MENTATlECENTRUM ERLANDSE POLITIEKE
PARTIJEN
12 e JAARGANG NUMMER 1, MAART 1991
IDEE
INHOUD
• REDACTIONEEL
3. Naar een nieuw Idee, door de redactie
• PERSPECTIEF
4. Over cultuur, macht en politiek
Het tweede deel van h et interview met de directeur van de SWB, onder meer over de rol van de politieke partij , door Meine Henk Klijnsma en Marian Louppen.
10. Bij Konrád, referaat van Hans van Mierlo Het referaat bij de Va, n der Leeuw-lezing door György Konrád, over de instabiliteit van het internationale politieke proces
• BESCHOUWING
15. Oude wijn in nieuwe zakken en nog meer proble- men rond ongeval en ziekte, door Len de Vries Een historische terugblik op de wetgeving inzake de verhouding tussen arbeid en ziekte
21. Politiek en recht bij de Golfoorlog,
door Jacob Kohnstamm en Gerdine Rodenburg Een tipje van de sluier, die zich verspreidt over de Golf
• DEBAT
25. Schengen, een economische blokkade, door prof. dr. H. Meijers
De toekomst van Europa, weer de keuze voor recht of onrecht
30. Een miljoen huizen, mag het ietsje minder zijn, door F.A. Hijmans
Renovatie of nieuwbouw, het blijkt geen ' lichte afweging
• SIGNALEMENTEN
32. Boekbesprekingen, onderzoeksresultaten en SWB-informatie
• EN VERDER ••
14. Coverage, column door Eric van der Hoeven
Bij de voorpagina:
Op de drempel van Europa, een Roemeen; zie de artikelen van Hans van Mierlo en Herman Meijers.
Tijdschrift van het weten- schappelijk bureau van D66.
12e Jaargang - Nummer 1 MAART 1991
VERSCHIJNT 6 x PER JAAR.
REDACTIE
Coosje Fijn van Draat, Jan Hoekema, Eric van der Hoeven,
Marian Louppen-Laurant.
Eindredactie: Christiaan de Vries. Redactiesecretariaat:
Margreet van Son.
UITGAVE EN ADMINISTRATIE
Stichting WetenschappelijkBureau D66, Bezuiden- houtseweg 195, 2594
AJ
Den Haag. Tel. 070-3858303.
Idee verwelkomt bijdragen van lezers. Inlichtingen over de voorwaarden voor in te zenden artikelen en redactiebeleid kunt
u opvragen bij de redactie.
Abonnementen kunnen op ieder gewenst tijdstip ingaan.
Prijs per jaar (6 nrs):
f
66,-.Indien het abonnement niet is opgezegd vóór het laatst te
ontvangen nummer, is het abonnement automatisch ver- lengd voor opnieuw een jaar.
Losse nummers
f
15,-.©1991 SWB D66.
Overname van artikelen enlof illustraties uitsluitend na schriftelijke toestemming
van de uitgever.
FOTOGRAFIE
Wim van der Ende,Tel. 03438-20296.
UITGAVE VERZORGD DOOR
Magazine Makers,Postbus 26226, 1200GE Amsterdam.
Telefoon 020-6329643.
ADVERTENTIE- EXPLOITATIE
Ad-Sales, Telefoon 03200-43316.
---2---
IDEE-MAART '91..
R
REDACTIONEEL
N aar een nieuw Idee
I
dee wordt vernieuwd, we gaan hel proberen. AI geruime tijd wOI·dt el' gesPI'oken over het ein- dc dal zou zijn gekomen aan de ideo- logieën. Maal" zijn er ook nieuwe ideeën? Het aanzien van de wel'eld verandert. De afbl:'okkeling van het Ooslblok geeft ruimte aan nieuwe machlen, in eerste instantie econo- misch van aa rd. De on twikkelingen I"ond de GolJ vet'schaffen echterim-Idee wordt vernieuwd, we gaan het proberen.
men. Kennis van bureaucratische codes, en van hun juridische impli- caties,is onontbeedijk geworden.
En niet alleen VOOI.' de individuen, maar ook voor die lange arm van de bUl'ger: de politiek.
Al geruime tijd wordt er gesproken over het einde dat
zou zijn gekomen aan de ideologieën. Maar zijn er ook
nieuwe ideeën?
Wat kan dc politiek hiel" tegenover plaatsen, gebonden als zij is aan de bureaucI'atische werkelijkheid?
pul en aan opnieuw gemilitariseerde
•
machlsvuhoudingen. De macht balans in de wereld blijkt nog immer een zaak van oOl'log of vrede.
iel alleen de gl'ote machtsevenwichten vel'schuiven.
ocialc vel"andet'ingen vinden plaats in alle delen van de wcreld. Evenwichten tussen bevolkingen en tussen be- volkingsgroepen l"aken uit het lood. Dit proces voegt een nicuwe dimensie toe aan het vraagstuk van armoede en ondcrontwikkeling. Ontwrichting was ooit de prijs van dc kolonisel'Ïngscampagnes. In de nadagen van de ko- loniscring vindt op grote schaal de ontworteling plaats.
Dil Pl'oce lijkt ook de vool:afschaduwing van een hel"- ijking van het ecologische evenwicht in de wel'eld. De oudc idec van een even eindcloze als tijdloze natuul' is c n illu ie gcbleken. De industl:iële I'evolutie blijkt in minde.' dan geen tijd de aardatmosfeel" te hebben ge- wijzigd. In cigen land wal'en wij al gewend aan de culti- vering van dc natuUI". Wij zien haal' alleen nog als cul- luurland chap. Waar de wereld als geheel in het geding is, hlijken de veranderingen omvaltende!". Dan moel hel ('indc van de natuUI" Ictterlijk wOI·dcn genomen en blijkt helle gaan om de natuudijke levensvoorwaanlen. Hct is niel voor nicts dat 'duul·zaamhe.id' hel t1"efwoOl'd is ge- wOI·dcn van elke hcdcndaagse politiek-ecologi che be- sthouwing.
Mi thien was evenwichtigheid altijd al een illusie. Toch lI'eedl dc indnlk van inSlabiliteit nu wel heel stel'k naar' voren. lloe bevinden wij ons daar legenover? De zuilen rn ideologicën zijn afgebl·oken. En evenwicht lijkt alleen nog VOO I' ieder van on persoonlijk te kunnen bestaan.
Zijn wij gedocmd als geïndividualiseerde evenwichts- kUI1Slenaal' dOOI' het leven te gaan, iedcr voo I' zich en dc burcaucl'aLÎe VOOI.' 0118 allcn?
llelmaal ehappelijk leven lijkt gevangen in proces en van individualisering en bUI'caucl'atisel'ing, die elkaal:
de('ls legen treven en vel'slel·ken, Het ociale leven ligt g('bed in cen web van gedetailleerdc regels en codes. Die zijn allang niet meer alleen het Pl'odukt van het be- sluur. net is een ve..rijnd telsel van tekens en woorden, waanlan de ovel'heid, de markt en de cultlu'cle instel- lingen gelijkelijk dcelnemen. Deze alom tegenwoordige bUI'cauct'atische cultuul' plaatst de but'ger VOOI' proble-
3
•
Idee is het tijdschrift van de pal"tij die van meet af aan zaak heeft ge- maakt van de kritiek op de but'eaucratische cultuur van de macht. De invloed van de bUl"ger krijgt nu veelal op afstand vorm en door bUI"eaucratische procedures geregeld. De huidige democratie is vooral een formele aangelegenheid. In dit licht willen wij dan ook op zoek gaan naar een hedendaags en materieel democratiebe- grip, Een begl"ip van democratie dat de basis kan VOI.'- men voor een politiek antwoOl'd op het omvattende poli- tiek-culturele vl"aagstuk dat is ontstaan. Eén van de kenmerken van de culturele problematiek is dat de maatschappij het aanzien heeft gekregen van een specia- listenwereid. Dit heeft onvermijdelijke consequenties voor de intellectuele cultuur van dc samcnleving. Waar de intellectuelen zijn inge chakeld als managel' en ope- I'alors, daal" is de intelJeclualiteit geïnstnllnentaliseerd.Dit moet een van de voornaamstel:edenen zijn VOOI' de even opvallende als pal'adoxale afwezigheid van intellec- tuelen in het politieke debat. En voor het uitblijven van een gefundeet'de kl"Îtiek op de eultuuI'ontwikkeling.
Idee wil vanuit zijn bescheiden positie een poging doen deze afzijdigheid van intellectuelen te doorbreken en het analysevermogen te vel'enigen dat el' bestaat in de idee- ënpat,tij, die D66 is. Het is een lange weg die het tijd- schrifl inslaat. Het doel is de eigen belangstellende leden te verenigen in het ondel'zoek naai", en het debat over een niet but'eaucl'atische politiek en naaI' een matel"iële inhoud van het begl'ip democratie. Tevens zullen we de vele sympathisanten van de partij uitnodigen hieraan mee te doen. Dat is het idee, mensen te vel"enigen op de politieke kritiek die D66 eigen is. Voor de uitwerking van de ondenverpen en vl"aagstllkken opent de t'edactie eh'ie I"ubrieken. Fundamentele ontwikkelingen in de amenleving wOI'den in Perspectief geplaatst. De ten- densen in de apal'te seetot'en van de maatschappij wOI'den in Be ehouwing genomen. Mogelijke politieke standpunten en hun aehtel"gronden worden van Commentaar vool'zien. Tot slot zullen Signalementen u op de hoogte houden van belangdjke publikaties en bijeenkomsten. Wij hebben er idee in, w/ hopen dat u mee zult wiHen doen!
De redactie.
IDEE -MAART '91
PERSPECTIEF
Over cultuur~ Illacht en politiel~
een int er v i e
w
door Mei ne Hen k K I ij n s m' a en Mar i a n L 0 up penMeine Henk: We hebben ge- sproken over de massa en het individu als enkeling. We heb- ben het gehad over individu- alisering en vooral over de schijn ervan. In dat verband bracht je de bureaucratisering als maatschappelijk proces te berde, dat deze schijnindivi- dualisering voortbrengt.
Hoe zijn de effecten ervan terug te zien in het gewone leven ? Men heeft het wel over het te- loor gaan van de waarden.
In het vorige nummer zijn we met Christiaan de Vries, direc- teur van het wetenschappelijk bureau van D66, ingegaan op de
samenhang van cultuur en macht. Nu staan politiek en macht centraal. Het begrip intel-
lectualiteit blijkt een belangrijke schakel.
aUcenstaanden. De vraag is, hoe komen die daar, is het toevallig dat zij daar wonen ? Het is dan interessant om de ambtelijke planning na te gaan en te zien dat die buurten, als overgangsbuur- ten, daal·toe geroostel'd werden.
Maat· vervolgens wonen die men- sen el' en kijken zij i.n de oude straten aan tegen de gesloten rijen blik, de auto's. Kinderen kunnen er niet meer door, hon- den doen hun behoefte waar zij
e---e
de ruimte nog vinden, op deChristiaan: Ik heb beweerd dat in onze maatschappij eigen lij k niets ontsnapt aan de behoefte aan ordening èn beheersing. Dit is niet een men elijke behoefte of eigen- schap, het is een mechanisme dat alles doortrekt. De enorme vlucht die de technologie heden ten dage kan nemen, vormt hier zonder twijfel mede de uitdt'ukking van. Het is een mechanisme dat behoort tot de geïntegreel'de systematiek van de huidige maalschappijformatie. In laatste instantie gaat het om de ordening van de individuele deelname aan het maatschappelijk raderwerk.
Het probleem dat zich nu voordoet is dat wat men 'waarde' noemt zich niet zomaal' laat rijmen met deze nieuwe realiteit. Het zijn veeleer ethische abstracties ge- worden, normen die behoren bij de formele omgevingen die maatschappelij k wOI'den geueëerd. De in Vl'oeger tijden geleefde waarden zijn nu de normen geworden die in de bureaucratisch geformeerde omgevingen zijn geïn- stalleerd. Die lijken wel op de oude culturele waal"den, maal" zij functioneren anders. Het zijn voorschl:ijving- en, op de individuele deelname gel"icht, die eigen ge- maakt moeten worden. AI was het aUeen maar omdat zij niet voor alle omgevingen gelijk gelden. Ze zijn ook nadrukkelijk ingeschreven in de machtsformatie die een omgeving eigen is. Alszodanig representeren zij veel min- der dan voorheen een collectief geleefde, culturele samenhang.
Marian: ZOlL hiermee ook de verloedering van de stad kunnen samenhangen, waar tegenwoordig zo over gesproken wordt. Het gaat dan wel niet zozeer om een bureaLLcratische omgeving ...
Christiaan: Toch wel om een bureaucratisch geïnstal- leerde omgeving! Men wijst dan graag naat' de grote ste- den en naar de oude stadswijken. Als je de oude wijken beziet op de bevolkingssamenstelling, daar wonen dus in het algemeen drie groepen: ouderen, buitenlanders en
4
toep du . De hujzen wOt"den per etage, per 50 m2 bewoond. Hel meest opvallende is wel dat op straat er zich geen leven meer afspeelt. Men spoedt zich naar de supermada, die aUe winkels ver- drongen heeft. Haastig en anoniem, bijna angstig om gezien te wOt"den, lijkt het wel. Het leven speelt zich uüsluitend af achtet' de voO/·deuren. Als je abstraheert van deze om tandigheden dan vallen als hoofdproble- men op: het ontbl"eken van enige eigen, cultul'ele sa- menhang in de buurt en de bijna afgedwongen 'indi- vidualisering' in de vorm van het leven achtel' de VOOt"- deur. En dan komt de kritiek, jawel, de analyse ! Mensen maken hun stoep niet mee,' schoon, mensen letten niet meer op wat er in hun buurt gebeut't, zij doen dit niet meer en dat niet meer. Het CDA liep VOOt'Op en nu heeft de sociaal-democratie het overgenomen.
Waarover' heeft men het? Ovel: het hoofd gezien wordt dat mensen überhaupt nooit gedacht hadden dat zij daal" zouden wonen, op die manie,". Zij zijn er gepland en met een beetje hulp van de mat'ktontwikkeling zijn ze er nog terechtgekomen ook.
Het voorbeeld dat mij voor ogen komt, zijn de kinder- speelplaatsjes. Tussen twee oude, vervallen huizen- blokken, waar geen straaltje zon kan komen, het alleen maal' tocht, daar liggen de kinderspeelplaat je . Welke toestellen staan er ? Er is een bedt'ijf geweest dat heeft bedacbt wat voor toestellen er in Nededand op de speel- plaatsen komen te staan. Dat zij n overal dezelfde drie springveertjes, het is altijd het kliml:ekje met de rubbe- ren tegels eronder, het is het zandbakje, wat vervolgens een strontbakje is geworden.
Niet vergeten mag worden dat dit geproduceerd werd.
En dan mag je toch geen moment verwachten dat iemand in de buurt, die zijn het'sens nog gebntikt, zou zeggen dat zij dat hebben gewild.
Wanneer de plannet's in de buurt komen, met hun plan- borden en voor de buurtvergadering de toekom t uiteen- zetten, dan zit daar een groepje b~lllrtbewoners op ape- gapen bijeen. Zij kunnen slechts kritiek leveren op dat
IDEE -MAART '91
e r
~I
n
TI
b rt
!- 1-
l.-
, '-
1
~n
m
:!n
n.
dt lij ad ze
~r-
.n-
·en .ke eft ,el-
de be- eos
rd.
md gen
an- :en- 'pe- dat
•
Een straat, een stctdsbeeld
wat was en niet op wat er komen moet.
Reële pa.:ticipatie regel je niet via dit soort van inspraak.
Die vel'ondel'stelt nou jui,st de bu.:eauc[·atische prin- cipcs die deb t Wal'en aan de af tand tu sen plannel's en bUI'gers. Daal·toe is een andel' begrip van democratie nodig dat niet bij voorbaat abstl'aheel't van de omstan- digheden. El' i meen ik sp.:ake van een beslissende kloof tussen denken en doen. Het denken heeft zich ve.:zelf- standigd tot een handelen op zichzelf, een gespeciali- seerd handelen met een eigen cel'emonieel en l'Ïtueel.
Meine Henk: Is het CDA dan niet ingegaan op de pro- blematiek die jij schetst? De concepten van de verant- woordelijke samenleving en van dienstbaarheid getui- gen toch in elk geval vcm het nadenken erover.
Christiaan: Nou, gezegd moet worden dat het behool'lijk cynisch is dat één van de twee partijen die vel'ant- woordelijk is geweest, die decennia lang hoofdzakelijk opel'eel'de langs de weg van de institutionele machts- opbouw, nu het verlangen uit naar een hel'stel van so- ciale waarden. Belangrijk is ook te zien hoe men rea- geert op een effect. En dan nog tevens het effect van erodering van de eigen bel'kenbal'e confessionele steun- pilal'en in dc samenleving. Dus mij lijkt, laat je als D66 nou niet afleiden van bet eigen project. Zeg niet, in het CDA is el' tenminste nog prake van een di cussie van levensbe chouwelijke aal·d.
Die 'di cu ie' vegeteel't op de werkelijke toestand, die ik aanduidde als ecn ontbreken van cuJturele samen- hang, en al rc ultaat van een democrati che blokkade.
5
Constateer, even gedurfd als in '66 wel'd gedaan op het punt van de politieke samenhang, dat el: spl'ake is van een gebl'ek aan culttu'ele samenhang. Werk dat uit, niet in levensbeschouwelijke zin, niet naa.: de norm van een wereldbeeld, maal' in politiek-cultureel pel·spectief. In de zin dat de mogelijkheden in zicht komen van een commentaal', een antwoord dat gegeven moet worden op een politiek-culturele ontwikkeling die vastloopt. Be- schouw het als een vraag tuk van democratie, dàt is ook wat ontbl'eekt aan het magere concept van sociale ver- nieuwing dat in de PvdA wordt gehanteel'd.
Marian: Als jij de individualisering aanwijst als de motor van de maatschappelijke ontwikkelingen die deze problemen voortbrengt. Waarom kunnen de mensen dan zelf niet reageren?
Christiaan: Nou, ik wijs eerder het omvattende bureau- cratiseringspl'Oces aan. Ik heb gewezen op de eindeloze produktie van subsystemen, waardoor het sociale leven wordt ingedeeld en in de ban gehouden.
De individualisering is voor een belangrijk deel het ge- volg van deze vonnen van bureaucratisering. De bu- ['eaucl'atie die het niemandsland tussen systeem en bUl'- gel' alleen weet over te steken via de macht van de norm. Het is de norm die zegt: jij zult doen wat jij moet doen, omdat jij bet bent die dat wil. Dié norm vegeteert op de individualiteit die werd verlangd in het emancipatoire ideaal van de sociale bewegingen. Het komt neer op een proces van integratie. De emancipatoire idealen werden geïncorpereel'd in een systeem dat ~e kern ervan op-
IDEE - FEBRUARI '91
nieuw produceerde, maal" dan langs bureaucratische weg" Dat is de schijn. Is individualiteit ooit een ideaal gewee t? Is het een ideaal geweest van het liberalisme?
Nee toch. Vrijheid en mobiliteit waren het ideaal van het liberalisme.
Marian: Ligt dat daar niet in opgesloten?
Christiaan: In het vrijheidsideaal? Misschien nu wel, maar ik geloof niet dat de individualiteit in het liberalis- me zozeer een rol speelde. Hooguit als afschaduwing van de behoefte aan individuele beweging vrijheid, gedacht vanuit het emancipatoire ideaal van de burgerij zelf. Be- langl"ijket" is dat nu de individualiteit een morele cate- gorie lijkt te zijn geworden in de maatschappelijke cul- tuur. De maatschappelijke vormen die zich nu aandie- nen veronderstellen een individualiteit en creëren haal".
Zij Hagen niet aan de peesonen wat zij willen. Zij VOOI"- onderstellen wat het individu wil, anticiperen hierop en pl'Oduceren daarmce het vedangen.
Marian: Zou je nog een voorbeeld willen geven?
Christiaan: Laten we dan eens kijken naar een institu- tioneel veld: de gezondheidszot"g. Net"gens is de cliënt als patiënt zozeer voortgebracht als in het gezondheids- systeem dat wij kennen. Nergens is de individualiteit zozeer bestempeld als via de indi vidualisering van het lichaam. De conditie van ziekte of gezondheid wordt nauwelijks meer door de personen zelf bepaald. Of, laat ik het anders zeggen, omgekeerd: de personen hebben de opdracht te signaluen èn zich te melden. Zij zijn ingeschakeld in het proces van gezondheidscontroie.
Vanaf de geboorte zijn de personen voorwerp van con- trole. De geboorte en het sterven en alles wat daar tus- senin ligt, zijn vOOrWel"p van een gehomogeniseerd sys- teem van wat vroeger bevolkingspolitiek werd genoemd.
Onvedet de formidabele prestatie die de medische ector heeft geleverd, moet je toch opmerken dat het disci- plinerend karakter van het systeem sterk negatieve kanten heeft. Talrijk zijn de analyses vandaag de dag van de bureaucratisering, vertechnologisering en de commercialisering van de gezondheidszorg. Met het ziekenhuis als centrum doet zich een steeds stel"ker uitbreidend proces van individualisering VOOI', dat alle segmenten van de samenleving doordringt. Nooit heerste de norm van gezondheid sterker dan in deze tijd, maar het blijkt op zichzelf een neurotiserend en ziekmakend verschijnsel. Alle afwijkingen en verschillen zullen aan het licht komen, dat is pas individualisering!
Wat gekweekt wordt, is een enorme mate van afhanke- lijkheid, zowel van de medische technologie, als van het medisch oordeel. Ook hier is het de norm die het indivi- du het beeld voorhoudt, van wat hij is en moet zijn, alle individualisering ten spijt.
Marian: Wat valt daar dan tegenover te stellen? Is het
6
een probleem van democratie, of zou je dat anders moeten duiden?
Christiaan: Mij lijkt indet"daad dat het onder het veaag- stuk van' democl"atie moet worden gebl"acht, als wehet maal" als kwalitatief vraagstuk weten te definiëren. On- getwijfeld is het zo dat deze ontwikkelingen zich kunnen doorzetten omdat er spt"ake is van een verstalTing van het openlijk democratisch pl:oces. Juist in de gezond- heidszorg valt waar te nemen hoe zeer' het een wet"eld op zich is geworden, met eigen machtscentra en eigen machtspolitiek. Het is bij uitstek een specialistenwe- reld, verwetenschappelijkt en alszodanig ongenaak- baar, onbereikbaar VOOI," de politiek van de leek. Deze leek die evenwel onophoudelijk woedt uitgenodigd zit- ting te nemen in l"aden, zich uit te spreken in enquêtes, enzovoort. Maal" zijn invloed zal nooit werkelijk door- dt'Ïngen in de zenuwcentl'a van deze gespecialiseerde we- l"eld. Als we het OVel" democl"atie hebben, dan gaat het, naast de politieke democratie, vooral over wat ik zou willen noemen een vraagstuk van culturele democl·atie.
De vraag moet dan wOI"den gesteld naai" de VOOI"Waal"den waal"onder mensen opnieuw gl"eep kunnen krijgen op de cigen conditie. Hierbij lijkt me, om één pI"aktisch voor- beeld te noemen, de rol van de huisnts door laggevenel.
Deze is nu, al vertrouwensarts, zowat geëlimineerd, maar het is de huisal:t die de vet"trouwensruimte zou moeten kunnen realiSel"en, die je nodig hebt om te bepa- len wat je wilt al je op je kwetsbaar t bent. Ditis maal"
een vool"beeld. De problematiek vet"gt een uitgebreide analyse -het zou mooi zijn als we daal" iets aan kunnen doen met het wetenschappelijk bureau.
Meine Henk: Waar je dan toch niet omheen kunt, is de vraag hoe mensen kunnen participeren, betrokken kunnen raken bij het beleid van de instellingen. Is dat mogelijk?
Christiaan: Ik geloof niet dat je het zo moet aanduiden. Participatie en inspraak, het zijn beide mechanische, of beter, in trumentele procedures van inschakeling. Deze vormelijke procedures behoren tot het bureaucratische mechanisme, dat hen in het leven heeft geroepen. Ik geloof niet dat zij el' iets aan zullen kunnen verandel"en.
Waar we naar moeten zoeken, zijn de VOt"men die niet bij voorbaat abstraheren van de omstandigheden. Die aan de culturele problematiek de gelegenheid geven weer tot spreken te komen. De bureaucratie legt in de dwang tot spreken slechts het zwijgen op. Zij creëert met het dwangmatige spreken nou juist de wet"eld van schijn waar de samenleving in verzeild is gel"aakt.
Meine Henk: Dat zou dus de rol van D66 moeten zijn, waar het om dat grote, nog niet voldoende onderkende, probleem gaat?
Christiaan: Zeker, D66 heeft zichzelf gestat"t, afge- schoten op het punt van de demo ratie. Wat ze niet lijkt
IDEE -MAART '91
rs
19- let In- len
an Id-
op :en ve- Ik- eze át- .es,
01'-
we- let, wu tie, :len
1 de
101'-
nd, ed, zou :pa-
aal'
!ide nen
s de ken dat
Jen, , of )eze sche
I. Ik 'en,
niet Die weer vang t het hijn
zijn,
!nde,
afge- : Lijkt
J
gedaan te hebben, is het ontwikkelen van een democl'a- tie-opvatting in de diepte, in tel'men van politiek èn cul- lUUr, Wat men heeft geformuleerd zijn toch vool'al for- meel-democl'atische altel'natieven: de gekozen bUl'ge- meestel', het distdctenstelsel, de gekozen minister-presi- dent. Hieruit blij kt weliswau een bedoeling, maar nog niet een praktijk, Op dit probleem ben ik reeds ingegaan in het eerste deel van on gesprek, Ik had het daar ovee de pl'ijs die destijds is betaald VOOl' het behalen van het kiesrecht.
Waar hct nu om gaat i.s te kijken naar de ontwikkeling van de levenswijzen in relatie tot de politieke syste- matiek, Of lieveI', de relatie van de culturele ontwikke- ling van de levenswijzen tot het systeem waarin de macht geleerd heeft te heersen: de bureaucratische systema- tiek, Die analyse zou moeten worden uitgevoerd, Dat zie ik ook als opdracht voor het wetenschappelijk bureau, Een begin te maken met het ontginnen van het ten ein dat nog altijd ontgonnen moet worden,
Laten wij stiekem achter het handje lachen, laat de PvdA maar ovet' de nieuwe flinkheid IHaten, laat het CDA maar ovel' de dien tbaarheid spt'eken, opdat VOOI' ons het tel'l.'ein vJ'Ïj blijft, nog steeds, want het is nog vrij, van de analy e van wat er eigenlijk aan de hand is, liet is intussen 1991, laten we nu die kans grijpen in het 25 te jaar van het bestaan van de pat'tij,
Marian: Het zal voor de partij wel even wennen zijn om zo legen de mctatsclwppelijke problemen aan te kijken, Je kant je etJvretgen hoe groot de appreciettie is voor het ,wdenken over dit soort vetn vraetgstukken,
Ch,.isÛactn: Dat bl'engt mij op de rol van de intelJectua- liteit in de partij en in het algemeen op de l'Ol van de in- trllretuele arbeid in het SOOl't van ontwikkelingen die wij bespraken,
Laten we beginnen met het laatste, Wij gingen uit van de the e van de individualisering, 'Vaal' ik niet zomaat' op kwam, het is immet's een maat ehappelijk-cultureel vel'- schijn el. Als je kunt zeggen dat het individualise- ringspl'oees mede in gang gezet wordt dOOL' de vormen van bl/l'eaucratiset'ing, dan vet'wijst dit ook naar de at'- beid die Cl' wOl'dl venicht. De bUI'eam'atie is naa teen algemeen maatschappelijk en cultul'eel vet'schijn cl ook ('en pecifieke formatie van intellectuele at'beid, Je zou kunnen zeggen dat de bUI'eaucl'atische ol'dening van het 8Qeialc - van al die individueel geleefde leven - vet'on-
<lrrstl'lt dat intellectuelen hieJ'Ïn zijn ingeschakeld, Daarvool' is immel's een meervoud aan deskundigbeden nodig,
Als je wiJt bewet'en, zoals ik doe, dat één van de grootste pt'oblemen in de huidige maatschappelijke ontwikkeling, de homogenisel'ing is, de ol:dening en de gelij kschakeling van de culturen, dan dien je uit te komen bij de actoren in dit pt'oce , En dat zijn niet zozeer de politici, niet de bI' tuurdel's, maal' degenen die de voorbereidende en uitvoerende arbeid verrichten, Je mOet dan kijken naar de cultuur-pl'oducel'ende arbeid in de administl'atieve èn de private sectol'en, En vooral in dat grote ovedoop-
7
gebied daartussen, waar beleidsambtenaren, adviescom- missies en de pt'ofessionele specialisme's, veelal geza- menlijk en in wisselende samenstelling hun werk doen, Het gaat dan om het werk dat wordt gedaan op wat ik noem het scheidsvlak van markt en politiek-administra- tief apparaat. Het bett'eft een politiek-culturele formatie die in democl'atische zin niet of nauwelijks is ingebed en alszodanig ook niet hel'kend wordt. Maal' het is deze arbeid die onze maatschappij bij wijze van spt'eken kan maken of breken, Zij is ot'ganisch vet'bonden met de organisatie van de vet'zol'gingsstaat en in het algemeen met de vet'Vlechting van staat en maatschappij, Aiszo- danig VOl'mt dit complex, dat ikzelf al eet'det' in ons gesprek het maatschappelijk middenveld noemde, de uitdrukking van de integt'atie van de economische, politieke en culturele vedlOudingen in onze huidige maatschappij, Daal'om gaat het niet aan om eenvou- digweg te spl'eken ovel' de overheid die zou moeten te- rugtL'eden of het ambtenal'encol'ps waat'Op bezuinigd moet worden, Dergelijke uitspraken zijn demagogisch van aard en sugget'et'en een eenvoudige oppositie tu en maatschappij en staat. Zo ligt het dus niet.
Meine I-lenk: Eerder zeije dett er spretke is van een nieuwe politieke maatschappij, nog verborgen in de OLtde politieke democretLÏe,
Christietan: Dat is een wat gechargeerde uitspraak, dus zij nodigt uit tot enige nadere reflectie, Ik zou dat wiJlen doen aan de hand van een bespreking van de veran- derende rol van de politieke paL'tij, in rel a tie tot deze politiek culturele formatie van intellectuele arbeid, Van Mierlo Haagt zich af in zijn co-referaat bij Konrád waal' de intellectuelen zijn gebleven, Waat'om houd n zij zich afzijdig van de politiek? Het is een even belangrijk als intrigeL'end thema wat hij daar aansnijdt. Er zullen meeL'del'e oOl'zaken zijn die moeten wOt'den uitgezocht, maal' mijn antwool'd zou zijn dat hun afwezigheid in de 'grote poLitiek' wordt bewerk telligd dOOL' het feit dat zij allang zijn ingeschakeld in de 'kleine' politiek, Zij zijn
i.n het gemeen al administl'atief ingeschakeld, nog
voordat zij betrokken zouden kunnen raken bij het openbare politieke pl'oces,
lIet tweede pJ'obleem dat ik dan moet noemen is de vel'ambtelijking van de politieke democratie zelf. En het lot dat de politieke partij hierbij ten deel is gevallen, De pat,tijen zijn zelf ondel'deel geworden van het politiek- administratieve y teem, Het zijn specifieke ambtelijke apparaten gewol'den, als vool'portalen van de ambtelijke bureaucL'atie, Ik geloof dat je zelfs zou kunnen aan- wijzen welke pat'tij met welk deel van het sy teem is vel'- bonden, maal' dat voet't nu te vet'. Mijn punt i dat VOOI' zover intellectuelen actief zijn, zij dat zijn binnen de sfeer en het idioom van de admlnistL'atieve arbeid waar- in zij zijn opgenomen, Zij kunnen oveL'springen van hun werk naar de activiteit binnen de partijen zonder hun jasje te verwisselen en blijven dan dus àls intellectueel onherkenbaar, SteL'ker nog, de eigen activiteit zal door henzelf ook niet (meer) als een intellectuele worden
IDEE -MAART '91
Gevangen kinderen
opgevat. Deze werd allang voordien vervat in het idioom van instrumentaliteit van de bureaucratische arbeid.
Marian: Zou je dat wctt nader kunnen illustreren?
Christiaan: Je ziet het bij alle partijen en de PvdA is er zelfs berucht om geworden. Maar ook in onze partij, in de werkgroepen van het wetenschappelijk bureau zie je dat men zich eerder opstelt als zaakwaarnemer van de overheid dan dat men zich bekent tot een eigenlijke pro- blematiek. Je zou mogen verwachten dat men, eenmaal aangeland op de stoel van de werkgroep, afstand neemt en kritisch onderzoekt. Integendeel, als in één ononder- broken lijn wordt doorgepraat in de taal waarin meil gewend is te spreken, in de beelden die daarbij horen.
Of je het nou over milieu hebt, over sociale verzekerin- gen, over gezondheidszorg, men houdt zich bezig met financiën, met fraude, met wanbeheer, met het affront- van wie en van wat, vraag ik dan.
Maar geen misverstand, het gaat me niet om de mensen, maar om de functionarissen. Dat men in de eerste plaats functionaris is en clan pas mens, dat is iets om bezorgd over te zijn. Dan is ook het pathos verdwenen, dat zo belangrijk is voor een waarachtige politiek.
Marian: Je mist de hartstocht, het ideaal?
Christicwn: Inderdaad en dus zelfs in een ideeënpartij als D66. Gelukkig hebben wij er één die de hartstocht uitstraalt, die met overtuigingskracht kan spreken en die daarmee een intellectuele behoefte in overeen-
8
stemming kan brengeiL
Wat ik nou met het wetenschappelijk bureau zou willen proberen, is de hartstocht weer toegang te verlenen door het naar voren toveren van de samenhang der dingeiL Geestkracht, daar gaat het om, enige samenhang tussen 'denken en doen', ook al is het alleen nog maar in de intellectuele reflectie. Men zou er voor een moment mee op moeten houden te denken in naam van het systeem.
Dan pas krijgt de inhoudelijkheid een kans. Dan zou begonnen kunnen worden aan de culturele analyse, naar haar aard een interdisciplinair project, waarvoor het wetenschappelijk bureau een plaats kan bieden. En ten derde gaat het om de communicatie tussen degenen die de analyse maken en degenen waarop deze hetrekking heeft, bestuurders en niet te vergeten, de ambtenaren.
Dat is het kennisproject waar wij ons aan moeten kun- nen zetten, al zal het voor een klein bureau als het onze heel wat vergeiL
Meine Henk: Wctt bedoel je met de ambtenaren? Zijn die bereikbactr voor ons ?
Christiaan: Vergeet niet, alle politieke partijen hebben enorme percentages onder het ledental, van mensen die werken in de sfeer van de administratieve arbeid, of zij nu ambtenaar zijn of niet. Het gaat mij om de ambte- naar, de architect, de welzijnswerker, de sociaal geo- graaf, de jurist, enzovoort. Om degenen die zich in de brede betekenis met cultuur-scheppende arbeid bezig- houden. Ook degenen dus die zich onledig houden met het ontwerpen van de regelingen.
IDEE- FEBRUARI '91
De vraag is, waar halen deze mensen hun voeding van- daan, als zij zich niet alleen zouden willen baseren op het strategisch perspectief dat de ambtenarij kenmerkt.
Mijn antwoord is dat de partijen die zouden moeten kunnen bieden.
Marian: Ligt daar een mogelijk nieuwefunctie voor de
politiek~e partijen, wcutr zij de oude rol van politieke voorhoede lijken te hebben verloren?
Christiaan: Dat lijkt me het geval. Als de partijen die uitdaging maar zouden willen aannemen. Dat gaat bij uitstek op voor een jonge partij als D66, die niet kan te- rugvallen op ee11 herkenbare achterban, zoals met de meeste andere partijen toch nog steeds het geval is.
Maar je hebt gelijk, waar de partijen hierbij de functie als voorhoede verlorenlijken te hebben, een begrip dat in die zin voornamelijk opgaat voor de progressieve par-
tijen, schijnen zij in een vacuüm terecht te zijn geko- men. In deze imaginaire ruimte lijkt slechts plaats te zijn voor de relatie tussen kiezer en gekozene. Voor de par- tijen zelf kan dan nog maar eenmarginale plaats worden in ge ruim d .
De partijen zouden zich naar mijn idee kunnen richten op een nieuwe functie die zichtbaar wordt tussen de brokstukken van de oude. Alle zijn zij immers politiek- culturele fora, althans in principe. De leidende vraag zou dan moeten zijn: wa~r vinden de mensen hun voe- ding, waar vinden zij nog een klankbord, waar zijn de 'denktanks': in de iJartijcn. De culturele verenigingen die deze functie bezaten bestaan nauwelijks meer. De partijen zijn zowat de laatste fora op grotere schaal. Ik denk zelf dat het een project is dat politiek vcrnieuwend zou kunnen werken. Het gaat om de vraag wat de intel- lectueel doet als hij of zij zich niet binnen het kader van de politieke partij laat zien. Dan ontwerpt hij of zij rege- lingen die politiek van aard zijn.
We wisten al dat de politieke macht minstens ten dele verschoven is naar de administratieve sectoren. Dit be- tekent dat zij ook anders gedefinieerd moeten worden, namelijk als cultuur-scheppende arbeid.
Als je zegt dat één van de grootste problemen in de huidige maatschappelijke ontwikkeling de homoge- nisering en de ordening van de cultuur is, dan moet je naar die actoren zelf toe. En als je dan bovendien zegt, dat de meeste van je leden behoren tot die groep, dan is het toch logisch dat je als politieke partij zegt: hier jullie. Zonder letterlijk het terrein van hun arbeid te betreden, zou het moeten gaan om de politiek-culturele beoordeling van de objecten van deze arbeid. Zo valt ook zicht te verkrijgen op de vraag hoe in de diepte van het politiek-administratieve systeem de politiek wordt Voorbereid èn ontwikkeld.
Marian: Beschouw je het dan als taak voor de partij het intellect uit het politiek-administratieve systeem, van de cunbtenaren, aan te spreken en erbij te be- trekken? Zij zijn gesocialiseerd in dat systeem. Als je
hen zou kunnen aanspreken dan zou ook dat intellect in een meer zuivere vorm naar voren komen, dan kun je gebruik maken van de bestaande onvrede die bij veel ambtenaren leeft. Wat diffuus van cutrd is, kun je op een vruchtbare manier kanaliseren ten behoeve van die analyse die jij wilt.
Christiaan: En vooral ten behoeve van hun eigen ar- beid.
Meine Henk: Het mes snijdt dan actn twee kanten.
Christictan: Juist, en ik vermoed dat je als partij aan- zienlijk minder moeite zou hebhen met het vinden van kaderleden dan nu het geval is. Het zou gaan om het groeperen van de problematieken en van de talenten, het hespreken van strategieën en in dat opzicht bied je een politiek fornn1. Wat Illt slechts formeel-democratisch geschiedt, zon dan een materiële werking kunnen krij- gen. Dat is pas organisatie van kennis !
Communicatie speelt dan een hoofdrol- communicatie over de ideeën, over het politiek-culturele gehalte van de intellectualiteit. Het is het idee van de mogelijkheid van een uwehtsvrije communicatie zoals Habermas dat heeft uitgewerkt. Kortom, als je spreekt over volksgezondheid en hiertoe het forum weet te creëren, opdat volks- gezondheid niet meer alleen gedefinieerd wordt als sociaal-economische factor, maar er gesproken kan worden over volk en gezondheid, over ongelijkheid en gezondheid en vooral over de wijze waarop de gezond- heid een geproduceerd fenomeen is geworden- als je die probleemstellingen adequaat weet te formuleren, dan open je een communicatie die interessant is omdàt het gaat over het andere, over wat mennormaalniet denkt of doet. Dat moet een basis kunnen zijn voor eennieuw intellectueel engagement.
De oude partijen die zich gemotiveerd wisten door het belang van de eigen groep of klasse, die bestaan niet meer. De cultuurontwikkeling heeft deze relatie tot een welomschreven collectieve samenhang geschrapt. Als je als partij niet geheel wilt devalueren tot een toeleve- ringsbedrijf van bestuurders, dan wel tot louter een vereniging, dan zul je je opnieuw moeten bepalen tot de thaatschappij zoals die nu bestaat en is opgebouwd. Dat is waarnaar ik op zoek hen in dit gesprele
9
IDEE-MAART '91
Bij Konrád~
een referaat van Hans van Mierlo
T
oen ik de verel'endc uit- nodiging keeeg om co- referent te zijn bij de lezing van de door mij bewon- derde Konrád, had ik slechts twee vragen voordat ik ja zei:waar gaat het ovet' en wat is een co-refel'ent ? Het bleek toen nog te gaan over de rol van intellec- tuelen bij politieke ontwikke- lingen en dat intet'esseerde mij
We zijn blij het referaat bij de Van der Leeuw-lezing van György
Konrád te kunnen plaatsen.
dat ik helemaal niets heb gezien van wat mi.sschien de mooiste stad van Europa is. Ik wilde er alleen maal' weg. Een paar we- ken geleden was ik VOOI' het eerst op bezoek in de Sowjet-Unie, met mijn collegae-fractievoor- zittel'S. Het aangrijpend slechte van de situatie daal" is dat el' be- lemaal niemand woont, die een
Het gaat over Europa, de staat en over politiek en ideologie.
Het persoonlijke wordt hierbij niet vermeden.
zeer. Een paar maanden latei'
wel'd het "the pleasure and discomfort of a politica) rebirth", en ik dacht: ook niet slecht, daal' ben ik expet·t in, en tenslotte verinnigde dat onderwerp zicb in "me- lancholy of l'ebirth", en dat is de mooiste titel die ik in jaren heb gehoord.
Wat een co-referent is, weet ik nu nóg niet. El' is geen vaststaande interpretatie van, tenminste niet bij lezin- gen. Maar de klankwaarde van het woord verwijst naal"
dienstbaarheid ten opzichte van de hoofdspreker, een zijlicht op zijn boodschap, zeker niet een tweede lezing.
En zo zie ik het dan ook maar. Een paar opmerkingen die mij zijn ingevallen bij lezing van zijn lezing.
Konrád begint met zich op zeer pel:soonJijke en ont- roerende wijze te situeren in de vel'houding tot zijn land en zijn medeburgel's. Hoe kritisch ook, het is de taal del' liefde, een taal die wij Nederlanders vet'geten zijn, als we het over ons eigen land hebben, of misschien wel nooit gehad hebben, op een korte peóode na -direkt na de bevrijding. Is dat de parallel? En toch klinkt het me als volkomen natuurlijk in de oren. Zes jaar geleden bezocht ik Budapest. Ik was daar nog nooit geweest, evenmin als in Wenen, waar ik een congl'es had. Sinds The Third Man had ik een overdreven romantische voorstelling van die stad, en dat werd een zware tegen- valler.
Een vleugelboot droeg me over de Donau -langs de wacbttol'ens naar Budapest. Veel mooier kun je niet binnenkomen. Er waren Amerikanen aan boord, die na vijftig jaar hun land terug zagen. Toen ik voet aan wal zette, dacht ik: dit ken ik, hier hoor ik ook. Dat is zo gebleven. Misschien was het omdat er toen al een gisting gaande was. Een begin van vrijheid, een begin van boop.
Pas dan - als het ongeluk niet meer domineert op de gezichten van de mensen -kun je de tad zien. Hóe anders dan mijn enige bezoek achter het IJzeren Gor- dijn, begin zeventig in Praag. Het was zo verschrik- kelijk, de mensen waren zo door en door ongelukkig-
lezing zou kunnen houden onder dezelfde titel als Konrád. Ja, me- lancholie is er genoeg, maar niet als bijverschijnsel van rebü,th, El' is geen sprake van hergebool'te. En dat is het dramatische verschil met Hongarije: er was nooit vrij- heid, nooit democratie, nooit markteconomie. Alle moet daar nog geboren worden. Dat wal'en mijn drie ervarin- gen met de wereld die Kom'ád achter zich heeft. Het is niet veel. Mijn l'echt van spreken niet groot. Ik zal het dan ook voornamelijk hebben over de betekenis van zijn woorden hier, voor ons, of nauwkeul'igel' gezegd, voor mij.
Want hoezeer zijn woorden ook geënt zijn op de situatie en de gescbiedenis van zijn land, bun toepasbaarheid is algemener, de kern van hun waarheid universeler.
Overal is of dl'eigt racisme, nationalisme, opportunisme, baantjes-jagerij, overal valt het gat tussen de wegebben- de ideologieën. Overal stelt zich de V['aag naar de functie van de overheid, om maar een paar punten te noemen, die KOlll'ád heeft aangesneden.
Politiek is steeds minder belangl'ijk VOOI' hem, omdat hij el' niet meer zo afhankelijk van is, zegt hij, en motiveel't dat met de opvatting dat hij het liefst niet lastig gevallen wordt door een regering. Die moet z'n werk doen, even gerui loos en beleefd als het personeel van een oud gel'enommeerd hotel.
Maar zo eenvoudig is dat niet, juist omdat bet zo waar is. Want iedere overheid en iedere macht beeft de aan- geboren neiging zich als een goed in zichzelf te zien, zichzelf te vervullen en zichzelf dienstbaal' te zijn en zeker die overheden, die zich voor de legitimatie van hun macht beroepen op bet goddelijke, dan wel op een ideologie in naam van het volk, hebben weinig de neiging de gedaante van botelpersoneel aan te nemen. Wie een overheid wil die dienstbaal" is en bescheiden, zal el' hard voor moeten knokken in de politiek. Dus om met rust te worden gelaten is commitment nodig. Maar ook dat is niet compleet geformuleerd.
Er zijn punten, waarop we niet met rust gelaten mogen of willen worden. Ik kom daal' via een omweg op terug.
10 ---
IDEE - MAART '91
te er e- 'st e,
1'-
.te le- en er le- an let ij- let ln- ,1S let ijn or
tie I is
~ l"'.
oe,
~n-
:tie
!D,
hij et't len ren ud
:lal' an- en,
en lan een
;ing een ard
t te
,t is
gen ug,
,
,
Het is een omweg waal'op KOnt'ád ons een ideologische spiegel voorhoudt, of lievel' gezegd een lesleesl. In zijn want/'ouwen tegen het opdringende eonsel'vatisme neemt hij het als libel'aal op voor
een vOl'm van oeialjsme, Een hiel' te lande weinig inge- voel'de methode, Hij ondel'- scheidt het oeiali me, zoals zij, de Uongal'en,dat in het systeem gekend hebben en iets wat hij noemt "het wes- ters socialisme", De tel'm is voor zijn rekening, Hij stelt vast dat in het nieuwe tijd- perk alles wat socialistisch hcet wOl'dt gehaakt en iederc dag om het hal'dst wordt ge- rocpcn dat het socialisme dood is, en komt -verspl'eid in zijn betoog - tot de vel:- I'asscnde coneluie dat jui t dat ccrste socialisme van het
geeontl'ueel'd, Langs deze ideologische omweg ben ik tet'ug bij de vl'aag naai' de functie van de ovel'heid, maat' wederom op een punt van ideologie, Konrád zegt: het kapitalisme is bij ons VOOI'- lopig meel' een hoopvolle vel'- waehting dan een realiteit.
Een uitspraak die ik begrij- pen kan vanuit de voot'ge- schiedenis, Tegelijkel,tijd zou ik het hier zo gefol'lnuleerd hebben: het kapitalisme is bij ons vool'al nog een I'ealiteit, die in toenemende mate zorg baart. Toen het communis- tisch bolwer'k in Oost-Europa vOl'ig jaat'in elkaal' stol'tte was één van de yt'agen die on bezig hield, die naar de omschrijving van de ideolo- gische winst- en vediest'e- kening,
ystcem in zijn kat'aktCl'is- tieken nog spt'inglevend is (centralisme, dwingelandij, niet dienstbal'e ovel'heid), terwijl hij vreest dat dat an- dcre ociaüsme indel'daad het kind van de rekening wOl'dt en dood wordt vel'klaal'd, Hij gccft een pI'aehtige omsehl'ij- ving van de essentie daarvan:
Kinderen in Copa Nica, een vervuilde stad in Roemenië
Had het kapitalisme het ge- wonnen van het communisme of de c1emoel'atie van de dic- tatuur? Me dunkt het laatste in ieclel" geval, maal' de eel"ste keuze ligt moeilijker, Het is ongetwijfeld zo dat het com- munisme definitief verloren heeft en wel degelijk dOOI' onder andel"e de eeono-
de gedachte dat 'iedereen voldoende te eten moet heb- ben, ook de leeglopel's onder' ons, de ovel'tuiging dat iedcrren recht heeft op onderwijs en medische ver'ZOt'-
«in", óók als hij die niet kan betalen, een oeiaal vangnet dat c1r gemeen chap het individu biedt om hem te bes('hcrmen tegen at'moede en vel'kommering,
ZclfbrsLuul' in plaats van agt'es ier centl:alisme, Niet het staatsbelang is de waat'de van het ysteem, maal' de ga- rantie c1at elk individu een leven zondet, vrees kan lei- den, ook als hij geen koploper is in de maatschappelijke wedren,
Ik riteel' hem zo uitvoet'ig, omdat dit essentieel is, VOOI' hem rn 1I0ngal'ije, maal' ook VOOt' ons in Nededand, 001' Europa, dat de komende jal'en z'n ideële gezicht moct krijgen, Konrád noemt het de goede soon van socialisme, maal' je kunt het net zo goed de goede oort van liberalisme noemen, En nog betel' kun je vaststellen dat het allcbei tegclijk waal' is dat de twee sool'ten alleen maal' vCl'wijzen naar de plaats, van waal"uit je naar dat waardestelsel kijkt: vanuit dc gemeenschap naai' het individu, of vanuit het individu naai' de gemeenschap, Ma,H' de libcl'aal Kont'ád die voor zijn waal'degoed ver- wijst naar hel 'ocialisme -omdat hij bang is dat de
lingrl'le vel' doorslaat naai' de andere kant -leert ons datlibrl'alisme en sociaüsme niet antithetisch tegenovet' r1kaar hoeven te staan, zoals zo vaak kunstmatig wonit
mise he impotentie van het systeem, Maal' daannee is de ovet'heel'sing van het ka- pital.isme niet vastgesteld, zoal dat van de parlemen- taire democratie wel het geval is, Ik neem voor het ge- mak als niet-wetenschappelijke omschl'Îjving voor ka- pitalisme het stelsel van vrijheid VOOI' kapitaal, inge- perkt door de factol' al'beid, met ondernemingsgewijze pt'oduktie en v.-ije mal'kteconomje, Dat systeem zoals wij dat in het Westen kennen, vel'liest niet van een andel' stelsel, maal' van zichzelf. De vrijheid van consumptie en produktie heeft een toepas ing gelHegen die zich tegen de mensheid zeU' keel't. Het systeem heeft z'n eigen gl'ens ontmoet in het primaat van de ecologie, En het is van tweeën één: of dat wordt niet el'kend en dan gaan we el'aan, of dat wOl'dt wèl erkend en dan moet ons systeem zo gewijzigd worden dat hel de Vl'aag is of de gangbal'e omschrijvingen nog wel passend zijn, Duul'zame ontwikkeling is het dwingen van economische processen binnen de I'andvoorwaal'den van de ecol.ogie, Dat kan alleen als onze consumptie- en produktie-patronen ing['ijpend vel'anderen, Dat betekent scherpe beper- kingen van onze vrijheden, Ik zou niet weten hoe dat pl'oces zich zou kunnen voltl'ekken anders dan afge- dwongen door overheden, die namens burgers oplI'eden, De factol' kapitaal wordt in het economisch kl'aehten- veld stevig beschermd door de kapitaalbezittet' , De fac- tOl' arbeid door de wet'knemel'sol'ganisaties, maar wie komt op voo I' de faetot' omgeving, die nooit in J'ekening
--- 11 ---
IDEE - MAART '91gebl'achte der:de ideologische factor, die dc twee andel'e in een positie van ondergeschiktheid moet hr:engen, en die in feite het belang is van aUe burgers? Kan dat iets anders zijn dan de ovel'heid, die geacht wordt alle bur- gel's te vertegenwoordigen?
Hier liggen tegcnstrijdigheden tussen Oost- en West- Em'opa in de beleving van het helangrijkste Pl'obleem dat wij gemeenschappelijk hebben. Want op het moment dat wij auzelcnd een begin maken met ons systeem kri- tisch tegen het licht te houden, ontstaat in Oost-Europa een euforie over de welvaartskansen die dat systeem
wording heeft bewczen dat die achtel'stand aan de pro- ccssen een cigen dynamiek geeft, die hen in feite oncon- troleerbaar en onbeheersbaar maakt. In het Duitse ge- val is heUn principe goed afgelopen, althans tot nu toe, door' de kracht van West-Duitsland en de evidentie van integr'atie die op het spel stond. Maar het kan net zo goed leiden tot vcrsnelde desintegratie en ontbinding el- del's.
Wie wcet hoe je het verderfelijk nationalisme bestl'ijdt, mag hct zcggen. Wat Konrád er'ovel' zei vond ik heel goed. Een territol'Îaal staalsidee .in plaats van een et- heeft. En haaks daarop: terwijl in
Wcst-Europa de nationale en Europese over'heid een steeds grotere rol moet krijgen in de hervorming van on sys- teem, is de ovel'heid in Oost-Eu"opa op dit punt het mecst verdacht gewor'den door haar ver'antwool'delijkheid VOOI' een vervuiling die nog gl'otel' is dan in het Westen. De vraag is of de nieuwe overheid het morele gezag zal kunnen ontwikkelen dat op kan l'oeien legen de opdringende kl'achten van economische vrijheden. En als ik zie wat het Westen beschikbau heeft aan middelen om een
'Hier gaat het verlangen naar een bescheiden
overheid niet op. Hier moet
een sterke overheid zijn, die wel briljant . ,
nisch. De erkenning van multil'aciali- teil als een onwrikbaar basisgegeven is van pr:imor'diaal belang. Maar de Vl'aag hoe dan verder, temt tot beschei- denheid, vool'al VOOI' icmand uit een land, dat last heeft van alles, behalve van nationali tische gevoelen . Een en- kel woord dus maar uit de mond van het kind in de boosheid.
Boosaardige nationalistische gevoelen slaan niet naast, maar in de plaals van iets andel"s. Ze vervangen een onmacht
begin te maken met het wegwerken van
de milieu-achterstand in Oost-Eur:opa -om nog maar' niel te spl'eken van de Sowjet-Unie -dan is et' l'eden tot gl'ote bezorgdheid.
Hier gaat het verlangen naar een bescheiden overheid niet op. Hier moet een stct'ke overheid zijn, die wel bril- jant is. Dat geldt voor een paar telTeinen. Een andel' ten-ein is het vl"aagstuk van het nationalisme.
Bijna cen halve eeuw is het oorlogszuchtig Europa ge- pacificeel'd gewol'den doot, de twee supermachten, die met hun atoombommen dc vl'ede bewaarden. Dat moge op zichzelf een groot goed zij n, de prijs el"Voor werd eenzijdig betaald doot, Oost-Europa. VOOI' West-Eul'Opa ligt el' een er·eschuld. Nu aan deze periode een abt'upt einde is gekomen, hoeft de pl'ijs van de onderdl'ukking niet meel' betaald te wOl'den. Da t is zo' nonevenred ig gr'oot geluk dat de pl'ijs die daarvool' in de plaats komt daarbij vel'bleekt. Maar zij wOl'dt steeds zichtbaarder.
Het is de pl'ijs van de opgelopen achter tand. Het na- tionalistisch, etnisch ver'scheurde, tot racisme geneigde, tot op het bot verdeelde Oost-Europa van direkt na de oorlog werd door de Sowjet ten eur in zeket'e zin tegen zichzelf beschel'md, maar ook in z'n bestaande situatie bevroren.
Voor processen, die tot explosies kunnen leiden, maal' ook tot l'ijping -integt'atiepl'ocessen bijvoorbeeld - was geen ruimte. Het is alsof er een stolp wel'd weggenomen, waaronder dat Oost-Europa te vool'schijn kwam, zoals
hel el' veel'tig, vijftig jaar geleden onder verdween. Hoe zuUen de effekten zijn van die proces uele achtel'- stand, als de vel'doving is uitgewet'kt ? De Duitse een
"s.
om -in evenwicht -met het dagelijks le-ven om te gaan. Dit wat de burget's be- treft. Wat de Staat bett'eft, zal et' aan nationalistische gevoelens meet' bch oef te bestaan naal'mate men minder' in staal is in evenwicht te vel'keren met andere staten en daarvan de positieve vruchten te kunnen tonen aan ei- gen burgcl' .
Veronder'stel eens dat deze twee opmel'kingen juist zijn, dan i het misschien zo dat de nationale ovedleid - van waaruit wc nu eenmaal moeten stat'ten -twee doeleinden moet nastt'even, die zich in tcgengestelde l'ichting bewe- gen en juist daar:door elkaar' aanvullen.
Decentl"allsatie, naar de kleine gemeenschap; zoveel mo- gelijk zelfbestuur en gezag nau de kleine over'heid, die hct dichtSl bij het dageLijk leven taat, en aan de ande- re kant integratie naar de g"olere gemeenschap, die bo- ven de staat uitgaat. Beide pt'ocessen hebben gemeen dat zij zich van de nationale overheid af bewegen. Oe pal'a- dox is dat aUeen de nationale overheid die pl'ocessen van decentralisatie en integratie kan coördinel'en en tot stand brengen en dat je daal'vool' jui t een sterke over'- heid nodig hebt.
In feite is dit niet anders dan het recept dat ons ook VOOI' de eigen Westeuropese wereld voor ogen staat en dat nu actuelel' is dan ooit. Terwijl een versnelling van de Eu- r:opese integl'atie voor de del/l' staat, neemt de l'oep om decentralisatie naaI' de laget'e overheid toe. Het zijn te- gengestelde en tegelijk complementaire bewegingen.
Voor het tegengaan van nationalisme is die beweging- het pt'oees dus -zelf belangrijker' dan het eindl·esultaat.
Dat heb ik ook altijd gevonden van de Europese inte- gl'atie. Het werken aan de totstandkoming van het ideaal
12 ---
IDEE -MAART '91
,
t:.I C
'0- n-
çe- Ie, an zo el-
it,
~el
et- .Ii-
I is
lag ci- en Ive
~n-
an
ms an
~ht
Je- he- :he :Ier en el-
jn,
'an
Jen we-
no- die de- bo- dat .ra- van
tot lel'-
oor :nu Eu- om
I te-
;en.
ng - aat.
ate- eaa]
,
van een Veren.igd EU1'opa vl'aagt pel' definitie om een wat mindet" nationalistische instelling. De pretentie van eenwording e1wingt tot relativering van het separate be- lang.
Vanzelfsprekend mag West-Europa tegenovel' dat vraag- stuk van nationalisme in Oost-Eul'opa geen afwach- tende houding aannemen. Vanwege die et'eschuld niet, maar ook niet uit eigenbelang. Vanuit de abstractie naai"
de concrete wel'ke)jjkheid is de vraag hoe het een bijdl'a- ge kan leveren voor mogelijkheden tot integl'atiepro- cessen in Oost-Europa. Ik ben ervan overtuigd dat een vergaande samenwerking binnen de Conferentie ovel' Veiligheid en Samenwerking in Europa, het CVSE, gro-
te mogelijkheden biedt VOOI' onder andet'e de vool'ko- ming van nationalistische brandhaat'den in Europa, mits die gemeenschap wordt toegerust met bevoegdheden en een daarbij passende organ.isatie. Het is vooral West- Europa dat een be li sende invloed in die I"Ïchting zou kunnen aanwenden. Zo zijn el' andere vel'banden, zoals bijvool'beeld de Raad van EUl"Opa, die zo snel mogelijk toegankel.ijk zouden moeten zijn. Maar de werkelijke Haag beLJ'eft natul1l'lijk aard en tijd tip van integratie- mogelijkheden in de EUl'opese Gemeenschap. Buiten iedere twijfel moet zijn dat dat het einddoel is. De inte- gratie van alle EU1'opese landen in één gemeenschap. Er mag niets gebelll'en dat die doelstelling uitschakelt. De vraag is hoe en wanneel". Nog geen jaar geleden was de Haag relevant of het huidige West-eul'opese integratie- Pl'oce niet vel'tJ'aagd moest worden om mogelijkerwijs daardoor de toetreding van Oostellropese landen sneHer mogelijk te maken. Daar zou wat VOOI" te zeggen zijn ge- weest al de Duit e eenwording zich had kunnen voltrek- ken in een gematigder tempo en in een Europeser even- wicht. Maar de oversnelle afwerking geeft de vraag een negatief antwoord. Nu zich een grote en potentieel zeer machtige taat vormt in het hal't van Europa, is het meer dan ooit van helang dat de inbedding dauvan, de Europeanisedng, zo snel mogelijk gaat. Dus het integra- tieproces van West-Europa moet zo snel mogelijk gaan.
Dat is ook .in het helang van Oost-Europa. Intussen moe- ten waar mogelijk de associaties en samenwerkings- verbanden met Oost-Europa tot tand wOt'den gebl"aeht.
De prij dauvoor mag hier wel betaald worden met een deel van de welvaart, moeht dat nodig zijn.
De Vl"aag blijft liggen of de Oosteuropese landen er niet goed aan zouden doen, daa l'naast (onderling) een soort integl"atiepl'oces op gang te brengen met een sui geneds karaktei', in eel"ste instantie gel'icht op een gemeen-
chappelijke markt. Ik weet dat in sommige landen, bijvoorbeeld in Hongarije, de vrees leeft dat dit een tweederangs ma I" kt zou worden, die de integratie met West-Europa in de weg gaat staan. Maar dat hoeft niet zo te zijn als dat integratieproces van begin af aan, en in coördinatie met de EU1"opese Gemeenschap, wordt op-
"ez t n ingericht op de ver"wezenlijking van de ultieme integratie van Oost- en West-Europa.
Hoe bang moeten we zijn voor herleving van fascisme?
Dan luister ik nauwkeudg naar iemand met de afkomst, lecftijd en het talent van een man als KOI1l'ád. Hij ge- looft el' niet in, maar waarschuwt aan één stuk door.
Tussen hoop en Vl'ees laat hij de vraag onheantwool"d en dat is misschien ook maal' het beste. We moeten het nauwlettend volgen en hij geeft middelen: opiniepei- lingen in alle landen. Tekstanalyse, want ideologische haat openbaart zich in tek ten. Maar de mensen lezen wat ze willen lezen en herkennen wat hen uükomt.
HitIer heeft in Mein Kampf hijna minutieus zijn ver- nietigingsplannen aangegeven. Slechts een enkeling werd el' onrustig van. Multatu)j schreef de scherpst en chl'ij- nendst denkhare aanklacht tegen het Nederlands he- wind in Nededands-Indië. De reactie was: wat kan hij het mooi zeggen. Dat is literatuur, en ieder ging zijns weegs. De aanklacht werd niet gehoord. Maar mi schien hebben we geleerd. Tenslotte telt Konrád de hulp van intellectuelen VOOI'. Misschien neemt hij zichzelf als maat voor het moge)jjke. En was dat maar de werkelijkheid.
Want de Pl'ohlemen, waar we in Europa voor staan, zijn zo veelsoortig en onvool"stelbaar groot dat zij niet kun- nen wOl"den ovel'gelaten aan alleen politici, en wat eco- nomen. Zonder de participatie van intellectuelen op juridisch, cultureel, filosofisch en sociologisch telTein, maar eigenlij k op alle terreinen, dit'ekt in het werk van de politiek, is de l'edding van het publieke domein in Europa eigenJijk onmogelijk. De afzijdigheid van de in- tellectuelen, van de voorhoede, van de elite zo men wil, ten opzichte van de publieke zaak is één van de meest deprimet'ende aspecten van het huidige politieke leven.
Zeket·, de politiek zal zich de vraag moeten stellen hoe dat komt en wat er aan te doen is, maar ook aan uni- versiteiten en in eigen kring zou men hij zichzelf kritisch te rade kunnen gaan.
And here, Mr. Konrád, allow me to address you dit'ectly, at the end of my co-Iecture, with a few words.
You told us that politics bave become less important to you, because of the fact that you u e Ie s dependent on it. But that is only one aspect. The othet" side is, that po- litics now have hecome dependeut on you. I read in one of your mauy intel'views that you expect that in the end the intellectuals will return to their books - reading or writing them. I think you referred to Havel's case. But that is not the point.
Now politics - aftel' yOUl" revolution -aftel' restoration of parliamentary democracy -have become worthwhiJe and vulnerahle, now it has hecome dependent of people like you, intellectuals, not necessaály in the frontline, but visibly committed if need he in the last ranks of a party, cdticizing, thinking, writing, making peeches, as you do. Or is the privilege strictly reserved to the time of re- volution itself? That would be l"ather disastrous.
In the last decade, intellectuals in the Nethedands as weIl as in Western EU1'ope, little hy Iitde lost their com- mitment anel intere tin politics. Of coul~se'with the ex- ception of a few. The increasing absence of spirituality and l'enovation as a resuIt of it is one of the l'ea ons we
--- 13 ---
IDEE - MAART '91
Andere cuLturen
face serious problems in our political and democratic system. Politics al.·e withel'ing, are drying up.
It wOl'ks like a corkscl·ew. The less intellectual , the WOI'- se politics become. And tbe WOl'se poütics get, the less in- tellectuals become interested.
I have no right to talk about the gnititude of the alIdien- ce, but I am gratefuJ myself -not onJy fOl' youl' beautiflll speech, but al 0 for the example you gave us: the mira- cle of an involved man of yOUl' statUl'e. On behalf of fel- low politician ,wherever they are, I would like to say to you, what the Amel'ican ay, when they announce a commercial on TV, Stay with us.
Thank you.
De tekst is het co-referaat van mr. H.A.F.M.O. van Mierlo bij de achtste Van der Leeuw-lezing door de schrijver György Konrád, gehouden in de Martinikerk te Groningen op vrijdag 19 oktober 1990.
Co verage
Dat ook de Golfcrisis een media-event zou worden, lag in de lijn der verwachtingen. De televisiecamera snort im- mers overal ter wereld waar evenementen plaats vinden. Wanneer Mandela premier van Zuid-Afrika wordt, onze kroonprins een meisje van eenvoudige komaf uitkiest, Saddam T-Ioessein de sterren op zijn epauletten laat kus- sen, of een oorlog uitbreekt, de media zijn ter plaatse. Zij registreren. Feiten! Publiek! Dat zijn de twee ingre- diënten die nog immer elke journalist de luie stoel uit krijgen. Waar welfeiten zijn maar geen publiek, daar blijven de media weg. Hwnan interest blijkt een nood- zakelijk bestanddeel van elke reportage. Misgeboorten in Wit-Rusland hebben ons jarenlang niet geïnteresseerd; zij krijgen een menselijk perspectief wanneer ze gekoppeld worden aan de kernramp in Tsjernobyl. Verzuring van de bodem wordt pas van media-belang wanneer de bossen daadwerkelijk dreigen te sterven. Een ramp is meer event dan een langzame aftakeling. Maar wat te doen wanneer er wèl publiek is, maar defeiten ontbreken? Dat is het vraagstLLk waarvoor de pers zich op dil, moment van schrijven bij de Golfoorlog ziet geplaatst. Er moet coverage zijn, de oorlog is de overheersende gebeLLrtenis;
het NOS-journaal is -afgezien van het weer - soms zelfs voor 1000/0 op de Golfgericht. Maar tot defeiten heeft de pers geen toegang. Na de eerste dramatische reportages greep de censor in. Het militair belang staat geen in- dringende onafhankelijke reportages toe. En terwijl onze geografische kennis van het Golfgebied met de dag groeit, wordt non-nieuws over onze hoofden uitgestort. De per- soonlijke belevenissen van CNN-verslaggevers nemen een onevenredig deel van de zendtijd in beslag. Elke scud die in de buurt van de camera:S komt, wordt gefilmd als ware deze een personality. Elk programma kan voor een lucht- alarm in Riad of Tel Aviv worden onderbroken. De we- reld vergaapt zich aan het technologisch vernuft van de nieuwe precisie-wapens, zo kunnen wij dezelfde loods wel tienmaal zien exploderen. Perscollferenties van generaals worden integraal over de wereld uitgezonden. CNN hOltelt hoe dan ook de aandacht 24 uur per dag bij de Golf ge- vangen. Aan de kant van de multinationale strijdmacht, die zich soms tooit met de geuzennaam Geallieerden, is de oorlog op het moment van schrijven nog clean; maar wij zien niet hoe het is om als lid van lraks nationale garde te liggen onder het bommentapijt van B 52 's; of hoeveel smart weapons in de vlucht in intelligentie zijn tekort ge- schoten, zodat zij ontploffen tussen de burgerbevolking. De geregeld in persorganen geventileerde waarschuwing, dat deze alleen het nieuws melden dat is vrijgegeven door de censor, helpt het publiek niet verder in het begrip van wat er werkelijk gaande is. Zo is de pers de gevangene van haar eigen formule: feiten plUs publiek. Wie de kraan van defeitenstroom zo ver kan dichtdraaien dat hij nog slechts dmppelt, heeft de pers aan zijn voeten. Elke dmp- pel wordt van immens belang. Misschien is de rehabili- tatie van die andere journalistieke instrumenten: nieuws- analyse en commentaar ophande..n. Wanneer maakt de pers zich los van de schijn der feiten?
Eric van der Hoeven
--- 14 ---
IDEE - MAART '91
