POLITIEK EN

(1)

p

POLITIEK EN

CULTUUR

a: w CD :E w

u w Q N -

0 z

"

z 011(

"

a: 011(

c ^ÇJ -⁰¹¹⁽11

00 t:

_ _

^,...

(2)

Machtsgreep der monopolies Hervorming der onderneming blijkt

geen idylle

Verkiezing van burgemeester versterking van democratie Het marxisme in deze tijd

521

R. Schilders 526

H. Verheij 535 Jaap Wolff 538 De wetmatigheid in de geschiedenis in het

licht van het historisch

materialisme M. Hefter en W. Malkow 547 BOEKBESPREKINGEN:

Afrika van A tot Z W. Vlieland 559 Sociologen besturen de politiek J. W. 561 Het rassenvraagstuk in de moderne

wetenschap S. van Dongen 563

PARTIJDOCUMENTEN:

Verklaring van het dagelijks bestuur van de CPN over de kabinetscrisis CPN stelt candidatenlijst op

Brieven aan congressen

564 565 568

POLITIEK EN CULTUUR verschijnt maandelijks bij uitgeverij Pegasus Leidsestraat 25, Amsterdam-C., tel. 23.11.38 De abonnementsprijs is f 7.20 per jaar.

f 3.60 per halfjaar, losse nummers f 0.70

Ons gironummer is 173127, Gem.giro: P 1527 Correspondentie over betaling en verkoop s.v.p.

zenden aan de administratie p/a Pegasus.

Alle correspondentie over de inhoud aan de redactie van P. & C., Prinsengracht 473, Amsterdam-C., tel. 62565

(3)

26e jaargang no. 12 december 1966

POLITIEK

EN

CULTUUR

maandblad, gewijd aan de theorie en praktijk van het marxisme-leninisme onder leiding van het partijbestuur der C.P.N.

Machtsgreep der monopolies

Na een langdurige kabinetscrisis is op 21 november een nieuw kabinet gevormd onder leiding van de A.R. professor Zijlstra, die tevens als minister van Financiën optreedt. Het bestaat uit ministers die afkomstig zijn uit de KVP en de ARP en kan als zodanig zelfs parlementair gezien niet steunen op een meer- derheid. Om elke critick reeds bij voorbaat af te wijzen, noemt het kabinet zich hardnekkig een overgangsregcring, waarbij dan steeds gezwaaid wordt met het besluit dat het heeft genomen om de Tweede Kamer te ontbinden en vervroegde verkiezingen uit te schrijven.

De feiten hebben echter al aangetoond, dat wc hier niet te maken hebben met zo maar een ovcrgangsrcgcring, maar dat er een kabinet is opgetreden dat vastbesloten is een begin te maken met de uitvoering van een uiterst rechts program. Daar- mee worden de kiezers die op 15 februari 1967 naar de stem- bus zullen gaan, voor voldongen feiten geplaatst. Trouwens, ook elke regering die na de vcrkiezingen gevormd wordt, zal geconfronteerd worden met de consequenties van de door de rcgering-Zijlstra genomen maatregelen.

Zowel dit program als de manier waarop het kabinet-Zijlstra is voorbereid en tot stand gekomen, toont aan dat het gaat om een machtsgreep van de monopolies. De bekende KVP-motic, die in de "nacht van Schmclzcr" leidde tot de val van de rc- gcring-Cals, was de inleiding van deze machtsgreep. Nu lang- zamerhand meer gegevens bekend worden, blijkt evenwel dat deze, zowel in de rijen van de KVP als waarschijnlijk ook el-

ders, reeds lange tijd was beraamd en werd voorbereid. Zij 521

(4)

past bovendien in de keten v:1n kabinetscrises die alle om- streeks dezelfde tijd in West-Europa plaatshadden (in West- Duitsland, Luxemburg en Denemarken en kort geleden ook in Griekenland). Dit toont op zichzelf al aan, dat niet alleen binnenlandse vraagstukken in het geding waren, maar ook internationale vraagstukken, die van doorslaggevende betekenis zijn geweest.

Het behoeft nauwelijks betoog, dat het gekuip en het politieke gekonkel in de burgerlijke politieke partijen en de intriges en manoeuvres bij de kabinetsformatie leiden tot een vcrder gaande uitholling van de parlementaire democratie. Dit speelt de uiterst rechtse elementen in de kaart en vcrschaft de monopolies, die naar een steeds grotere machtsvorming streven, nieuwe mogelijkheden.

De inzet

Uit het eerste optreden van het kabinet-Zijlstra is al gebleken, wat de inzet van deze machtsgreep is.

Het gaat om

- de lonen: er zal een loonpolitiek worden gevoerd die zonder enige omhaal in het belang is van de grote ondernemers en die aan de werkende bevolking een bestedingsbeperking oplegt;

- de belastingen: de lasten hiervan zullen met name voor de arbeidersklasse en de middengroepen aanmerkelijk worden verzwaard, zonder dat er ook maar een cent genomen wordt van degenen die profiteren van de hoge winsten en de enorme inkomsten uit speculatie;

·- de olie: de buitenlandse olieconcerns, aan welker eisen reeds door Den Uyl tegemoet gekomen werd, zullen vcrder worden bevoordeeld;

- een reeks buitenlands-politieke kwesties: van deze is het Westduitse en gaullistische streven naar een Europese atoommacht wel de belangrijkste.

In de laatste maand van 1966 hebben vooral de loonpolitiek en de belastingvraagstukken in het middelpunt van de belangstelling gestaan.

Reeds voordat de regering-Cals de ontwerp-begroting voor 1967 had ingediend, was gebleken dat de ondernemers niet be- reid waren in de Stichting van de Arbeid te spreken over de looneisen van de vakcentrales, ook al waren deze uiterst beperkt en gingen ze uit van de gedachte, dat met het oog op de economische toestand een beperking van de loonstijging nodig was. Pas toen minister V cidkamp had laten blijken, dat hij niet verder wilde gaan dan een loonstijging van 3,5 à 4 procent, kwamen de ondernemers uit hun schuilhoeken. Hun en- thousiaste reacties toonden aan, dat de ideeën van V cidkamp in wezen de ondernemersplannen tot uitdrukking brachten.

In feite had minister Veldkamp op deze manier de vakbeweging eenvoudigweg ter zijde geschoven, en bij de ondcrhandc- 522 lingen die daarna in de Stichting van de Arbeid werden ge-

(5)

voerd, hielden de werkgevers onwrikbaar aan hun standpun- ten vast en weigerden zij elke overeenstemming. Na het aan de macht komen van het kabinet-Zijlstra toonde minister Veldkamp zijn gezicht op een wel heel duidelijke manier. Hij stelde een loonpolitiek vast waarin letterlijk alle ondernemers- eisen waren opgenomen, en sommeerde de vakbeweging, zich hieraan te onderwerpen.

Het NVV reageerde op deze stap van de regering-Zijlstra met de verklaring, dat het niet wilde meewerken aan de uitvoering van deze loonpolitiek in de Stichting. Op initiatief van ir. Bosma, de voornaamste woordvoerder van de ondernemers, komt het nu tot een regeling, waarbij de Rijksbemiddelaars, als uitvoerend orgaan van het kabinet, iedere CAO die wordt afgesloten, zullen gaan "toetsen". Daarmee wordt de naakte loondictatuur van dit beruchte college opnieuw ingevoerd.

Deze gebeurtenissen laten zien, dat de ondernemers op dit ogenblik volop in actie zijn. Een passieve houding daartegen- over, die alleen zou bestaan uit het "niet-medewerken" aan de uitvoering van V cldkamps loonpolitiek, is beslist onvoldoende.

Het zou juist in deze situatie noodzakelijk zijn, dat het NVV ophoudt met zich min of meer aan te passen bij de gedachte, dat de loonstijging beperkt moet blijven. Er is een looonpolitiek nodig, die niet uitgaat van de belangen en theorieën van de ondernemers, maar die de belangen van de arbeiders als richt- snoer neemt. De tijd is aangebroken, om duidelijk de eisen te formuleren die in de vcrschillende bedrijfstakken leven, om daarover de onderhandelingen tussen de vakbonden en de ondernemers te beginnen en zo nodig de strijd ter realisering daarvan te organiseren.

Belastingen en werkgelegenheid

Naast de loonpolitieke maatregelen nam de regcring-Zijlstra ook enkele voor de bevolking zwaarwegende beslissingen op het gebied van de belastingen. Zij dreef door, dat de belasting- verlaging die per 1 januari 1967 zou ingaan, wordt opgeschort met een half jaar en dat de vcrhoging van de indirecte belastingen, die Vondeling al had aangekondigd, met een half jaar wordt vervroegd. Het resultaat van deze stappen is, dat de be- lastingdruk verder wordt opgevoerd en dat door de verhoogde omzetbelastingen de prijzen aanmerkelijk sneller zullen stij- gen. Deze kosten zullen vooral op de minst draagkrachtigen sterk drukken.

Daarbij komt nog, dat per 1 januari 1967 de ziekenfondspre- mie wordt verhoogd. Aanvankelijk had minister V cidkamp de verplicht verzekerden als "eigen risico" bij opname in een zie- kenhuis dertig dagen lang een tientje willen laten betalen. On- der de druk van de verontwaardiging moest van dit voornemen worden afgezien. Doch minister Veldkamp blijft een voor- stander van dit "eigen risico"; hij heeft thans advies gevraagd over de wijze, waarop dit het beste kan worden ingevoerd, en dit dan nog los van de thans ingevoerde premiestijging. Voor-

stellen om deze stijging te voorkomen door het geven van een 523

(6)

bijdrage uit de algemene middelen werden door de regering afgewezen.

- Het resultaat van het hele complex van maatregelen op het gebied van lonen, belastingen en premies is, dat de regering de arbeiders een vcrslechtering van hun reële inkomen oplegt.

Toen de CPN-fractie in de Tweede Kamer daarover duidelijke berekeningen voorlegde, werd dit door Zijlstra zelf op cynische en abstract-professorale wijze erkend. Bij de verdediging daarvan wordt dan de schijnheilige redenering aangevoerd, dat alle maatregelen zich het handhaven van de werkgelegenheid ten doel stellen. Dit gebeurt nota bene op hetzelfde moment, dat de regering de werkgelegenheid vermindert, en dus werkloosheid veroorzaakt, door allerlei bezuinigingen en het stil- leggen van allerlei werken en bovendien door de aantasting van de consumptie verdere schokken dreigt te veroorzaken.

Het komt erop neer, dat de regering de werkloosheid niet be- strijdt, maar deze juist organiseert.

Westduitse en gaullistische plannen

In de laatste weken is een duidelijke vcrscherping en versnel- ling waar te nemen in het streven van West-Duitsland en Frankrijk om hun wil op te leggen aan de andere EEG- en NAVO-partners.

Drie gebeurtenissen beklcmtonen dit. Ten eerste kwam na de val van Erhard in West-Duitsland de coalitie-regering van Kiesingeren Brandt aan het bewind, die in een van haar eerste verklaringen heeft laten weten, dat zij blijft streven naar de vorming van een Europese atoommacht, waaxvan Bonn en Pa- rijs de pijlers zouden moeten zijn. Het is dan ook niet verwon- derlijk, dat de eerste reis van de nieuwe minister van Buiten- landse Zaken, Brandt, naar De Gaulle ging. In de tweede plaats had vlak voordien een conflict in de Euratom laten zien, dat via deze organisatie grote voorraden splijtbaar materiaal aan Frankrijk en West-Duitsland worden geleverd, die benut kunnen worden voor de productie van kernwapens. De derde gevaarlijke gebeurtenis is de opneming van West-Duitsland als permanent lid in de commissic voor nucleaire planning, die door de NAVO op haar Parijse zitting is ingesteld. Daarmee heeft West-Duitsland een nieuwe stap gedaan op de weg naar het atoomwapen.

In het licht van deze gebeurtenissen is het nodig elk streven om Nederland zich te laten aanpassen bij deze Westduitse en gaullistische plannen met grote kracht af te wijzen.

Het begint onder de bevolking nu steeds meer door te drin- gen wat er alles gaande is en er wordt met verontwaardiging gereageerd op de pogingen van de burgerlijke partijen om de realiteit verborgen te houden achter een gordijn van geheime diplomatie. Dit maakt dat de crisisverschijnselen in deze partijen nog meer tot uiting komen. Deze crisisverschijnselen leidden al tot ware aardverschuivingen bij de voorbereiding van de 524 verkiezingen, de Kamerfracties worden als nooit tevoren door

(7)

elkaar geschud. Bij de KVP zullen op de candidatenlijsten figuren als Cals en Bogaers zowel als Blaisse op de lijsten ont- breken. In de PvdA werd prof. Patijn, die zich altijd heeft on- derscheiden door zijn uiterst rechtse opvattingen in de buitenlandse politiek, op een niet-verkiesbare plaats gezet, waarna hij zich prompt terugtrok. En in de ARP is een hele veldslag aan de gang rondom de candidatuur van oud-minister Smallen- broek. Het opvallende is daarbij, dat al deze partijen die hun mond vol hebben over democratie, tegenover de kiezers een diep stilzwijgen in acht nemen over deze wijzigingen.

De verkiezingsactie is thans in volle gang. De CPN plaatst zich als enige partij op alle punten, ten aanzien waarvan de regering-Zijlstra en de grote ondernemers hun program ontvou- wen en tot uitvoering pogen te brengen, vierkant tegenover hen. Daarom is de versterking van de CPN bij de komende verkiezingen in het belang van allen die de gevaren van de huidige regeringskaers zien en daartegen de strijd willen aan- binden.

BETALING ABONNEMENTSGELD 1967 Verzekert u van een ononderbroken toezending van POLITIEK EN CULTUUR, door vóór 15 februari 1967 uw abonnementsgeld:

f 7.20 voor het hele jaar of

f 3.60 voor het eerste halfjaar over te maken op:

postrekening 173127 of

gem.girorekeninq P 1527 of

per postwissel

ten name van Boekhandel PEGASUS Leidsestraat 25 te AMSTERDAM met vermelding van "bestemd voorPen C 1967".

Indien uw betaling op 15 februari 1967 niet in ons bezit is, zijn wij genoodzaakt een kwitantie, verhoogd met incassokosten, te laten aanbie·

den.

Boekhandel PEGASUS adm. Politiek en Cultuur Leidsestraat 25, Amsterdam

525

(8)

526

Hervorming der onderneming

blijkt geen idylle

De hervorming van de structuur der onderneming is een onder- werp gebleken, dat zich bijzonder goed leent voor een gepraat zonder einde. Het is op talrijke conferenties en in reeksen rap- porten aan de orde geweest. Juridisch is het nu wel van alle kanten bekeken en reeds lang liggen voorstellen tot wetswij- ziging - al valt aan deze restdraten van het werk van de commissie- Verdam¹⁾werkelijk niets opwindends te bespeuren -

op nadere behandeling en afwerking te wachten. In de praktijk blijkt dit alles echter niet voldoende te zijn om ook maar de geringste verandering tot stand te brengen. Daarvoor is meer nodig, vooral als het gaat om (zij het nog zo beperkte) verlangens op het gebied van de medezeggenschap van de werknemers. Geen enkele verandering op dit gebied kan bereikt worden door vrome wensen, zonder de klassenstrijd van de arbeiders.

Als om te onderstrepen, dat het gaat om een botsing van klas- senbelangen, zijn de ondernemers druk in de weer om zich te verzetten tegen wijzigingen in de ondernemingsstructuur. Zij wijzen alles af wat ze beschouwen als een inmenging in "hun"

zaken en staan op lwn achterste benen bij de gedachte alleen al, dat er enige inbreuk zou kunnen worden gemaakt op hun machtsposities. Daarbij wordt niet teruggedeinsd voor het stellen van ultimatums. Zo dreigen zij bedrijven naar het buiten- land te zullen verplaatsen als er te veel aangedrongen wordt op dergelijke structuurwijzigingen, die volgens hen het klimaat voor het ondernemen slechter zullen maken. Het is een dreige- ment, dat in regeringskringen dankbaar is aangegrepen, om vooral maar niets te behoeven doen.

Naast deze directe bedreigingen is ook ander geschut in stelling gebracht. Er worden aan de lopende band redencringen geproduceerd, volgens welke het in het geheel niet nodig zou zijn om iets aan de structuur van de onderneming te veranderen of om wettelijke stappen te nemen om medezeggenschap van de werknemers tot stand te brengen. De ondernemingen zouden zichzelf al aanpassen bij de eisen, die nu worden ge- steld, en overhaasting van dit aanpassingsproces door het nemen van juridische maatregelen en het toepassen van de daarmee verbonden dwang zou slechts kunnen schaden en belem- meren. Vooral de grote ondernemingen zouden waarlijk van een lelieblanke onschuld zijn en geen enkele weerstand opwer- pen om deel te nemen aan de behartiging der belangen van de gehele maatschappij. Binnen de grote bedrijven zou zich reeds een krachtige hervorming aan het voltrekken zijn, die (aldus

1) Over het werk van de commissie-Vcrdam is in P. en C. van april 1965 (blz. 145 e.v.) een artikel gepubliceerd van F. Mcis, dar de inhoud van dit rapport en de discussic erover samen\'at.

(9)

bv. mr. ]. de Wilde in "De vrijheid van de ondernemer in ver- leden, heden en toekomst", Haarlem 1966) van de ondernemers uitgaat. Dezen zouden zich daartoe "doorlopende inspanning"

getroosten en ingrepen in de ondernemingsstructuur zouden slechts de mogelijkheid openen, "dat de ondernemer in die taak belemmerd wordt" (blz. 68 van bovengenoemd boekje).

Deze loftuitingen aan het adres van de grote ondernemingen passen geheel in het kader van de verdediging van het monopo- liebedrijf tegen de daarop gerichte critiek. Oorspronkelijk was deze verdediging vooral in de Verenigde Staten te vinden, maar thans wordt ze ook steeds meer in Europa gehoord, voor- :d nu het inzicht groeit dat de monopolisten alle andere klassen en groepen van de bevolking aan zich ondergeschikt maken en de acties tegen de heerschappij door de monopolies zich beginnen uit te breiden.

De ondernemers als revolutionairen

In de Verenigde Staten is lange tijd geprobeerd het voor te stellen of de groeiende macht van de monopolies in toom gehouden kan worden met behulp van kleine lapmiddelen. Toen echter duidelijk werd, dat dit in werkelijkheid niet mogelijk is en de macht van het grootbedrijf zich in alle sectoren van de economie doet gevoelen, kwamen andere theorieën tot ontwikkeling.

De groei van de monopolistische onderneming werd beschre- ven als een onvermijdelijk begeleidingsverschijnsel van de technische vooruitgang en zelfs als een steeds noodzakelijker voor- waarde daartoe. De nieuwe tcchnsiche vindingen leidden namc- lijk tot het gebruik van meer en ingewikkelder machines en aldus tot een stijging van de bedrijfsgrootte, zowel wat de productie alsook het gebruikte kapitaal betrof. Anderzijds zouden de uitgebreide onderzoekingen voor het verder ontwikkelen van de techniek alleen door de grote bedrijven kunnen worden gefinancierd. Zo werd het ontstaan en de zich uitbreidende heerschappij van het grootbedrijf voorgesteld als een uiterst progressieve gang van zaken, zodat iemand die zich daartegen richtte, zichzelf tegelijkertijd zou uitroepen tot een tegenstan- der van de technische ontwikkeling zelf en daarmee van alle vooruitgang. Er is echter geen enkele uit de techniek zelf voort- vloeiende wetmatigheid, dat de vruchten van de technische ontwikkeling zouden moeten toevallen aan een handjevol monopolisten, die andere ondernemingen ten ondergang doemen door ze ofwel in de concurrentiestrijd te laten verdwijnen of ze op te slokken door middel van gedwongen verkoop of fusie.

Het is omgekeerd juist de monopolistische beheersing van de technische vooruitgang, die tot dergelijke gevolgen leidt en bovendien de ontwikkeling van de techniek zelf eenzijdig in de door hen gewenste richting drijft.

Deze redenering over de onmisbaarheid van de monopolies voor de technische ontwikkeling is nog steeds een veel bereden

stokpaardje. Als voorbeeld: In de discussie over de door de 527

(10)

vakbonden aan de orde gcstelde eis tot winstdeling kwam de met de VVD verbonden Telders-stichting in haar rapport

"Open ondernemerschap" vertellen, dat de technische vooruit- gaqg die door de research-afdelingen van de grote bedrijven tot stand werd gebracht, neerkwam op een "automatische winstdeling", waardoor een andere regeling overbodig werd gemaakt.

Doch daarnaast zijn ook verder gaande theorieën ontwikkeld.

Met name in de Verenigde Staten ging een aantal economen er toe over om het tot stand komen van de vrijwel onbeperkte macht der grote bedrijven te schetsen als de overgang naar een geheelnieuw economisch stelsel, dat kwalitatief geheel van het kapitalisme van vroeger dagen zou verschillen. Als voorvech- ters van deze ideeën hebben vooral de Amerikaanse economen Means en Berle bekendheid verworven. Mcans beklcmtoonde het nieuwe van de ontstane toestand door zelfs de in Amerika lange tijd in een slecht gerucht staande term revolutie op deze ontwikkeling toe te passen. Omdat het grote bedrijf vrijwel altijd de N.V.-vorm Leeft (in de Verenigde Staten spreekt men dan van een "corporation"), sprak hij van het intreden van de "corporatc revolution". Berle beklemtoonde het onderscheid met voorheen door te spreken over "corporatc capitalism" en Means gebruikte ook wel de term "collectief kapitalisme". In 1963 achtte Berle h ?t in een toen door hem geschreven bock al niet meer mogelijk om de term kapitalisme te gebruiken, want, zo was zijn redenering, daarover kon men eigenlijk niet meer spreken, nu de bedrijYen niet meer het eigendom zijn van één individuele kapitalist.

De revolutie die zich volgens Bcrle, Mcans e.d. heeft voltrok- ken, komt neer op het volgende: In de moderne grote onderneming is de macht van de in di viduelc kapitaalbezitter ver- dwenen; het aandelenbezit is over een groot aantal mensen vcr- spreid en aldus gedemocratiseerd; er is een scheiding ontstaan tussen de eigendom en het leiden van de onderneming. Door dit alles zouden de ondernemingen zich kunnen losmaken van een enghartige jacht op maximale winsten en zouden ze er naar streven te handelen in overeenstemming met het algemeen belang - waarbij dan natuurlijk nog wel opgemerkt wordt, dat dit uiteindelijk ook het beste is voor de zakelijke belangen.

Met behulp van deze redencringen zijn ons hele idylles voor- getoverd. Er zou een overgang naar een nieuwe tijd zijn tot stand gekomen door het optreden van de managers van de bedrijven, die, losstaande van het kapitaalbezit, ook vrij zouden zijn van alle conservatieve opvattingen, welke - en in dit ver- band wordt dat dan ruiterlijk toegegeven - met dit kapitaalbezit samenhangen. Ook dat zou dan weer een revolutie zijn:

ditmaal de revolutie der managers.

Feiten weerleggen idylle

In de hedendaagse burgerlijke politieke economie zijn deze gc- 528 dachten druk besproken en er is veel gedaan om materiaal te

(11)

zoeken dat deze theorieën zou kunnen staven. Maar dat is niet gelukt; integendeel, er werden allerlei gegevens gevonden die aantoonden dat deze theorieën in strijd zijn met de feiten.

De zogenaamde democratisering van het aandelenbezit wordt al direct in haar ware gedaante getoond, als enkele cijfers worden vergeleken met de geschetste idylle. Volgens Amerikaanse cijfers bezat in de Verenigde Staten in 1965 10 procent van de bevolking aandelen, maar dan mag niet worden vergeten dat 1 procent van de bevolking 76 procent van alle aandelen in handen had. Daar komt dan nog bij, dat het voldoende is, een betrekkelijk gering percentage van het totale aantal aandelen in handen te hebben om een volstrekte zeggenschap te kunnen uitoefenen. Hiervan maken de controlerende groepen gebruik om op zo groot mogelijke schaal te kunnen beschikken over het kapitaal, dat kleinere aandeelhouders in de ondernemingen beleggen. Om eventuele democratische neigingen van de aandeelhoudersvergadering van te voren de kop in te drukken, worden er vaak nog bijzondere regelingen over het bestuur van de onderneming ingevoerd (oligarchische clausules), waardoor de macht van het kleine heersende groepje wordt beschermd. Uit de literatuur over de naamloze vennootschappen in ons land blijkt, dat ook hier reeksen van dergelijke oligarchische clausuks bekend zijn. Bovendien zijn er in Neder- land naar verhouding vele besloten vennootschappen (vooral familievennootschappen), nl. 25.000, tegen 450 open vennootschappen, ofschoon deze laatste verreweg de grootste ondernemingen omvatten.

Ook de redenering, dat de managers over zelfstandige macht zouden beschikken, zonder zich iets van de aandeelhouders te hocven aantrekkt~n, is onjuist. Het gaat daarbij niet zozeer om de aandeelhouders in het algemeen als wel om het oligarchische groepje dat de macht in handen heeft. Deze controle-groep beslist uiteindelijk over het beleid en over de rol die de managers kunnen spelen. De managers blijken meestal mede-eigenaars van de bedrijven te zijn (of dat te zijn geworden) en zij delen in het algemeen ten volle de maatschappij-opvattingen van de controle-groepen die de beslissingen nemen.

In een pas gepubliceerd onderzoek over de vcrhouding tussen managers en aandeelhouders in West-Duitsland schrijft Helgc Pross daarover: "Daarom zijn de managers een conservatieve macht en zijn zij afkerig van veranderingen in de status-quo (de bestaande toestand) en dat betekent ook van elke ingreep in de eigendomsrechten. Het privé-eigendom steunt hen en zij steunen het privé-eigendom". En elders in het boek worden de managers de "geëngageerde aanhangers van het private kapitalisme" genocmd.²) De controle-groepen controleren hun managers dus terdege en samen met hen oefenen zij door hun grote macht en hun bezetting van de sleutelposities in de economie grote invloed uit, zowel in economische kwesties als op politiek gebied.

2 ) Helge Pross - Manager und Aktionärc in Dcutschland (Frankfurt am

Main, 1965), blzn. 179 en 181. 529

(12)

530

Door al deze onderzoekingen is de idyllische sfeer aardig ver- stoord en is er een neiging waarneembaar om op een killere wijze te werk te gaan bij de verdediging van het grote monopolistische bedrijf.³)

De grote onderneming "vermaatschappelijkt"?

Een dergelijke zakelijke koud-economische verdediging tracht bv. dr. S. Bergsma in zijn proefschrift "De vermaatschappe- lijking van de onderneming" (Deventer 1966) te geven. Ook hij wijst de pompeus-romantische redeneringen over de grote onderneming af. Zo cririseert hij uitlatingen van Berle, die de onderneming "een geweten" toeschreef, en van C. Ka ysen, die sprak over "a soulful corporation", een grootbedrijf met een ziel. Met instemming haalt hij de cynische uitspraak aan van Charles E. Lindblom (in "American Economie Review", 1957), volgens wie deze met een geweten en een ziel belaste onderneming in staat is "vol vertrouwen in naam van het industriële beleid te doen, wat een zielloze onderneming zou aarzelen te doen uit angst van monopoliepraktijken beschuldigd te worden" (geciteerd op blz. 104).

Dr. Bergsma stelt zich ten doel algemene en morele redeneringen te vermijden. Toch acht hij het wel mogelijk om bij zijn beschrijving van de activiteiten van de grote onderneming het begrip "algemeen belang" te benutten. Om een van zijn uit- spraken aan te halen: " ... de ondernemingsleiding (toont) zich . . . een waardig hoeder van het algemeen belang. Een taak niet vrijwillig op zich genomen, maar inherent aan een juiste vervulling van haar functie" (blz. 81 ).

Vlak voordien had hij echter nog, met de grondigheid die een door een oerwoud v;1 n voetnoten slingerend proefschrift be- taamt, gewezen op een uitspraak van prof. Kleerekoper, dat algemeen belang in werkelijkheid "het particuliere belang v::tn sommige min of meer machtige economische en politieke coali- ties" is. Ook andere bekende burgerlijke economen staan afwij- zend tegenover het gebruik van deze term. Op de vergadering van de Nederlandse Maatschappij voor Nijverheid en Handel, die dit jaar in juni in Groningen werd gehouden, achtte prof.

Hartog de term algemeen belang "een lege formule" en prof.

Zijlstra noemde algemeen belang "datgene wat de betrokken minister in een bepaalde situatie het algemeen belang gelieft te

3) Deze benadering vindt men echter niet in een rede van ir. Van Mourik Broekman, de president-directeur van de Koninklijke Nederlandse Zout··

industrie, een van de grootste Nederlandse chemische ondernemingen. Deze riep in vervoering uit: "Als wij ons schamen voor het systeem van 'frcc cnterprise' (vrije onderneming) of als wij denken dat dit systeem misschien goed is voor enkelen maar niet voor anderen, zijn wij al verloren. Schaamte, verontschuldiging, aarzeling, onzekerheid, het gevoel van inferioriteit en schuld, dit alles zal uit ons midden gebannen moeten worden. Ondernemers zouden de ridders moeten zijn van deze tijd." (Aldus het vcrslag van de rede in het Algemeen Handelsblad van 10 december 1966). Ir. Van Mourik Broekman lijkt blijkens deze peroratie vooral ~ocd te kunnen optreden als Don Quichotte.

(13)

noemen, aangenomen dat de volksvertegenwoordiging hem volgt". (Aldus het verslag van deze vergadering in Maatschap- pij-Belangen, augustus 1966 ).

Dr. Bergsma probeert dergelijke bezwaren te ontwijken door te onderstrepen, dat de onderneming het algemeen belang niet als centrale doelstelling heeft. Dit " ... wil echter niet zeggen dat in het bedrijfsleven binnen onze huidige economische orde geen overwegingen vo.n algemeen belang zouden gelden. Inte- gendeel, de bedoeling ... is juist aan te tonen dat dit in hoge mate het geval is" (blz. 79).

Zijn redenering echter is, dat dit een ontwikkeling van objectieve aard is, een ontwikkeling dus die zich als het ware buiten de bewuste bedoelingen van de ondernemers om voltrekt en wel des te beter naarmate de onderneming groter is. Over de allergrootste ondernemingen zegt hij bijvoorbeeld: " ... en het is juist bij deze ondernemingen dat reeds in ernstige mate met het algemeen belang rekening wordt gehouden" (blz. 19). En verder, dat " ... in het huidige ondernemingsbeleid het algc- meen belang reeds wordt verdisconteerd ... " (blz. 36 ). Door de werking van objectieve factoren zouden de grote ondernemingen "vermaatschappelijkt" worden.

Uit deze citaten wordt al duidelijk, dat dr. Bergsma de vorming van grote ondernemingen en het concentratieproces dat daartoe leidt, toejuicht. Vandaar ook, dat hij het nodig acht te polemiseren met een stelling uit een van direct na de tweede wereldoorlog daterend boek van prof. Tinbcrgen.

Tinbergen achtte het in zijn "De les van dertig jaar" ( 1946) niet waarschijnlijk, dat gesproken kon worden van een voort- durende tendentie tot concentratic der ondernemingen in een steeds kleiner wordend aantal steeds grotere. Volgens hem was het tempo van de concentratic zeer matig en bleven er belangrijke takken, waarin het kleinbcdrijf overheerste; zelfs zou de stijging van de invloed van het grootbedrijf vrijwel tot staan zijn gekomen, zodat er van geen ontwikkeling naar een steeds vcrder gemonopoliseerde productie gcsproken zou kunnen worden. Dr. Bergsma acht het echter wel te verwachten, dat de concentratietendens zich zal blijven doen gevoelen, ook in bedrijfstakken waar thans het kleinbedrijf overheerst. Prof.

Hartog zegt in de reeds geciteerde bundel preadviezen "De vrijheid van de ondernemer in verleden, heden en toekomst"

ongeveer hetzelfde. Zijn oordcel is: "De concentratic gaat steeds door, en zij wordt niet alleen door technische maar ook door financiële factoren begunstigd. Het aantal zelfstandige ondernemers neemt dan ook voortdurend af. Het kapitalisme ver- slindt als het ware zijn eigen kinderen, en als er één punt is, waar de theorie van Marx nog actueel is, dan wel hier" (blz.

1 os).

Er is echter een groot vcrschil tussen het signaleren van deze tendens tot concentratie met als conclusie, dat tegen het monopolistische bedrijf en voor een verandering van de maatschappij opgetreden moet worden (zoals de marxisten doen) en het aan- prijzen van de concentratie en de vcrsterking van de macht

van het grootbedrijf ter wille van het "algemeen belang". 531

(14)

"Ideale situatie"

Bij dr. Bergsma zien we dit laatste geschieden. Hij acht de toestand van "monopolistische concurrentie", waarbij dus een aantal grote ondernemingen in elke sector van het bedrijfsleven optreedt, "een uit vele oogpunten ideale situatie" (blz. 105 ), waarbij de ook door hem geschetste nadelen, zoals een scheve in- komensverdeling en een inflationistische invloed op de prijzen, maar op de koop toe genomen moeten worden, in de hoop dJ.t hier door overheidsoptreden het een en ander vcrzacht kan worden. In ieder geval is zijn conclusie al, dat er van deze monopolistische concurrentie "een positieve invloed op de wel- vaart uitgaat" en dat ze "een essentieel onderdeel is van een expanderende (zich uitbreidende) economie" (blz. 107). Al deze weldaden worden verworven door het streven van de monopolistische ondernemingen naar maximale winst en naar grotere machtsposities om deze maximale winst te verzekeren. Een andere gedragslijn behoeft de ondernemingen even wel niet te worden voorgeschreven, want, aldus dr. Bergsma in zijn polemiek tegen hen die de ondcrnemingsstructuur wat willen veranderen, het streven naar maximale winst "hoeft niet te betekenen dat de betreffende onderneming indruist tegen maatschappelijke belangen" (blz. 1 08); bij dit streven wordt "het algemeen belang in aanzienlijke mate in aanmerking genomen" (blz. 117).

De overheid mag in dit paradijs van de monopolistische concurrentie slechts optreden als er wrijvingsverschijnselen zijn en dan nog alleen met wat in VVD-kringen een "globale politiek" wordt genoemd, ofte wel het aangeven van wenselijkheden. Het winststreven zorgt er dan wel voor, "dat de nood- zakelijke aanpassing aan de maatschappelijke behoefte ontstaat" (blz. 154) en dat overeenstemming van het ondernemingsbeleid met de maatschappelijke doelstellingen wordt bereikt.

Dr. Bergsma vcrschilt in zoverre van de oude aanhangers van het liberale "laissez-faire" (laat alles zijn gang gaan), dat hij overheidsingrepen op bepaalde knelpunten en beïnv locding door wettelijke maatregelen niet afwijst. Maar voor de rest is hij toch vol vertrouwen in de natuurlijke ontwikkeling van het grootbedrijf. Hij gaat uit van "de opvatting, dat vertrouwd moet worden op de verdere ontwikkeling van de moderne grote onderneming. In deze verzelfstandigde onderneming is het na- melijk mogelijk geworden de belangen van alle erbij betrok- kenen, of dit nu aandeelhouders of werknemers zijn, in een zekere objectiviteit te behandelen. Een vertrouwen dat niet be- schaamd zal worden omdat altijd invloeden langs legale weg of door middel van het marktvcrkeer kunnen worden uitge- oefend om de gewenste afloop te bewerkstelligen" (blz. 5 ).

Zo gauw evenwel gesproken wordt over wettelijke stappen om de ondernemingsstructuur te hervormen en over medezeggenschap van de werknemers in het ondernemingsbeleid, geeft dr. Bergsma niet thuis. Ook de door de ondernemers graag gebruikte sprookjes over de "arbeidsgemeenschap" in het bedrijf 532 wijst hij af. " ... Gelegenheid tot samenwerking in de onder-

(15)

neming (kan) slechts zo lang worden geboden als deze economisch nuttig is", zo i' zijn oordeel (blz. 56 ). En als het er om gaat, in het belang van de winsten maximaal profijt te trekken uit de capaciteiten van de werknemers, zal de monopolistische onderneming heus niet aarzelen een zodanige samenwerking tussen kapitaal en arbtid te verwezenlijken, verzekert dr. Bergs- ma ons. Een juridische regeling is daartoe echter beslist niet nodig. Wijzigingen in het vennootschapsrecht zouden slechts nodig zijn in zoverre dit recht moet worden aangepast aan de

"werkelijkheid", waaronder dan verstaan wordt de huidige praktijken en de verlangens en eisen der grote ondernemingen.

Advies en mede-inspraak als medezeggenschap

Medezeggenschap, :1ls uiting van modern democratisch denken binnen de onderneming, zou alleen maar behoeven neer te komen op de mogelijkheid voor de werknemers om adviezen te geven aan de ondernemers. Mr. ]. de Wilde noemt dit "mcde- inspraak"4). Alles war vcrder gaat, wordt afgewezen. Van de ondernemersbeslissingen moeten de arbeiders en hun vakbonden met hun handen afblijven.

Interessant is daarbij nog de cynisch-positieve houding, die dr. Bergsma inneemt ten aanzien van het zogenoemde Scanlon- plan. Dit plan is in de V crenigde Staten ontwikkeld en wordt daar in een reeks bedrijven toegepast. In "Tien over rood" van de groep "Nieuw Links" binnen de PvdA (Amsterdam 1966) wordt het voorgesteld als een ideale vorm van medezeggenschap; het zou helpen "om aan de werknemers het perspectief te bicden van een democratische samenleving, ook binnen de bedrijven" (blz. 47). Dr. Bcrgsma heeft er niets tegen en recht- vaardigt dit plan, dat besluiten ter bevordering van de productie wil laten nemen in vergaderingen van commissies van werknemers en de werkgever in het bedrijf en daarbij vertrouwen tussen leiding en arbeiders moet kweken, met een nuch- ter citaat uit een sociologische studie over "Democratie in de onderneming" (Utrecht 1952). De schrijver daarvan, dr. Bo- gaers, merkt naar aanleiding van een bedrijfservaring met dit Scanion-plan op: "Hij (de ondernemer) kreeg in twee jaar tijds een verhoging van de arbeidsproductiviteit van 60 procent en zijn winst steeg met 250 procent". Tegen zulke plannen hebben de ondernemers, met name de grotere, geen in- grijpende bezwaren - mits de uiteindelijke beslissingen maar in hun handen blijven.

Zowel het praktische handelen van de grote ondernemers en hun organisaties als de theoretische verhandelingen van dr.

Bergsma en anderen tonen aan, dat er voor het bereiken van welke hervorming dan ook, en met name om medezeggenschap in belangrijke bedrijfskwcsties te bereiken, een harde strijd noodzakelijk zal zijn. Het uiten van wenselijkheden en het op-

4) "De vrijheid van de ondernemer in verleden, heden en toekomst", blz. 55. 533

(16)

534

stellen van programs is daartoe niet voldoende. Alleen door te steunen op het optreden van de massa der arbeiders en hun strijd zal het mogelijk zijn tegen de monopolistische ondernemers in veranderingen af te dwingen. Een voorstelling van zaken, alsof het er alleen maar om zou gaan overtuigingswerk te verrichten en dat dan de ondernemers wel zullen toegeven aan juiste argumenten en verstandige redeneringen, kan slechts mis- Ieidend werken.

Het blijkt steeds meer, dat zelfs voor de geringste hervorming een krachtig, anti-monopolistisch optreden nodig is, waarbij alle groepen die door de heerschappij van de grote bedrijven in hun levensbelangen worden bedreigd, zich dienen te ver- emgen.

R. SCHILDERS

(17)

Verkiezing van burgemeester versterking van democratie

De vraag, of een burgemeester gekozen in plaats van benoemd zou moeten worden, krijgt een steeds actueler karakter in een periode, waarin brede kringen van de N cderlandsc bevolking zich ervan bewust worden dat het vraagstuk van de democratie nieuwe aandacht verdient.

Er is in ons land een intensieve discussie ontstaan over de vraagstukken van de democratie; er worden studieconferenties gehouden, programpunten opgesteld en er verschijnen talrijke publicaties over. Soms met zeer goede, soms met minder goede bedoelingen, maar alles voortvloeiend uit het feit, dat de strijd voor handhaving en vcrsterking van de democratische rechten op gang komt.

Het is de verdienste van de CPN, dat zij in februari 1960 de stoot gaf tot deze democratische heroriëntatie in Nederland, met haar program "Voor uitbreiding van de democratie en voor beperking van de macht der grote monopolies".

Deze titel van het program was en is direct richtinggevend voor de democratische strijd, door het concreet aangeven van de aan de demoeratic vijandige krachten, de grote monopolies.

Het program stelt - naast tal van eisen op staatkundig gebied - eisen op sociaal-economisch terrein ten behoeve van de Nederlandse werkende bevolking, zowel van de arbeidersklas-

S1è en de boeren als van de middenstand en de kleine ondernemers.

Daarmee krijgt de strijd voor het herstel en de uitbreiding van de demoeratic een sociale inhoud.

Van de eisen op staatkundig gebied nocmen wij hier: "Uit- breidi:lg van de gemeentelijke democratie door het doen vcr- kiezen \'an de burgemeester uit en door de Raad."

Hoe is de huidige situatie?

De huidige gang van zaken is nog steeds gebaseerd op grond- wetsbepalingen van 1848, waarbij de burgemeester door de Kroon wordt benoemd en ontslagen.

Prof. mr. A. D. Belinfante zegt in zijn boek "De burger en zijn staat" over de redenering, die bij het opstellen van deze bepaling werd gebruikt:

"De toelichting van de regering op het voorstel (was) nog ongelukkiger dan de tekst zelf."

Hij citeert dan uit deze toelichting:

"De keuze van den voorzitter van de gemeenteraad is aan den Koning opgedragen, omdat de zuiverheid en de volledigheid van het stelsel vorderen, dat aan het

hoofd van dit collegic (mede uitmakende eenc schakel 535

(18)

536

van den keten der uitvoerende magt), een comm1ssans des Konings zij geplaatst."

Deze uitspraak in de toelichting van de regering ten tijde van de grondswetsvaststelling geeft duidelijk aan, dat de burgemeester als een vertegenwoordiger van de regering werd gezien. Deze benadering werd niet ingegeven door zijn functie van voorzitter van de raad, maar door zijn positie als hoofd van de politie. Daaraan ten grondslag ligt de opvatting, dat deze positie en functie in handen zouden moeten zijn van een door de regering benoemde ambtenaar en niet van een direct of indirect gekozen vertegenwoordiger van de bevolking.

Over het politiebeleid is de burgemeester ook thans nog geen verantwoording schuldig aan de gemeenteraad. Nu ligt de po- litietaak voor de burgemeester niet op het terrein van het ach- terhalen van daders van misdrijven - daarvoor staat de politie onder het bevel van de justitiële autoriteiten - maar wel op het terrein van het handhaven van de openbare orde.

Op dat punt bepaalt hij, wat al dan niet toelaatbaar is en tevens heeft hij beslissende invloed op het hanteren van de middelen en methoden om de openbare orde te handhaven.

Hiermee is de situatie echter nog niet volledig geschetst. De burgemeester is tevens belast met het voorkomen van met de openbare orde of zedelijkheid strijdige bijeenkomsten of voor- stellingen.

Dat betekent b.v., dat hij een demonstratic of een toneelvoor- stelling kan verbieden, omdat hij die in strijd acht met de openbare orde of zedelijkheid.

Maar wat zijn de maatstaven waarmee bepaald wordt wat wèl of niet strijdig is met de openbare orde?

Voor reactionaire figuren zullen die totaal anders liggen dan voor vertegenwoordigers van democratische opvattingen. Het zijn dus vrijwel altijd persoonlijke politieke opvattingen, die een - soms doorslaggevende - rol spelen ..

Daarbij dient men dan nog te weten, dat tegen een dergelijke persoonlijke beslissing geen beroep mogelijk is. De burgemeester is daarvoor ook geen verantwoording schuldig aan de gemeenteraad en zelfs kan men niet in beroep gaan bij de Kroon, ter vernietiging van een dergelijke beslissing, zoals dat wèl mogelijk is bij een besluit van het College van Burge- meester en Wethouders of de gemeenteraad. De besluiten van de burgemeester zijn op dit gebied ook voor de Kroon onaan- tastbaar.

Prof. mr. Belinfante schrijft daarover in zijn bock "Beginselen van Nederlands Staatsrecht" (blz. 150):

"Wanneer de burgemeester, hoofd der politie, geen verantwoording aan de raad schuldig is over zijn toneel- censuur, is hij aan niemand verantwoording schuldig.

Hij is geen ondergeschikte van de minister, maar een zelfstandig bestuursorgaan. Er ontstaat dus bevoegdheid zonder verantwoordingsplicht, want de Minister van Binnenlandse Zaken zal zijnerzijds terecht iedere verant-

(19)

.,

woordelijkbeid afwijzen, omdat hij geen bevoegdheid heeft om de burgemeester, zelfstandig bestuursorgaan, bevelen te geven."

Het anti-democratische karakter van deze situatie behoeft niet nader aangetoond; de praktijk van de laatste jaren leert ons, tot welke funeste gevolgen dit kan leiden.

Ontwikkeling dwingt tot herziening Men motiveert het benoemen van burgemeesters vaak met het argument, dat zij onpartijdige, neutrale figuren moeten zijn en dat de bekwaamheid tot het ambt doorslaggevend moet worden geacht. Bij het kiezen van een burgemeester zouden politieke overwegingen in de eerste plaats komen.

Een dergelijke benadering suggereert, dat thans géén politieke overwegingen in het geding zouden zijn. Niets is minder waar!

Nu wordt echter niet in het openbaar, maar binnenskamers politiek bedreven.

De boven de partijen staande, niet bij de directe praktische politiek betrokken zijnde burgemeester is een steeds zeldzamer wordende figuur. De "moderne" burgemeester bedrijft actieve openbare partijpolitiek; hij is vaak direct betrokken in de politieke strijd.

Deze ontwikkeling maakt de argumentatie van de voorstanders van het benoemen van burgemeesters erg wankel.

Maar er is meer.

De functie van de burgemeester is na de oorlog (hoewel deze ontwikkeling reeds voor de oorlog begon) aanzienlijk veran- derd. Van een magistraat - het symbool van het gezag - wordt hij meer en meer een manager. Hij stimuleert en coör- dineert bepaalde belangen, tracht zijn gemeente te "verkopen"

om daarmee industrieën aan te trekken en raakt steeds meer betrokken bij de economische politiek, vaak ook bij de economische machtsstrijd die er in ^011Sland woedt tussen de monopolies onderling èn die de monopolies tegen de zelfstandige ondernemers voeren.

Waar in de gemeenteraden over het algemeen vertegenwoordigers van de werkende bevolking - arbeiders, boeren, mid- denstanders en kleine ondernemers - zitting hebben, wier belangen steeds meer zichtbaar in botsing komen met de belangen van de monopolies, wordt de positie van de burgemeester vaak een politieke functie die indruist tegen de plaatselijke ( demoera tische) belangen.

Deze ontwikkeling brengt een principiële tegenstelling in het bestuur van de gemeenten aan het licht, hetgeen nog iets anders is dan in het gemeentebestuur.

De democratische positie en functie van de gemeentebesturen wordt gehinderd door de huidige gang van zaken. Het vcrkie- zen van een burgemeester uit en door de raad kan leiden tot een sterkere belangenbehartiging, tot een versterking van de democratische strijd, tot versterking van de democratie.

H. VERHEI] 537

(20)

Het marxisme in deze tijd

Haast algemeen wordt thans de grote betekenis van het marxisme erkend. Ook wordt toegegeven, dat deze betekenis voor de wereld van nu nog steeds toeneemt.

Dit verklaart de groetende belangstelling voor de marxistische opvattingen, die ztch o.a. uit in een wassende stroom van boc- ken en beschouwingen en in veel belangstelling trekkende debatten tussen voor- en tegenstanders van het marxisme. Daar- bij moeten zij die het marxisme bestrijden, erkennen, dat het een fout is geweest om, zoals geruime tijd het geval is geweest, het marxisme te onderschatten en het uit het gezichtsveld te laten verdwijnen. Juist dit maakt het echter ook begrijpelijk, waarom thans - bij het opnieuw van alle kanten benaderen van het marxisme - er zoveel verraste stemmen klinken die zich verbazen en verwonderen over de grote reikwijdte van het ma.rxisme.

Het actuele karakter van het marxisme spruit ook voort uit het feit, dat het in de praktijk van de communistische partijen steeds weer wordt getoetst en verder ontwikkeld wordt. Het geeft de gelegenheid aan de communistische partij om zowel op langere als op kortere termijn alternatieven uit te werken en in de praktijk van de klassenstrijd toe te passen - alternatieven, die niet berusten op de moerasgrond van vage wens- dromen of het product zijn van het geknutsel met aardige ver- zinsels, maar die voortkomen uit het critische onderzoek van de reële krachten en tegenstellingen die in de maatschappij werkzaam zijn en welke Marx als eerste heeft onderkend en geanalyseerd.

Het marxisme is zowel een filosofie als een politiek. Men kan het ook anders zeggen: het is een filosofie die politiek is, doch ook een politiek die filosofie is.

Op politiek gebied heeft het marxisme zich in de aandacht van allen geplaatst door de successen die het heeft behaald. De communistische partijen, die het in hun werk toepasten en toepassen, hebben het gemaakt tot een onvervreemdbaar deel van de strijd van de arbeidersklasse, dat door geen verdraaiing, geen bestrijding en geen terreur is uit te bannen of te vernieti- gen. Anderzijds heeft het een territoriale verbreiding en een invloed op wereldschaal verkregen, die ongekend is en die het mogelijk maakt het marxisme ook steeds meer te vcrrijken met de nieuwe ervaringen van volken, die lang buiten de maal- stroom van de wereldgeschiedenis stonden. De kracht van het marxisme blijkt ook uit de toeneming van het aantal socialisti- sche staten, die een groot gewicht in de internationale politiek hebben.

De reusachtige metamorfose die zich in de wereld voltrekt in dit gehele tijdperk van overgang van kapitalisme naar socia- lisme, is daarom alleen te begrijpen, als men het marxisme kent en het volgt in zijn proces van ontwikkeling en groei.

538 Toch is dit niet de enige reden voor de grote belangstelling

(21)

voor het marxisme. Het marxisme heeft ook als filosofie, als wetenschap, als wetenschappelijke levens- en wereldbeschou- wing, zijn kracht getoond. Het heeft weerstand kunnen bieden aan de methoden die ter bestrijding ervan zijn toegepast. Niet alleen aan de openlijke terreur, maar eveneens aan de stille en geniepige terreur van het doodzwijgen. Ook aan die grofste vorm van bestrijding, waarbij de aanval wordt gericht op een caricatuur, welke eerst van het marxisme werd gemaakt. Als zodanig deed de bestrijding denken aan de toverkunsten die bij sommige primitieve volken in zwang waren: van de te vernie- tigen vijand werd dan een poppetje gemaakt, dat wanstaltige proporties had en nauwelijks trekken van gelijkenis ver- toonde; dit poppetje werd dan met spelden doorboord en de ondergang van de werkelijke vijand werd daardoor zeker geacht. Ten slotte heeft het marxisme zich zelfs kunnen handhaven en ontplooien, als er fouten en verdraaiingen plaatshadden, of als er in debatten tussen de marxisten onderling me- ningsverschillen en verwarring zichtbaar werden. Het blijkt dit alles te kunnen doorstaan en in betekenis te kunnen groeien.

Hoe is dit mogelijk? Dit komt doordat het marxisme als enige stroming in het moderne denken een diepgaand en beslissend inzicht geeft in de ontwikkelingsvoorwaarden van de moderne maatschappij en de tegenstellingen van deze maatschappij in hun actie en reactie kan doorgronden. Het geeft de mogelijkheid om de wetmatigheden van de ontwikkeling te leren kennen en op basis van de vcrworven kennis te komen tot ont- plooiing van activiteit ter verandering van de werkelijkheid.

Het marxisme toont zijn kracht, omdat het zowel een methode is om de wereld te kennen als een leer om vol initiatief en ener- gie de wereld te veranderen.

De basis-feiten van het kapitalisme zijn hetzelfde gebleven

Vaak wordt gezegd, dat de marxistische maatschappij-ontle- ding toch eigenlijk alleen zou gelden voor het kapitalisme van de 19de eeuw, met zijn in diepe ellende gedompelde arbeidersklasse. Het zou niet kunnen gelden voor het kapitalisme van de 20ste eeuw, in een periode waarin de arbeiders in de hoog- ontwikkelde kapitalistische landen een reeks rechten hebben veroverd en in een tamelijk lange periode van hoogconjunctuur betere levensomstandigheden hebben afgedwongen.

Bij zo'n redenering worden twee punten uit het oog verloren.

In de eerste plaats zijn de basis-feiten van het kapitalisme, ook als de 20ste eeuw met de 19de eeuw wordt vergeleken, hetzelfde gebleven. De productiemiddelen zijn nog steeds in handen van een kleine groep - een groep die trouwens voortdurend kleiner wordt. De productie heeft het maken van winst ten doel. De arbeiders moeten hun arbeidskracht verkopen aan de bezitters van de productiemiddelen, d.w.z. dat een tegenover hen staande macht hun arbeidsvermogen benut en dat het

product van hun arbeid van hen wordt vervreemd. 539