Aan de Minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Postbus GX Den Haag. TCB S62(2000) Den Haag, 11 december 2000

Be zo e ka d re s:

Rijn stra a t 8 De n Ha a g Po sta d re s:

Po stb us 30947 2500 G X De n Ha a g Te le fo o n: 070 - 3393034 Fa x: 070 - 3391342

Aan

d e Min ister van Volksh u isvestin g, Ru im telijke Ord en in g en Milieu beh eer Postbus 30945

2500 GX Den H aag

TCB S62(2000) Den H aag, 11 d ecem ber 2000

Bet r eft : Raam w erk voor ecologische inbreng op d e beleid sterreinen bod em bescher- m in g, biod iv er siteit en r u im telijke or d en in g in r elatie tot N MP-4 en d e Vijfd e n ota Ru im telijke Ord en in g

Mijn h eer d e Min ister,

In u w brief van 30 m aart 2000, ken m erk DBO/ 2000031932, vraagt u d e Tech n isch e com m issie bod em bescherm ing (TCB) om ad vies over d e rol en betekenis van bod em - ecosystem en. De com m issie heeft besloten om haar ad vies in d elen u it te brengen, be- ginnend m et een kort ad vies op hoofd lijnen, gevolgd d oor een p robleem verkenning en -an alyse en ein d igen d m et een ad vies over d e op ties voor beleid sm atige stu rin gsin - stru m en ten voor ecologisch e bod em kw aliteit. Op 7 ju n i 2000 gaf d e com m issie op hoofd lijnen antw oord op d e vragen u it d e ad v iesaan v r aag (kenm erk TCB S33(2000)). Bijgaan d ad v ies (ken m er k TCB A29(2000)) betreft h et d eel over d e p robleem verken n in g en -an alyse, w aarin een strategisch raam w erk voor ecologisch e in bren g op d e beleid sterrein en bod em besch erm in g, biod iversiteit en ru im telijke or- d ening w ord t beschreven. H et is m ij een genoegen u d it ad vies aan te bied en.

De com m issie ziet d at er vanu it d e bod em bescherm ing naar een sam enhang w ord t ge- zoch t m et biod iv er siteit en ru im telijke ord ening, hetgeen naar verw ach tin g tot u itin g zal kom en in h et N MP-4 en d e Vijfd e n ota Ru im telijke Ord en in g. De com m is- sie besch ou w t bod em ecosystem en als een gem een sch ap p elijke n oem er, zow el in tijd en sch aal, van bod em besch erm in g, biod iversiteit en ru im telijke ord en in g. Op basis van d eze noem er is sam enhang te bew erkstelligen.

H et m ilieu beleid is in ged eeld n aar een aan tal ‘ver-p roblem en ’ (versn ip p erin g, ver- zu rin g, versp reid in g, verstorin g, verm estin g, verd rogin g). Uit d e laatste N ation ale Milieu verken n in g blijkt d at h et op lossen van d eze p roblem en , m et n am e in h et lan - d elijk gebied , een lan ge ad em v ereist. De aan p ak v ia d e ‘v er-p roblem en ’, op gezet

2

om verkokering te voorkom en, heeft geleid tot een and ere vorm van verkokering. Zo hebben a lle problemen grote invloed op d e ch em isch e, fysisch e en biologisch e bod em kw aliteit; h et gecom bin eerd e effect van d eze p roblem en en d aarm ee d e ge- com bineerd e aanp ak kom t vanw ege d e hu id ige benad ering onvold oend e aan d e ord e.

Bod em ecosystem en on d ervin d en effecten van vrijw el alle ‘ver-p roblem en ’. System a- tisch on d erzoek n aar d e kw aliteit en actieve stu rin g op kw aliteit van bod em ecoys- te-m en leid t tot een geïn tegreerd e aan p ak van p roblem en op h et gebied van m ilieu - beh eer, ru im telijke ord en in g en w aterbeh eer.

Reed s in h et eerste p lan v an aan p ak biod iv ersiteit is h et belan g ben ad ru kt v an d e zogenoem d e ‘cryp tobiota’¹, m ed e in r elatie tot h u n belan gr ijke bijd r age aan ecolo- gisch e p rocessen . Er kom en steed s m eer w eten sch ap p elijke aan w ijzin gen d at d e bio- d iversiteit van h et bod em ecosysteem bijzon d er groot is. Dit terw ijl d e fu n cties van d it zeer d iverse bod em leven in ecologische p rocessen nog grotend eels onbekend zijn.

N aar oord eel van d e com m issie d ien t d e aan d ach t voor d eze ecologisch e p rocessen² d an ook geïntensiveerd te w ord en. Algem een w ord t ond erkend d at biod iversiteit ge- baat is bij en er zijd s een goed e m ilieu kw aliteit en an d er zijd s een d iv er s in ger ich t lan d sch ap . Biod iv er siteit kan w or d en v er beter d d oor eisen te stellen aan lan d ge- bru ik en d oor m aatregelen te treffen via boven - en on d ergron d se ru im telijke in rich - ting.

De boven- en ond ergrond se ru im telijke inrichting stelt in toenem end e m ate eisen aan d e bod em . Versch illen d e vorm en van lan d gebru ik d ien en elkaar sn el en zon d er p ro- blem en te ku nnen op volgen, bijvoorbeeld van land bou w naar natu u r of w oongebied . Daarn aast w ord t bin n en d e ru im telijke ord en in g verw evin g van versch illen d e vor- m en van lan d gebru ik als op lossin g voor ru im tegebrek gezien , even als on d ergron d s ru im tegebru ik. De op kom st van agrarisch n atu u rbeh eer, d e aan d ach t voor biod iver- sit eit in d e st a d en h et sam engaan van w aterbergend vermogen en land bouw of n atu u r zijn h ier voorbeeld en van . H et bod em ecosysteem d ien t d oor h et sp ecifieke gebru ik n iet zod an ig beïn vloed te w ord en d at h et een volgen d of n even gebru ik n iet kan d ragen. And ers kunnen sn elle overgangen en verw evingen niet zonder hoge kosten en bin n en korte tijd sp an n e gerealiseerd w ord en . Bij korte tijd sp an n e d en ken w ij aan een ter m ijn v an en kele tien tallen jar en . H ier u it blijkt d at v an u it d e d yn a- m iek v an d e bov en - en ondergrondse ru im telijke in rich tin g eisen gesteld m oeten w ord en aan h et p laatselijke lan d gebru ik.

De n ad elige gevolgen van lan d gebru ik d oor d e m en s op bod em ecosystem en zijn af- h an kelijk v an d e sch aal w aar op h et lan d gebr u ik p laats v in d t. Lokaal lan d gebru ik d ient te w ord en beoord eeld op d e lokale gevolgen van het gebru ik zelf, u itged ru kt in er n st v an beïn v loed in g en sch aal w aar op h et lok a le gebru ik zich a fsp eelt. Een tw eed e, m aar n iet m in d er belan grijke beoord elin g, volgt u it d e vraag h oe h et on d er- h avige gebru ik zich verh ou d t tot d e kw aliteit van d e om gevin g. H oe lan ger d e ge-

1 ‘Verborgen’, in de bodem levende organismen.

2 Ecologische processen worden ook wel omschreven als ‘life support func- ties’, en de diversiteit van deze processen als ‘functionele biodiversi- teit’.

3

volgen zu llen aan h ou d en , h oe groter d e sch aal van h et lokale gebru ik en h oe slech - ter d e kw aliteit van d e om gevin g, d es te h eviger zijn d e gevolgen en d es te m oeilij- ker zal herstel, en d u s ook d e overgang naar een volgend gebru ik, te bew erkstelligen zijn.

Om d e kw aliteit van bod em ecosystem en te m on itoren , d e in vloed van lan d gebru ik h ierop vast te stellen en op ties voor beleid sm atige stu rin gsin stru m en ten te ku n n en on tw ikkelen , zijn gegeven s n od ig. Er zijn in N ed erlan d vele on d erzoeks- en m on ito- rin gsp rogram m a’s w aarin rou tin em atig d e kw aliteit van bod em ecosystem en al d an n iet in relatie tot h et gebru ik w ord t vastgesteld . H et in ven tariseren en sam en voegen v an d e resu ltaten v an d eze p rogram m a’s zou op een sign ifican te w ijze h et in zich t van d e kw aliteit van bod em ecosystem en ku n n en verbeteren . Wij menen d at d eze fu n ctie zou m oeten w ord en vervu ld d oor een p lan bu reau . Dit bu reau zou d ien en te rap p orteren over d e stan d van zaken en on tw ikkelin gen van bod em ecosystem en in relatie tot h et gebru ik van d e bod em .

Met d e m eeste hoogachting, d e voorzitter van d e

Technische com m issie bod em bescherm ing,

Ir. W.C. Reij.

Bijla g e: Ad vies Raam w erk voor ecologisch e in bren g op d e beleid sterrein en bod em - besch erm in g, biod iv ersiteit en ru im telijke ord en in g, in relatie tot N MP-4 en d e Vijfd e n ota Ru im telijke Ord en in g (TCB A29(2000)).

RAAMWERK VOOR ECOLOGISCH E IN BREN G

R

-

REIN EN BODEMBESCH ERMIN G

,

N MP-4

EN DE

V

R

O

TCB A29(2000) DEN HAAG d ecem ber 2000 Technische com m issie bod em bescherm ing, Postbu s 30947, 2500 GX Den H aag

telefoon 070 3393034; fax 070 3391342; e-m ail info@tcbod em .nl

RAAMWERK VOOR ECOLOGISCH E IN BREN G

R

-

TERREIN EN BODEMBESCH ERMIN G

,

N MP-4

EN DE

V

R

O

Dit ad vies is vastgesteld op d e TCB-vergad ering van 15 novem ber 2000.

N am ens d e com m issie,

De secretaris, De voorzitter,

Dr. J.J. Vegter. Ir. W.C. Reij.

I ^{N H OUD}

1. IN LEIDIN G 1

2. RELATIE TUSSEN LAN DGEBRUIK EN BODEMPROBLEMEN 3

3. ECOLOGISCH E BASIS VOOR BODEMBESCH ERMIN G, BIODIVERSITEIT 7 EN RUIMTELIJKE ORDEN IN G

4. ECOLOGIE EN BODEMBESCH ERMIN G 9

5. ECOLOGIE EN BIODIVERSITEIT 11

6. ECOLOGIE EN RUIMTELIJKE ORDEN IN G 15

7. AAN BEVELIN GEN 17

In leid in g

1

1 IN LEIDIN G

Bij b r ief v a n 30 m aart 2000, kenm erk DBO/ 2000031932, v r aagt d e Min ister van Volksh u isv estin g, Ru im telijke O r d en in g en Milieu beh eer (VRO M) d e Tech n isch e com m issie bod em bescherm ing (TCB) om ad vies over d e rol en betekenis van bod em - ecosystem en . In d e ad v iesaan v r aag w or d t aan gegev en d at h et p er sp ectief v an h et on d erw erp ‘bod em ’, als on d erd eel v an h et m ilieu beleid , aan h et verschu iven is.

On d er in vloed van d em ografisch e, econ om isch e en sociaal-cu ltu rele on tw ikkelin gen stap elen zich d e claim s op d e ru im te op . Waar eerst sp rake w as van h et besch erm en van h et com p artim en t bod em als zelfstan d ig on d erd eel van h et m ilieu , is th an s n a- d r u k k elijk er en m eer sy stem a tisch a a n d a ch t v oor h et g ebr u ik d a t van d e bodem w or d t g em a a k t. D e M in ister stelt d a t g ez ien d e versch illen d e m anieren w aarop m om enteel d e rol van ecologie w ord t beoord eeld vanu it verschillend e beleid skad ers, d e beh oefte op h et d ep artem en t groeit aan d u id elijkh eid over d e beteken is van h et ecologisch fu nctioneren van d e bod em , en m et nam e aan d e betekenis van verstoringen van d it ecologisch fu n ction eren voor d e versch illen d e gebru iksm ogelijkh ed en van d e bod em . De brief w ord t afgesloten m et een aantal concrete vragen aan d e TCB (zie bij- lage v an d it ad v ies).

De com m issie h eeft besloten om h aar ad vies in d elen u it te bren gen , begin n en d m et een kort ad vies op hoofd lijnen w aarin antw oord w ord t gegeven op d e concrete vragen van d e Min ister. Dit ad vies versch een op 7 ju n i 2000¹. H et v oor liggen d e ad v ies be- treft h et tw eed e d eel van d e ad viserin g. H ierin w ord t in gegaan op d e relatie tu ssen lan d gebru ik en bod em p roblem en , en h et betreft dus een p robleem verkenning en - an alyse. Teven s w ord t d e p ositie van d e ecologie in d e d rie m eest relevan te beleid s- terrein en gesch etst. H et ad vies ein d igt m et aan bevelin g voor stu rin g en on d erzoek.

H et d erd e d eel v an d e ad v iserin g zal d e op ties v oor beleid sm atige stu rin gsin stru - m enten voor ecologische bod em kw aliteit verkennen en beschrijven.

In h oofd stu k 2 van voorliggen d ad vies w ord t in gegaan op d e relatie tu ssen lan d ge- bru ik en bod em p roblem en . De ged ach te d at ‘alles overal m oet ku n n en ’ en h et geloof in d e m aakbaarh eid van on ze om gevin g zijn op zich zelf n iet on logisch , m aar blijken w el tot aan zien lijke m ilieu p roblem en te ku n n en leid en . In h oofd stu k 3 w ord t in ge- gaan op d e ecologisch e basis voor bod em besch erm in g, biod iversiteit en ru im telijke

1 Advies Rol en betekenis bodemecosystemen in relatie tot NMP-4 en de Vijfde nota Ruimtelijke Ordening, 7 juni 2000. Technische commissie bodembescher- ming, TCB S33(2000), Den Haag.

In leid in g

2

ord en in g. H ierin w ord t aan gegeven d at op versch illen d e m an ieren n aar d e ecologie kan w ord en gekeken . Ten gevolge van versch illen d e karakters van d e gen oem d e be- leid sterrein en is d e m an ier w aarop n aar ecologie w ord t gekeken , versch illen d . Deze r ealiser in g is v an belan g v oor d e com m u nicatie tussen d e beleid sterrein en . In d e h oofd stu kken 4 tot en m et 6 w ord t d e relatie tu ssen ecologie en d e beleid sterrein en bod em bescherm ing, biod iversiteit en ru im telijke ord ening beschreven. In hoofd stu k 7 w ord t op basis van d e voorafgaan d e h oofd stu kken een aan tal globale aan bevelin gen voor beleid sm atige stu ring ged aan, en w ord en m eer concrete aanbevelingen voor be- leid sond erbou w end ond erzoek gegeven. De bijlage bij d it ad vies bevat d e ad viesaan v r a a g .

Relatie tu ssen land gebru ik en bod em p roblem en

3

2 R ELATIE TUSSEN LAN DGEBRUIK EN BODEMPROBLEMEN

De N ed erlan d se bod em w ord t in ten sief gebru ikt. De bevolkin g, econ om isch e bed rij- vigh eid , m obiliteit van d e bevolkin g en h et zakelijk verkeer n em en n og steed s toe.

Er is beh oefte aan m eer ru im e w on in gen m et een tu in en bed rijfsterrein en en n ieu w e w egen en railverbin d in gen . Om te voorkom en d at h et lan d elijk gebied in N ed erlan d lan gzaam d ich t groeit, w ord t in d e ru im telijke ord en in g veel aan d ach t besteed aan d e vraag w aar nieu w e, grote w oonlocaties, bed rijfsterreinen, w egen en railverbind in- gen m oeten kom en . Daarn aast w ord t n aged ach t over h et verw even van versch illen - d e soorten gebru ik van d e bod em , zoals land bou w en natu u r, en het ‘stap elen’ van ver- sch illen d e soorten van gebru ik: w arm te- en kou d eop slag in d e on d ergron d , ond er- grond se p arkeergarages, w oonlagen of bed rijfsterreinen boven au tosnelw egen.

In h et verled en sp eeld e d e kw aliteit van d e om gevin g en d aarm ee ook d e bod em een belan grijke rol bij d e in rich tin g van N ed erlan d . Sted en en d orp en bevon d en zich op strategisch e kn oop p u n ten van (w ater)w egen , bij rivierm on d in gen , bij p laatsen w aar w aterw egen overgestoken kond en w ord en. Akkerbou w vond in verband m et d e ontw a- tering voornam elijk p laats op hoger gelegen, vru chtbare grond en. Grasland en w erd en op n attere locaties gesitu eerd . Gebied en d ie qu a bod em gesteld h eid of om h yd rologi- sche red enen niet ontgonnen kond en w ord en ten behoeve van akkerbou w of veeteelt, of slech ts zeer exten sief gebru ikt kon d en w ord en zoals bijvoorbeeld h eid ev eld en , w erd en gebied en d ie w e nu natu u rgebied en noem en. De natu u rlijke bod em gesteld heid w as groten d eels leid raad voor d e in rich tin g van h et lan d .

In d e n egen tien d e en tw in tigste eeu w zijn d eze p rin cip es gaan d ew eg losgelaten . In - p old erin g van m eren en bu iten d ijkse gebied en , bed ijkin g en kan aliserin g van rivie- ren , d e IJsselm eerp old ers, Afslu itd ijk en Deltaw erken h ebben d rastisch in gegrep en op d e h yd rologisch e gesteld h eid van d e N ed erlan d se bod em . De kom st van ku n st- m est en bestrijd ingsm id d elen heeft d e m ogelijkhed en om gew assen te telen op m ind er gesch ikte gr on d en en or m v er r u im d . Daar n aast h eeft h et ‘on tstaan ’ van d e Oost- v aar d er sp lassen tot h et id ee geleid d at n atu u r m aakbaar is. Deze on tw ikkelin gen h ebben geleid tot d e h ed en d aagse h ou d in g d at ‘alles overal m oet ku n n en ’. Als een locatie n iet gesch ikt is voor h et gew en ste gebru ik, d an w ord t d e locatie gesch ikt ge- m aakt m et alle m id d elen d ie d aar v oor besch ikbaar zijn . Gezien d e in ten siteit v an het gebru ik van d e N ed erland se bod em is d it een logische ontw ikkeling.

Relatie tu ssen land gebru ik en bod em p roblem en

4

De beschreven on tw ikkelin gen h ebben ech ter on m iskenbaar tot m ilieu p roblem en ge- leid . De aan h ou d en d e vraag n aar n ieu w e h u izen , bed rijfsterrein en en in frastru ctu u r leid t tot d e n ood zaak keu zes te m aken ten aan zien van d e in rich tin g van N ed erlan d . H et is ech ter d u id elijk d at, on geach t h oe d ie keu zes u itv allen , er ru raal gebied zal m oeten w ord en op geofferd ten behoeve van bebou w ing en infrastru ctu u r. Ond er an- d ere habitatversnip p ering en verstoring zu llen hierd oor toenem en.

De beïn vloed in g van h et w aterp eil ten beh oeve van h et realiseren van h et gew en ste lan d gebr u ik h eeft, n aar blijkt, ook een aan tal keer zijd es. Ver d r ogin g in d e zom er , w ater ov er last in p er iod en v an h eftige r egen v al, bod em d alin g ten gev olge v an in - klin kin g, m obilisatie v an m etalen en an d er e stoffen ten gev olge v an oxid atie v an veen zijn hier voorbeeld en van.

Bij d e aan ged ragen op lossin gen voor w ateroverlast kom en vaak n ieu w e p roblem en om d e hoek kijken. Wateroverlast zou ku nnen w ord en bestred en d oor d e w aterreten- tie in beken en rivieren te vergroten . Vern atten , m ean d eren , aan leg van w aterreten - tiebekken s zijn v oor gesteld e m aatr egelen . Vaak gaan d eze p lannen gep aard m et natu u rontw ikkeling. De vrij algem een aan w ezige w aterbod em verontreiniging is vervolgen s een h in d erp aal bij d e u itvoerin g h iervan .

De beh eersin g van h et w aterp eil ten beh oeve van d e lan d bou w h eeft tezam en m et d e kom st van ku n stm est en bestrijd in gsm id d elen d e lan d bou w p rod u ctie tot on geken d e hoogte op geschroefd . De negatieve gevolgen hiervan zijn bekend : het w eglekken van nu triënten u it d e bou w voor naar het grond w ater en het afstrom en van nu triënten naar op p ervlaktew ater, een con tin u e aan voer van n u triën ten en bestrijd in gsm id d elen via atm osferisch e d ep ositie, verarm in g van d e bod em fau n a ten gevolge van bem estin g, bestrijd in gsm id d elen gebru ik en gron d bew erkin g. H et lan d bou w beleid h eeft geleid tot sch aalvergrotin g, w aard oor vele lan d sch ap selem en ten d ie een efficiën t gebru ik van h et lan d in d e w eg ston d en , zoals h akh ou tbosjes en h ou tw allen , zijn verd w en en . Dit is n ad elig v oor d e n atu u rlijke p laagbestrijd in g en d e biod iv ersiteit in h et alge- m een. Ap art p robleem is d e overgang van land bou w grond naar natu u r. Ten behoeve van d e on tw ikkelin g van d e ecologisch e h oofd stru ctu u r kom t d eze overgang v eel voor. De lan d bou w gron d bevat in h et algem een teveel n u triën ten en m etalen om d e overgang zond er p roblem en te laten verlop en.

Door d e toen em en d e activiteit in d e on d ergron d kom t vaker zu u rstofrijk w ater in d e d iep ere on d ergron d terech t. H ierd oor kan m obilisatie van m etalen op tred en , d oor bijvoorbeeld oxid atie van p yriet. Vervu iling van d e ond ergrond d oor oxid erend e ver-

Relatie tu ssen land gebru ik en bod em p roblem en

5

b in d in g en z oa ls n itr a a t k a n tot h etz elfd e effect leid en . H og e m eta a lg eh a lten in gron d w ater, in baggersp ecie of in d e bod em w aarop d eze baggersp ecie is u itgered en ku nnen hieraan w ord en toegeschreven.

N aast d e w ijze w aarop versch illen d e beleid sveld en d e om gan g m et d e bod em , of d e bod em rech tstreeks beïn vloed en , zijn er m aatsch ap p elijke versch ijn selen d ie in vloed h ebben op d e bod em . Beh alve d e in d it h oofd stu k al eerd er gen oem d e bevolkin gs- groei en toenem end e m obiliteit, en alle gevolgen d aarvan, is er zeker in d e land bou w ook een sterke in v loed v an d e m arktw erkin g. De n ation ale en m on d iale m arkt be- p aalt w at een boer verbou w t, zolan g h et tech n isch m ogelijk is. De vraag of d e teelt m ilieu h ygiën isch gezien een verstan d ige keu ze is, w ord t d aarbij gew oon lijk n iet ge- steld .

Uit h et voorgaan d e blijkt d at n iet alleen h et m ilieu beleid kam p t m et p roblem en . De ru im telijke ord en in g begin t d e bod em als p robleem te on td ekken bij d e (h er)in rich - tin g van N ed erlan d . Bod em veron trein igin g, m aar ook d e h yd rologie en d e n atu u r- lijke bod em gesteld heid leggen hu n bep erkingen op .

In ten sief gebru ik van d e bod em , en h et ru im tebeslag en d e in rich tin g van bep aald e lan d gebru iksvorm en h eeft tot gevolg d at flora en fau n a sterk ach teru itgaan . Door- d at N ed erlan d veel gron d stoffen en con su m p tiegoed eren u it an d ere lan d en betrekt, strekt d e d ru k op d e biod iversiteit van d e N ed erlan d se econ om ie zich tot ver bu iten N ed erlan d u it. Op d e Milieu con feren tie in Rio d e Jan eiro (1992) is biod iversiteit u it- gebreid op d e agen d a gew eest. De d eeln em en d e lan d en h ebben d e verp lich tin g op zich genom en om een biod iversiteitsbeleid te form u leren.

Biod iversiteit h an gt sterk sam en m et ‘ru im telijke kw aliteit’ van bod em en w ater, op versch illen d e ru im telijke sch aaln iv eau s. Op lan d sch ap ssch aal d ient vold oend e variatie aan w ezig te zijn en vold oen d e op en of n iet in ten sief d oor d e m en s gebru ikte gebied en . Boven d ien d ien en d ergelijke gebied en n iet te klein te zijn en n iet te geïso- leerd van elkaar te liggen om u itw isselin g van soorten m ogelijk te m aken . De ecolo- gisch e h oofd stru ctu u r is op d eze u itgan gsp u n ten gebaseerd . Op lokale sch aal is een goed e bod em - en w aterkw aliteit een voorw aard e.

Bod em ecosystem en zijn een gem een sch ap p elijk, integrerend elem ent bij d e be- leid sth em a’s bod em besch erm in g, ru im telijke ord en in g en biod iversiteit. In d e vol- gen d e h oofd stu kken w ord en bou w sten en geïd en tificeerd voor een ecologisch e basis voor bod em besch erm in g, ru im telijke ord en in g en biod iversiteit en w ord en d eze be- leid sterrein en van u it een ecologisch p ersp ectief n ad er gean alyseerd .

Ecologische basis

7

3 E COLOGISCH E BASIS VOOR

BODEMBESCH ERMIN G , BIODIVERSITEIT EN RUIMTELIJKE ORDEN IN G

In h et kad er van ad viserin g over d e rol en beteken is van bod em ecosystem en is h et zinvol om ond erscheid te m aken tu ssen tw ee klassieke invalshoeken binnen d e ecolo- gie. H et ecosysteem kan gezien w ord en als een leven sgem een sch ap van p lan ten en d ier en of a ls een p roces. H et ecosysteem als levensgem eenschap van p lanten en d ieren kan d e p atroon in valsh oek genoemd w ord en. Cen trale vragen h ierbij zijn:

w elke soorten kom en sam en voor en w aarom , en hoe on tw ikkelen levensgem een- sch ap p en zich in d e tijd . H et gaat h ier om d e d yn am ica van p op u laties en soorten . Elem en ten d ie voor d e verklarin g van d e w aargen om en d yn am ica w ord en gebru ikt, zijn bijvoorbeeld stofkrin glop en , abiotisch m ilieu , h yd rologie, evolu tion aire en geo- grafisch e argu m en ten . Bij d e p rocesin valsh oek sta a t h et ecosy steem a ls fu n ction e- rend geh eel cen traal. Weten sch ap p elijke verklarin gen voor ecosysteem processen w ord en gezoch t in d e eigen sch ap p en van soorten d ie essen tieel zijn , n aast h et abio- tisch e m ilieu en d e h yd rologie.

Patron en en p rocessen zijn aan elkaar gekop p eld . Meestal w ord t d it aan ged u id m et d e kop p eling tu ssen d e stru ctu u r (p atroon) van een ecosysteem en d e fu ncties (p roces- sen) van een ecosysteem . In N ed erland w ord t het ecosysteem , als het gaat om bod em - besch erm in g op fu n ction eel n iveau , besch erm d . Dit w ord t zo in gevu ld d at d e streef- w aar d en alth an s in th eor ie v r ijw el alle aan w ezige soor ten in d e N ed er lan d se eco- system en tegen nad elige effecten van contam inanten in d e bod em bescherm en. Bij vol- led ige besch erm in g van d e stru ctu u r gaat m en er van u it d at d aarbij ook d e fu n cties v olled ig besch er m d zijn . Bij lager e besch er m in gsn iv eau s, zoals bij d e in ter v en tie- w aard en, is d eze relatie tu ssen stru ctu u r en fu nctie, p atroon en p roces, ond u id elijk².

H et on d ersch eid tu ssen p atron en en p rocessen v erklaart w at in versch illen d e be- leid sveld en belan grijk w ord t gevond en. Ecologische eisen d ie sam enhangen m et sp ecifieke gebru iksfu n cties zijn in h et verled en aanged u id als ‘sp ecifieke ecolo- gische fu ncties’. Deze sp ecifieke fu ncties van d e bod em en het bescherm en van d e bio- d iv ersiteit v an soorten zijn elem en ten d ie aan slu iten bij d e p atroon in v alsh oek. De

2 Advies Herziening leidraad bodembescherming I. C-toetsingswaarden en urgentiebeoordeling, juni 1992. Technische commissie bodembescherming, TCB A01(1992), Den Haag

Ecologische basis

8

w isselw erkingen tu ssen bod em en and ere m ilieu com p artim enten, geochem ische stof- krin glop en en effecten op h et klim aat h eeft m en bij bod em besch erm in g d e algem en e ecologisch e fu n ctie van d e bod em gen oem d . De algem en e ecologisch e fu n ctie van d e bod em , d e in d e ru im telijke ord ening ond erscheid en grond laag (d e bod em gesteld heid en h et geoh yd rologisch e systeem ) en h et life su ppor t systeem in r ela t ie tot d e bod em biod iv ersiteit slu iten aan op d e p rocesin v alsh oek. H ierbij v orm t d e ru im te- lijk e sch a a l een b ela n g r ijk elem ent. Bestem m ingen slu iten op lok a le sch a a l h e t voorkom en van bep aald e p lan ten en d ieren u it. In d e om gevin g van h et lokale lan d - gebru ik d ien t er d an vold oen d e ru im te voor d eze soorten besch ikbaar te blijven . Lokaal m ogen bep aald e bod em p rocessen w ord en gerem d , bijvoorbeeld ond er bebou - w ing, zolang in d e om geving p rocessen op het gew enste niveau ku nnen blijven fu nctio- n eren , zod at d eze rem m in g later kan w ord en op geh even . ‘Om gevin g’ is h ierbij een abstract begrip , en afh an kelijk van h et typ e lan d gebru ik w aarover gesp roken w ord t.

In d e d rie volgend e hoofd stu kken zal nad er w ord en ingegaan op d e relatie tu ssen eco- logie en resp ectievelijk bod em bescherm ing, biod iversiteit en ru im telijke ord ening.

Ecologie en bod em bescherm ing

9

4 E COLOGIE EN BODEMBESCH ERMIN G

Bij d e u itvoering van het beleid inzake bod em bescherm ing en bod em sanering w ord en ecologisch e asp ecten vaak n iet vold oen d e betrokken . H oew el d e ecologisch e fu n c- ties, d at w il zeggen d e rol van bod em in natu u rlijke en d oor d e m ens gem aakte ecosys- tem en, w el w ord en ond erkend , bestaat w einig d raagvlak w anneer ter bescherm ing of h erstellen van d ie fu n cties m ilieu m aatregelen gen om en m oeten w ord en , m et n am e w an n eer h ier h oge kosten aan verbon d en zijn . In afw egin gen is d e m en s d e m aat d er d ingen. Voord elen en nu t voor d e m ens en nad elen als bijvoorbeeld effecten op d e ge- zon d h eid , h in d er en stan k krijgen een zw aard er gew ich t d an voor- en n ad elen voor

‘ecosystem en ’, ook al is een bed reigin g van ecosystem en ook op lan gere term ijn be- d r eigin g v oor d e m en s. O m d e ecologisch e fu n cties v eilig te stellen is r egelgev in g n ood zakelijk.

H et d raagvlak voor d e regelgevin g ter besch erm in g van h et algem een belan g, zoals h et fu n ction eren van h et bod em ecosysteem , w ord t vergroot n aarm ate d it belan g h er- kenbaard er w ord t. Wil m en d e ecologische fu ncties van d e bod em bescherm en d an zal m en h et n u t v an d eze fu n cties als v er tr ekp u n t m oeten kiezen . Van ou d sher is d e zu iveren d e w erkin g van d e bod em voor bijvoorbeeld afvalw ater beken d . De h eron t- d ekking van het bod em leven bij ‘n at u r al at t en u at ion ’ en als gu n stige factor d ie h elp t bij d e n azorg van stortp laatsen bied t d aarvoor kan sen . H et op h op en van organ isch m ateriaal w egens gebrek aan bod em leven in d e nabije om geving van een zinkfabriek in d e Kem p en illu streert w at m is gaat als ecologische fu ncties w ord en verstoord . Ook zou m oeten w ord en aangegeven w at d e risico’s zijn als w e geen rekening hou d en m et d e ecologisch e rol van d e bod em . Er zijn voorbeeld en van on tw ikkelin gen te n oem en w aarbij te w ein ig reken in g is geh ou d en m et h et reactieve karakter van een leven d e bod em . Inklinken van veen d oor ontw atering ter intensivering van d e land bou w , m et als gevolg een lan gzam e veron trein igin g van h et gron d w ater m et u it h et veen vrij- kom end e verontreinigend e stoffen, is d aar één van.

Uitgan gsp u n t bij h et besch erm en van d e bod em is h et h an d h aven van d e m u ltifu n c- tion a liteit v a n d e bod em , h etg een betek en t d a t h et h u id ig e la n d g ebr u ik g een g e- bru iksbep erkin gen voor toekom stig gebru ik m ag veroorzaken . De gebru iksm ogelijk- h ed en van d e bod em blijven h etzelfd e en er w ord t vold aan aan d e d aarm ee sam en - h an gen d e gebru ikseisen . Bij d e u itw erkin g van h et beleid besefte m en d at d e bod em ook fu n cties h eeft d ie w elisw aar v oor allerlei v orm en v an lan d gebru ik v an belan g zijn m aar d ie d aar n iet sp ecifiek aan zijn te kop p elen . H et gaat d aar bij om w issel-

Ecologie en bod em bescherm ing

10

w erkin gen tu ssen bod em en an d ere m ilieu com p artim en ten , geoch em isch e stofkrin g- lop en en effecten op het klim aat. Problem en m et d eze algem ene fu nctie van d e bod em ku nnen, ook econom isch, verstrekkend e gevolgen hebben.

Tijd en s d e beleid svern ieu w in g bod em san erin g (BEVER) is een eerste verken n in g ge- m aakt van sp ecifieke ecologische fu ncties om tot gebru ikssp ecifieke bod emge- bru iksw aard en te kom en. H oew el d it n og n iet tot een w eten sch ap p elijk bevred igen d resu ltaat h eeft geleid , lijkt een ach terliggen d e ged ach te te zijn d at gebru iksvorm en tu inen en op enbaar groen vold oend e bod em kw aliteit m oeten hebben voor d e soorten d ie in d ergelijke situ aties geach t w ord en voor te kom en . Om d at d eze soorten teven s afh an kelijk zijn van een aan tal essen tiële p rocessen in d e bod em d ien en er ook aan p rocessen bep aald e kw aliteitseisen te w ord en verbon d en . Door d e p rocessen op een zeker niveau te bescherm en w ord en d e d aarbij betrokken soorten ook bescherm d , ook al is d it n iet h et p rim aire d oel.

Bij d e algem ene ecologische fu nctie gaat het eveneens om p rocessen m aar bezien van- u it een w at groter m eer region aal sch aaln iveau . Uiteraard zit er een overlap m et d e p rocessen d ie tot d e sp ecifieke ecologisch e fu n ctie gereken d w ord en . De term l i fe su ppor t fu n cties d ie regelm atig in d iscu ssies over biod iversiteit op d u ikt, lijkt over- een te kom en m et d e ecologische procesingang in d e bod em bescherm ing.

Ecologie en biod iversiteit

11

5 E COLOGIE EN BIODIVERSITITEIT

De soorten rijkd om aan p lan ten en d ieren en m icro-organ ism en in n atu u rlijke leven s- gem eenschap p en is binnen d e ecologie een belangrijk ond erzoeksond erw erp . Men on- d ersch eid t bij d iv er siteit een aan tal com p on en ten , zoals h et aan tal soorten bin n en een sp ecifieke leven sgem een sch ap , h et aan tal versch illen d e leven sgem een sch ap p en bin n en een gebied en d e d iversiteit op een grootsch alig n iveau d ie tot u itin g kom t in versch illen d e soortsam en stellin gen bin n en vergelijkbare system en , bijvoorbeeld d e versch illen in d e loop keverfau n a tu ssen d en n en bossen in Scan d in avië en d e H oge Velu w e. De zor g d ie m en in ter n ation aal sin d s d e conferentie van Rio d e Janeiro d eelt, betr eft v oor al d e eer ste tw ee com p on en ten : d e ach ter u itgan g v an h et aan tal soorten , zow el bin n en sp ecifieke ecosystem en als h et verd w ijn en van h ele ecosyste- m en . Aan gezien d e d iversiteit van ‘zich tbare’ soorten in d e trop en ord en van grootte h oger is d an in gem atigd e streken , is d e ach teru itgan g v an h et areaal aan trop isch regenbos d ram atisch. Door som m ige ond erzoekers w ord t echter gesteld d at d e biod i- v ersiteit v an d e ‘on zich tbare’ soorten in d e bod em , ook in gem atigd e streken , v ele m alen h oger is. H oew el velen h et verd w ijn en van zeer veel soorten als gevolg van m en selijke activiteiten op zich al ern stig vin d en , kom en d aar n og an trop ocen trisch e argu m enten bij, zoals:

• De gen etisch e d iversiteit, een bron voor biotech n ologisch e aan p assin gen in com - m ercieel in teressan te soorten gaat ach teru it;

• De d iversiteit aan biologisch actieve stoffen d ie m ogelijk als basis ku n n en d ie- nen voor nieu w e p rod u cten zoals geneesm id d elen neem t af;

• Ach teru itgan g van d e bu fferfu n ctie van regen w ou d en in klim aat en belan grijke stofkrin glop en . Dit laatste argu m en t verw ijst n aar d e life su ppor t fu n ctie van d e betreffend e system en.

H oew el n ation aal m ilieu beleid bin n en N ed erlan d betrekkelijk w ein ig kan d oen aan d e ach teru itgan g van d e biod iversiteit op m on d iale sch aal, is d e zorg voor biod iver- siteit ook binnen N ed erland van belang:

• De kw aliteit v an n atu u rgebied en zal h oger w ord en gew aard eerd n aarm ate ze m eer soorten h erbergen en d e d iversiteit d ie vergelijkbare gebied en in h et verle- d en had d en, d ichter benad eren;

• Stabiliteit van ecologisch e p rocessen is in h et algem een h oger in d ien d aar m eer soorten bij zijn betrokken . De stressbesten d igh eid van p rocessen in soorten rijke system en is in het algem een ook hoger;

Ecologie en biod iversiteit

12

• Plagen krijgen m in d er kan s in system en d ie veel soorten h erbergen . Lan d bou w - m on ocu ltu res zijn zeer kw etsbaar. H et blijkt d at een vou d ige h ou tw allen een ac- tieve ecologisch e barrière ku n n en vorm en bij d e versp reid ing van ziekten en p lagen in land bou w system en;

• Ten slotte is ook d e voorbeeld fu n ctie van N ed erlan d van belan g. On tw ikkelin gs- land en zu llen m ind er bereid zijn om hu n biod iversiteit te bescherm en als ontw ik- keld e lan d en d aar n iets aan d oen .

De bod em is een h eterogeen m ilieu op m icro- en m acrosch aal. Med e van w ege d eze h eterogen iteit is d e biod iversiteit van bod em ecosystem en van n atu re h oog. In ten sie- ve bod em bew erkin g zoals gan gbaar in d e con ven tion ele lan d bou w h eeft een sterke verm en gin g en egalisatie van d e bod em tot gevolg. H et toen em en d e ru im tegebru ik voor w onen en w erken, inclu sief land bou w , en ook d e intensivering van d at gebru ik, slu it steed s v aker h et v oor kom en v an bep aald e p lan ten of d ier en u it. Deze laatste d ragen bij tot het genereren van heterogeniteit in d e bod em . And ere stressfactoren zo- als verzu rin g, verm estin g en versp reid in g van m ilieu gevaarlijke stoffen versterken d e afn am e van m icro- en m acrograd iënten resp ectiev elijk h eterogen iteit van d e bod em.

Men kan zich afvragen in h oeverre d eze veran d erin gen n og om keerbaar zijn . Deze vraag is ook van u it h et p ersp ectief van een d yn am isch e ru im telijke ord en in g van be- lan g. Gebied en d ie een bestem m in g m et w at m eer n atu u r krijgen , bijvoorbeeld voor- m alige gasfabrieken d ie p arken w ord en, of land bou w grond en d ie natu u rgebied w or- d en, m oeten gekoloniseerd ku nnen w ord en d oor d e organism en d ie bij d e nieu w e be- stem m in g m ogen w or d en v er w ach t. Dit v er eist in elk gev al d e aan w ezigh eid v an kolon isten in d e om gevin g, n iet teveel bod em veron trein igin g en d e aan w ezigh eid van een life su ppor t systeem , een verzam elin g ecologisch e stofw isselin gsp rocessen d ie voor het overleven van d e kolonisten van belang zijn.

Soorten d ie m on d iaal zijn u itgestorven kom en n iet teru g en soorten d ie op con tin en - tale sch aal sch aars zijn gew ord en m oeten som s w ord en geïm p orteerd , zoals bevers.

H et lijkt d aar om h et m eest zin v ol om biod iv er siteit op r egion ale sch aal te beh ou - d en . Er zijn d an in d e om gevin g kolon isten aan w ezig d ie zich op d e vrijgekom en be- stemmingen kunnen vestigen.

Een regionale pool van soorten is ook om and ere red en van belang. Door toenam e van het verkeer tu ssen continenten ku nnen soorten w ereld w ijd versp reid raken. Deze soor- ten zijn som s krachtige concu rrenten voor au tochtone flora en fau na, zeker als zij vrij- gekom en gebied en eerd er ku nnen bezetten. Ecosystem en van verschillend e continen-

Ecologie en biod iversiteit

13

ten gaan d aard oor steed s m eer op elkaar lijken , een v erlies aan d iv ersiteit d at w el aanged u id w ord t als d e ‘McDonald isering’ van d e natu u r.

Ecologie en ru im telijke ord ening

15

6 E COLOGIE EN RUIMTELIJKE ORDEN IN G

Ru im tegebru ik w ord t steed s in ten siever. Waar vroeger d e ru im telijke on tw ikkelin - gen w erd en bep aald d oor d e ‘kansen en bed reigingen’ van d e bod em gesteld h eid , lijken v eel v an d e bed reigin gen tech n ologisch op losbaar en te w ord en om gezet in kan sen voor n ieu w e ru im telijke on tw ikkelin gen . Tot voor kort leek d e tech n ologie elke vorm van lan d gebru ik overal m ogelijk te m aken . Met n am e d e w ateroverlast als gevolg van h et gerin ge bergin gsverm ogen van d e h u id ige rivierlop en en d ich tbe- bou w d e gebied en h ebben in d e ru im telijke ord en in g h et besef d oen rijzen d at h e t bod em - en w aterm ilieu hu n bep erkingen kennen. Deze bep erkingen zijn als voorw aar- d estellen d te besch ou w en bij ru im telijke on tw ikkelin gen . In d it verban d is h et zoge- noem d e d rie lagen concep t geïntrod u ceerd . De bod em gesteld heid en het geohyd rolo- gische systeem vorm en d e zogenaam d e grond laag, d e basis voor d e verd ere p lanning.

Als tw eed e laag w ord t d e infrastu ctu u r ond erscheid en. De d erd e laag w ord t gevorm d d oor d e bestem m ingen. Deze laagsgew ijze p lanning is in figu u r 1 geïllu streerd .

Grondlaag Infrastructuur

w a te r in fra stru ktu u r

b e st e m m in g e n , b o d e m g e b ru ik

}

b o d e m

Bestem m ingen

Figuur 1. H et d rie lagen m od el voor d e ru im telijke in rich tin g van N ed erlan d .

Ecologie en ru im telijke ord ening

16

Ind ien d e grond laag voorw aard estellend is, ku nnen vorm en van land gebru ik d ie niet p assen bij d e bod em gesteld heid m ind er gew enst zijn of als niet d u u rzaam w ord en be- sch ou w d . De g r on d la a g is ook d e la a g d ie h et m in st d y n a m isch is. Bod em is een traag m ilieu . De laag van d e bestem m in gen kan zeer d yn am isch zijn , d at w il zeggen , er tred en snelle gebru iksverand eringen op . De snelheid w aarm ee gebru ik kan w ord en verand erd , hangt ook sam en m et d e eigenschap p en van d e grond laag. Tevens m oet d e grond laag in d eze context ook als d rager van het life su ppor t systeem gezien w ord en.

Zoals eerd er aan gegeven h eeft ru im telijke ord en in g grote in vloed op veran d erin gen in d e biod iversiteit. N aarm ate d e gron d laag m eer w ord t d oorsn ed en m et in frastru c- tu u r ontstaan steed s m eer barrières voor flora en fau na, ook al is overal d e grond laag van vold oen d e kw aliteit voor h et life su ppor t systeem .

Ind ien d e bod em volled ig w ord t bestem d voor vorm en van land gebru ik d ie zeer inten- sief zijn , zoals ‘versteen d e’ w oon gebied en , in d u striegebied en en lan d bou w gebied en , d an is d e r u im te v oor flor a en fau n a bep er kt. Er zijn tw ee m ogelijkh ed en om d it p robleem te bestrijd en. Enerzijd s d oor het creëren van m eer ‘d oor d e m ens ongebru ikte’

gebied en, liefst m et een verschillend e ‘grond laag’ of and erzijd s d oor het gebru ik bin- nen bestem m ingen te extensieveren, d at w il zeggen m eer tu inen, groenvoorzieningen, recreatiegroen , h ou tw allen , n atu u rlijke slootran d en , boom groep en in h et w eilan d , en z. Teven s is d e ru im telijke ord en in g van d eze m eer n atu u rlijke lan d sch ap selem en - ten van belang, ju ist bu iten d e ecologische hoofd stru ctu u r.

Aanbevelingen

17

7 A AN BEVELIN GEN

De com m issie h eeft d e bod em p roblem en geïn ven tariseerd d ie n aar h aar oord eel in d e n abije toekom st d e m eeste aan d ach t verd ien en . Vervolgen s h eeft d e com m issie d e beleid sth em a’s bod em besch erm in g, biod iversiteit en ru im telijke ord en in g van u it een ecologisch p ersp ectief geanalyseerd en een ecologische basis voor d eze beleid sveld en ben oem d . Op basis van d eze on d erd elen kom t d e com m issie tot aan bevelin gen voor beleid stu ring en ond erzoek ten aanzien van d e kw aliteit van bod em ecosystem en.

R

De gevolgen van land gebru ik d oor d e m ens voor bod em ecosystem en zijn op verschil- len d e m a n ier en te w a a r d er en , a fh a n k elijk v a n d e sch a a l w a a r op h et la n d g ebr u ik p laatsvin d t. De sch aal kan h ierbij in tijd en ru im te w ord en aan ged u id . In h et ad vies

‘Bod em bescherm ing en bestrijd ingsm id d elen’³ is d e com m issie reed s eerd er op d e p roblem atiek van bod em besch erm in g in ru im te en tijd in gegaan . Sam en gevat kan w ord en gesteld d at lokaal lan d gebru ik ten eerste d ien t te w ord en beoord eeld op d e lokale gevolgen van h et gebru ik zelf, u itged ru kt in ern st van beïn vloed in g en sch aal w aarop h et lokale gebru ik zich afsp eelt. Een tw eed e, m aar n iet m in d er belan grijke beoor d elin g, v olgt u it d e v r aag h oe h et on d er h av ige gebr u ik zich v er h ou d t tot d e kw aliteit van d e om geving. H oe langer d e gevolgen zu llen aan hou d en, hoe groter d e sch aal van h et lokale gebru ik en h oe slech ter d e kw aliteit van d e om gevin g, d es te heviger zijn d e gevolgen en d es te m oeilijker zal herstel, en d u s ook d e overgang naar een v olgen d e fu n ctie, te bew er kstelligen zijn . H et aangegeven ond erscheid tussen

‘lokaal’ en ‘om gevin g’ leid t tot versch illen d e beleid sm atige stu rin gsm od ellen .

L

Waar het gebru ik d oor d e m ens l o k a a l het voorkom en van p lan ten, d ieren en p roces- sen voor een d eel u itslu it, zou h et beleid zich m oeten rich ten op h et verken n en van m ogelijkh ed en , h et op tim aliseren en h et stim u leren . Daarn aast zijn con crete eisen n od ig m et betrekkin g tot d e n ood zakelijke ecologisch e kw aliteit van d e bod em ten beh oeve van h et sp ecifieke gebru ik. H et beleid sm atige stu rin gsm od el is h ier: op ti- m aliseren boven een basaal niveau .

3 Advies Bodembescherming en bestrijdingsmiddelen, maart 1990. Technische commissie bodembescherming, TCB A89/05, Den Haag.

Aanbevelingen

18

O

In d e omgeving d ien en vold oen d e gebied en aan w ezig te zijn w aar p lan ten , d ieren en p rocessen d ie lokaal bij som m ige bestem m ingen niet m eer voorkom en, nog w el aanw e- zig zijn. Een voorbeeld hiervan is d at d e om geving van een land bou w p erceel kan d ie- n en als h abitat voor p laagbestrijd en d e organ ism en , d ie in h et p erceel zelf n iet ku n - nen overleven. Monitoren van soorten en processen als d iversiteitsin d icatoren in ecologisch e m eetn etten kan h ier v an belan g zijn , v oor al als d e r esu ltaten d aar v an aan ru im telijke on tw ikkelin gen ku n n en w ord en gerelateerd . H et zal m oeilijk zijn om een v ast r efer en tiep u n t v oor d er gelijke tr en d an alyses aan te gev en . H et aan gev en van gu nstige en ongu nstige ontw ikkelingen kan echter reed s vold oend e zijn om bijstu - rin g van ru im telijke on tw ikkelin gen en d e d aarm ee sam en h an gen d e m ilieu effecten (v er -th em a ’s) te la ten p la a tsv in d en . Dit v oor stel k om t n eer op d e a a n b ev elin g en voor monitoren zoals in h et eerste ad v ies over d it ond erw erp zijn gegeven (S33(2000)). H et beleid zou gerich t m oeten zijn op h et beh ou d en verbeterin g van d e h u id ige situ atie.

O

N aast d e tw eed im ensionale ru im telijke schaal is bij bod em bescherm ing ook d e d erd e d im en sie, d e d iep te, van belan g. Lan d gebru ik d oor d e m en s sp eelt zich vooral aan h et op p er v la k a f. A a n d a ch t v oor soor ten (p a tr oon in v a lsh oek ) b etr eft v oor a l h et m eer zich tbare bovengrondse d eel van ecosystem en. Bij d e ondergrond h eeft d e p rocesin v alsh oek d e ov erh an d . De biologisch e kan t v an d e p rocessen d iep er in d e bod em is w etenschap p elijk een nog erg onontgonnen terrein. Tot enkele jaren geled en w as d e verw ach tin g d at er w ein ig leven in d e on d ergron d zou zijn . Deze in d ru k w as h et gevolg van h et feit d at m icro-organ ism en p as aan getoon d kon d en w ord en als ze in h et laboratoriu m kon d en w ord en gekw eekt. N ieu w e m olecu laire en gen etisch e tech n ieken w ijzen u it d at een on geken d e d iv ersiteit aan m icro-organ ism en tot op grote d iep te voor kan kom en . Bij d e on beken d h eid van d eze on d ergron d se w ereld kom t ook d e traagh eid w aarm ee p rocessen d aar verlop en en d e d aarm ee sam en h an - gen d e bep erkte reversibiliteit van in grep en . Als u itgan gsp u n t voor h et beleid geld t h ier vooral h et voorzorgsp rin cip e. In d ien in grep en absolu u t n ood zakelijk zijn d an slech ts in cid en teel en lokaal.

O

H et instru m entariu m voor beleid sm atige stu ring m oet nog ontw ikkeld w ord en of ver- d er w ord en u itgebou w d . De com m issie ziet h ierbij een aan tal on d erzoeksveld en d ie ku n n en bijd ragen aan d e on tw ikkelin g en h et u itbou w en van h et instru m entariu m

Aanbevelingen

19

voor beleid sm atige stu rin g. De on d erzoeksveld en zijn geord en d van fu nd am enteel n aar toegep ast karakter.

1] Fu nd am enteel ond erzoek naar d e ecologische kant van d e processen d iep er in d e bodem

Er is h ierover n og w ein ig beken d . Op basis van h et voorzorgp rin cip e bep erkt d it ge- brek aan ken n is d e gebru iksm ogelijkh ed en van d e d iep e(re) on d ergron d . Verstan d ig om gaan m et d e d iep e ond ergrond kan alleen op basis van m eer kennis over d e ecolo- gie van d e ond ergrond . Meer kennis is niet alleen van belang vanu it overw egingen d ie sam enhangen m et d e algem ene ecologische fu n ctie van d e bod em en d e life su ppor t fu n cties, m aar ook van w ege h et gebru ik van d e bod em ecologie bij h et san eren van bod em veron trein igin g, h et stim u leren van n atu u rlijke afbraak van veron trein igin g (n at u r al at t en u at ion ) en d e onlangs geconstateerd e gu nstige effecten van bod em ecolo- gie p rocessen op stortp laatsen.

2] Monitoren van soorten en processen als biod iversiteitsin d icatoren in ecolo- gische m eetnetten en d e resu ltaten d aarvan relateren aan ru im telijke on tw ik- kelingen

Om d e kw aliteit van bod em ecosystem en te m onitoren, d e invloed van bod em gebru ik h ierop vast te stellen en op ties voor beleid sm atige stu rin gsin stru m en ten te ku n n en ontw ikkelen, zijn er gegevens nod ig. Er zijn in N ed erland vele ond erzoeks- en m onito- rin gsp rogram m a’s w aarin rou tin em atig d e kw aliteit van bod em ecosystem en al d an n iet in relatie tot h et gebru ik w ord t vastgesteld . H et in ven tariseren en sam en voegen van d e resu ltaten van d eze p rogram m a’s zou op een significante w ijze het inzicht van d e k w a lit eit v a n bod emecosystemen kunnen verbeteren. Deze fu nctie zou m oeten w ord en vervu ld d oor een p lan bu reau . Dit bu reau zou d ien en te rap p orteren over d e stan d van zaken en on tw ikkelin gen van bod em ecosystem en in relatie tot h et gebru ik van d e bod em .

3] Verkennen van m ogelijkhed en om ecologische k w a lit eit van d e bodem binnen d e rand voorw aard en van h et land gebru ik te op tim aliseren en te stim u leren Voor een d eel kom t d it n eer op h et tot stan d bren gen van een attitu d everan d erin g bij d e lan d gebru iker. Deze m oet d e bod em gaan besch ou w en als een leven d e en titeit, en n iet als lou ter su bstraat of bou w m ateriaal. H et gaan verken n en en toep assen van h et verw even van vorm en van land gebru ik, zoals groen en natu u r in d e stad , en natu u r en lan d bou w , zijn p raktisch e voorbeeld en h iervan .

4] Afleid en van concrete eisen m et betrekking tot d e ecologische k w a lit eit in

r ela t ie tot land gebru ik

Aanbevelingen

20

Dit zijn eisen d ie bij d oor d e m en s ged om in eerd lan d gebru ik h et voorkom en van d e voor d at gebru ik essentiële p lanten, d ieren en p rocessen m ogelijk m oeten m aken. Ook in in tern ation aal verban d (CLARIN ET) is belan gstellin g voor d it typ e on d erzoek.