/2017/05/SCANS-III-design- based-estimates2017-05-12-final-revised.pdf.

IJsseldijk, L.L., Brownlow, A., Davison, N.J., Deaville, R., Haelters, J., Keijl, G., Siebert, U. & ten Doeschate, M.T.I. 2018b. Spatiotemporal trends in white-beaked dolphin strandings along the North Sea coast from 1991-2017. Lutra, 61(1): 153-163.

IJsseldijk, L. L., Brownlow, A. C., Mazzariol, S. (eds.) (2019). Best practice on cetacean post-mortem investigation and tissue sampling. Joint ACCOBAMS and ASCOBANS document.

IJsseldijk, L.L., Kik, M.J.L., & Gröne, A. 2018a. Postmortaal onderzoek van bruinvissen (Phocoena phocoena) uit Nederlandse wateren, 2017. Biologische gegevens, gezondheidsstatus en doodsoorzaken. Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu, WUR. WOt-technical report 2018.

Jansen O.E., Leopold M.F., Meesters E.H.W.G. & Smeenk C. 2010. Are white-beaked dolphins Lagenorhynchus albirostris food specialists? Their diet in the southern North Sea. Journal of the Marine Biological Association of the United Kingdom 90: 1501-1508.

Leopold M.F., Begeman, L., van Bleijswijk, J.D., IJsseldijk, L.L., Witte, H.J. & Gröne, A. 2015. Exposing the grey seal as a major predator of harbour porpoises. Proceedings of the Royal Society B:

Biological Sciences, 282(1798), 20142429.

MacLeod, C.D., Bannon, S.M., Pierce, G.J., Schweder, C., Learmonth, J.A., Herman, J.S. & Reid, R.J.

2005. Climate change and the cetacean community of north-west Scotland. Biological Conservation 124(4): 477-483.

Muir, D.C., Wagemann, R., Grift, N.P., Norstrom, R.J., Simon M.A. & Lien, J. 1988. Organochlorine chemical and heavy metal contaminants in white-beaked dolphins (Lagenorhynchus albirostris) and pilot whales (Globicephala melaena) from the coast of Newfoundland, Canada. Archives of

Environmental Contamination and Toxicology 17(5): 613-629.

Neumann H., de Boois I., Kröncke I. & Reiss H. 2013. Climate change facilitated range expansion of the non-native angular crab Goneplax rhomboides into the North Sea. Marine Ecology Progress Series 484: 143-153.

Oosterbaan O. 2005. Hoekige krab rukt op. Natura 102: 75.

Perrin, W.F., & Myrick, A.C. (Eds.) 1980. Age determination of toothed whales and sirenians (No. 3).

International Whaling Commission.

Reeves, R.R., Smeenk, C., Kinze, C.C., Brownell, R.L. & Lien, J. 1999. White-beaked dolphin Lagenorhynchus albirostris Gray, 1846. Handbook of Marine Mammals: the Second Book of Dolphins and the Porpoises 6: 1-30.

Reid, J.B., Evans, P.GH. & Northridge, S.P. 2003. Atlas of Cetacean Distribution in North-west European Waters. Joint Nature Conservation Committee, Peterborough, UK.

Ross, H.M. & Wilson, B. 1996. Violent interactions between bottlenose dolphins and harbour porpoises.

Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences, 263(1368): 283-286.

van Elk, C.E., van de Bildt, M.W., Jauniaux, T., Hiemstra, S., van Run, P.R., Foster, G., Meerbeek, J., Osterhaus, A.D. & Kuiken, T. 2014. Is dolphin morbillivirus virulent for white-beaked dolphins (Lagenorhynchus albirostris)? Veterinary pathology 51(6): 1174-1182.

Visser, I.K., van Bressem, M.F., de Swart, R.L., van de Bildt, M.W., Vos, H.W., van der Heijden, R.W.,

Saliki, J.T., Orvell, C., Kitching, P., Kuiken, T.et al. 1993. Characterization of morbilliviruses

isolated from dolphins and porpoises in Europe. Journal of General Virology 74 (4): 631-641.