Het verklaren van leesgedrag met een impliciete attitudemeting

Tilburg University

Het verklaren van leesgedrag met een impliciete attitudemeting

van Bel, D.

Publication date: 2008

Document Version

Publisher's PDF, also known as Version of record

Link to publication in Tilburg University Research Portal

Citation for published version (APA):

van Bel, D. (2008). Het verklaren van leesgedrag met een impliciete attitudemeting. ADCReproservice.

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal

Take down policy

--I-ZZZ---1

-- I '

il-

----8,3·_ .

1.--Het verklaren

_{van leesgedrag met een}

Colofon

le druk 2008

©DanielThomas van Bel, 2008 ISBN: 978 90 8954 017 1

Vormgeving omslagenbinnenwerk: EvelienVeenstra

Druk:ADCReproservice, 's_{Hertogenbosch}

Nicts uit_{deze uitgave magworden verveelvc,udigd, opgeslagen in een geautomatiscerd gegeven:bestand en/„f}

openhaargemaaktd„<,r middel van druk, fot<,k, ipie, microfilm c,f openigewijze (lan ook, zonder vcw,rafgaand schriftelilke t,iestemming vancleauteur endeuitgcverij.

This kx ik may mit he repn*lucedbyprint, phot„print, micri,film or any i,thermeans,withc,utwrittenpermission

Het verklaren

van

_{leesgedrag met een}

impliciete

attitudemeting

Proefschrift

ter verkrijging van degraadvan doctor

aande Universiteitvan_Tilburg,

op gezag van derector magnificus,

prof dr. RA. van der DuynSchouten,

in hetopenbaar teverdedigentenoverstaan van een door het college voorpromotiesaangewezencommissie

in de aula vandeUniversiteit

op vrijdag28maart 2008 om 14:15 uur

door

DanielThomas van Bel

Promotores

Prof. dr. H. Verdaasdonk t Prof. dr. W.L.H.van_Lierop

Inhoudsopgave

Hoofdstuk

1:

_Inleiding

en

_{onderzoeksdoelstellingen 11}

1.1 Ontlezing en leesbevordering 11

1.2 _{Leesplezier wordtgevoed}door_{belevingsaspecten 12}

1.3 Leesattitude 13

1.4 Validiteit vande _{huidige leesattitudemetingen 15}

1.4.1 Constructvaliditeit 15

1.4.2 Validiteit van

_{effectmetingen 16}

1.4.2.1 Reactiviteit 16

1.4.2.2 Veranderingen op een

impliciet

niveau 17

1.5 De validiteit van een impliciete leesattitudemeting 18

1.5.1 Betrouwbaarheid 18

1.5.2 _Convergente

validiteit 18

1.5.3 Relatie _{met gedrag}en _{predictieve meerwaarde 18}

1.5.3.1 Wanneer_{verklaren impliciete attitudemetingen} variantiein

_{gedrag? 19}

1.5.3.2 Derelatie_{met leesomvang en het} verklaren van uniekevariantie in

_{leesomvang 20}

1.5.4 Het correspondentieprincipetoegepast op een

_{impliciete attitudemeting 20}

1.5.5 Waarom zouden_{impliciete leesattitudemetingen unieke} variantie

in

_leesomvang

verklaren? 21

1.6 De onderzoeksdoelstellingen 22

1.7 De indeling vanhet _{proefschrift 24}

Hoofdstuk

2:

Attitudes 25

2.1 Het

_{attitudeconcept 25}

2.2 Connectionistische

attitudemodellen 26

2.2.1 Connectionistische modellen inhet_{algemeen 26}

2.2.2 Connectionistische modellen met

_betrekking

tot de

leesattitude 27

2.3 _Expliciete

_{attitudemetingen 30}

2.3.1 _Inhoudelijke

_{operationalisatie 30}

2.3.2 Attitudedomein 31

2.3.3 Semantischedifferentialen met_betrekking tot de

leesattitude 32

2.4 De utilitaire

versusde hedonistische _{attitudecomponent 34}

2.5 Impliciete

attitudemetingen 35

2.5.1 Affectieve

_{Priming Procedure 36}

2.5.2 _Impliciete

Associatie Test 41

2.6 De

verschillen tussenexpliciete en impliciete

attitudemetingen 43

2.6.1 De verschillen in_{psychologischeprocessen 44}

2.6.2 _{Affectieve conditionering, gewoontegedrag en de} hedonistische

_{component 45}

2.6.3 Cognitivisatie 46

2.6.4 Motivationele

invloeden 47

2.6.5 De relatie tussen _explicieteen _impliciete

attitudemetingen 48

2.7 De beperkingen van

impliciete attitudemetingen 50

2.7.1 Betrouwbaarheid 50

2.7.2 Validiteit 51

2.7.3 Bruikbaarheid 52

2.8 De

APP

versus de IAT 52

Hoofdstuk

3:

Attitudes

en

_{gedrag 55}

3.1 Hetverklarenvan gedrag met _impliciete versus _expliciete

attitudemetingen 56

3.1.1 _Overwogen versus automatisch

_{gedrag 56}

3.1.2 Gewoontegedrag 59

3.1.3 _Spontaanaffect enhetverklaren vanunieke variantie in

_{gedrag 59}

3.2 De invloed vande _{meetmethode op de}

attitude-gedragsrelatie 61

3.2.1 Het

_{correspondentieprincipe 61}

3.2.2 Leesomvang 62

3.3 Hetverklaren _{van leesomvang met}een _impliciete

leesattitudemeting 63

Hoofdstuk 5:

De

_{operationalisatie 69}

5.1 Het

_{onderzoeksobject 69}

5.2 Hetmetenvan _{leesonnvang 71}

5.3 Desemantische differentialen 73

5.4 De

_op uitkomsten_gebaseerde

_{attitudemeting 74}

5.4.1 Pilotstudie 1 74

5.4.2 De_{verwerking van}de _{antwoordgegevens 77}

5.5 De _impliciete

_{attitudemeting 78}

5.5.1 Keuze van deprimes 78

5.5.2 Pilotstudie 2 78

5.5.3 Degekozen

primes 82

5.5.4 _{De gekozen}

doelwoorden 83

5.5.5 Het_{design en} de_{procedure bij} de_impliciete

attitudemeting 85

5.5.6 De_{verwerking van} de_{reactietijdengegevens 87}

Hoofdstuk 6:

De

studies 89

6.1 Studie 1 89

6.1.1 Deelnemers 89

6.1.2 Het _{design en}de

_{procedure 89}

6.1.2.1 Opbouw APP 89

6.1.2.2 Opbouw van de

trials 90

6.1.3 Resultaten 91

6.1.3.1 _{Verkenning variabelen}

via

univariate statistieken 91

6.1.3.2 Hypotheses 1 tot en met 5 94

6.1.3.3 Hypothese 6:

_{Multivariate analyses 96}

6.1.4 Conclusies

studie 1 99

6.2 Studie 2 99

6.2.1 Deelnemers 99

6.2.2 Het_{design en} de_procedure 100

6.2.2.1 Opbouw APP 100

6.2.2.2 Opbouw van de

trials

101

6.2.3 Resultaten 102

6.2.3.1 _{Verkenning variabelen}

via

univariate

statistieken 102

6.2.3.2 Hypotheses 1 tot en met 5 105

6.2.3.3 Hypothese 6:

Multivariate

analyses 107

Hoofdstuk

7: Discussie 111

7.1 Voorwaardenvoor_{analyses: verdeling en}

betrouwbaarheid van devariabelen 111

7.1.1 _Verdelingen 111

7.1.2 Betrouwbaarheid 111 4

7.2 Terugkoppeling naar onderzoeksdoelstellingen

en_hypotheses 112

7.2.1 _{Expliciete leesattitudemetingen}en _leesomvang 113

7.2.2

Constructvaliditeit

_{implicieteleesattitudemetingen 113}

7.2.2.1 Divergentie implicieteen expliciete

leesattitudemetingen 113

7.2.2.2 _{Relatie impliciete leesattitudemetingen}

en leesomvang 113

7.3 Vergelijkingmet andere studies 116

7.3.1 Betrouwbaarheid 116

7.3.2 Samenhang met expliciete attitudemetingen 116 7.3.3 PositieveAPP-index versus negatieveAPP-index 116

7.3.4 Relatie met gedrag 117

7.3.4.1 Het_{correspondentieprincipe} 118

7.3.4.2 _Typegedrag 118

7.3.5 Verschillen in de_procedure 118

7.4 De verschillende leesattitudemetingenvergeleken 119

Hoofdstuk

8:

_Refectie,

_{aanbevelingen} eneindconclusie 121

8.1 De steekproef 121

8.2 De betrouwbaarheid 121

8.3 De _procedure 122

8.3.1 De_primes 122

8.3.2 Hetvoorkomenvan

_uitdoving

122

8.3.3 Effect toepassing correspondentieprincipe 123

8.4 De bruikbaarheid van de _{impliciete leesattitudemeting} 123

8.4.1 De complexiteit van de taak 123

8.4.2 De schaalgrootte waarop demetingtoegepast

kan worden 124

8.4.3 Een_{eenvoudigere taak} 124

8.5 Verschillentussen de expliciete en de impliciete

attitudemetingen in deevaluatieveinformatie 125

Hoofdstuk

1:

_Inleiding

1.1 Ontlezingen _{leesbevordering}

Uit gegevens vanhet SociaalCultureelPlanbureau blijkt dat

Nederlanders_{(ouder dan 12jaar) gemiddeldminder tijd zijn gaan besteden aan} het lezenvanboeken. In 1975 _{besteedde men 1,6 uur per week aan}het lezen van boeken, in 2000 nog maar 0,9 uur(Breedveld & Vanden _{Broek, 2001).}

12-tot 19-jarigen lezenhetminst van alle leeftijdcohorten. Eris sprake van een longitudinale eneen cross-sectioneletrend. Dat

wil

_{zeggen, 12- tot 19-jarigen}

lezenminder dan_{opjongereleeftijd} en lezenminder_{ten opzichte}van eerdere cohorten 12- tot _{19-jarigen (Huysmans et al., 2004'; Van}den_{Broek, 2005). Dit} geldt insterkste matevoor vmbo-leerlingen. Een geduchteconcurrent van het lezen is het spelenvan _{games (Tellegen,Alink & Welp, 2002).}

Deze trendvan_ontlezingwordtals _{problematisch ervaren. Lezen in}

de vrije tijd is_{namelijk belangrijk voor}hetonderhouden enverbeteren van

de _{leesvaardigheid, vooral onder achterstandsleerlingen (Cecil Smith, 1994;}

Mickulecky, 1994). De leesvaardigheid is van groot belang om geYnformeerd te zijn en de wegtekunnenvinden inonzemoderne informatiemaatschappij (Schram, 1999).Wanneermen lange tijdteweinig leest, kan diteen negatieve spiraal in gangzetten inde ontwikkeling vande _{leesvaardigheid in samenhang}

met_{weinigleesplezier. Zorgen hieromtrent}hebben_geleidtot_{inspanningen om}

de leesomvangtevergroten: Instellingen diezich hiermee bezig houden zijn bijvoorbeeldde _{Vereniging van OpenbareBibliotheken,} de _{Stichting Lezen en} deNederlandseTaalunie.

'

Zie http://www.scp.nl/nieuws/reactieasscher.shtml voorcenkritischediscussie over deze

gegevens.

Mengaatervan uit dat leesbevorderingsprojectende neergaande spiraal inde leesgewoontedoorbreken doorcen positieve impulste geven aan leesplezier(Stokmans, 2007). Leesplezier is debelangrijkste motivatie om te lezen indevrije tijd_{(Stalpers, 2005; Tellegen}

&

Frankhuizen, 2002; Wigfield, 1997) en dusdesleutel_{tot leesbevordering (Jansen-Guldemond,}

1999). In hetverlengde hiervan

blijkt

eenbelevingsgerichteonderwijsmethode

en hetaanwakkerenvanbetrokkenheid enovergavetijdens hetlezen de leesomvang meerte stimuleren daneenafstandelijke tekstgerichte benadering (Van der Bolt,2001; Verboord,2003). Dergelijke inzichten leiden ertoe dat leesbevordering zich tegenwoordigricht ophetstimuleren van leesplezier en het overtuigenvanjongeren datlezen plezier kanopleveren.

1.2 _Leesplezierwordt_gevoeddoor_{belevingsaspecten}

Belevingsaspecten kunnen zich vertaleninleesplezier. Het lezen van boeken kan echteemoties _{oproepen(Tellegen}

&

Frankhuizen, 2002), net als het_kijkennaar_{films (Tan, 2000).} Devariatie _{aan gevoelensdie tijdens} het lezen van eenboek_{ervaren worden,} is enorm. De matevan _inleving inhetverhaal -

dit

betrefthetbelevenvan_sympathieen _{empathie voor de}

personages (Tellegen et al., 2002) - iseenfactor die mede_{bepalend is voor de} gevoelensdieervaren worden inrelatie totdebeschrevengebeurtenissen. De mogelijkheid tot identificatie met een personage isnoodzakelijkom plezier te beleven (Jansen-Guldemond, 1999). Daarnaastwordt lezenvaakgebruikt om

de stemmingte_{reguleren, vooral doorfrequente lezers (Van der Bolt, 2001).} Eenverderevoorwaardevoor _{leesplezier is het ervaren van}de_juiste

mate vangeestelijke stimulatieenuitdaging in detekst. Lezen kan ook als frustrerend

of

_{vervelend ervaren worden (Ganzeboom,} 1982;Mathewson,

1994).Het leesproces zelfis immers ineersteinstantie een_cognitieve

activiteit,waarbij de lezerbetekenis verleentaan _{teksten (Frank, Koppen,}

Noordman & Vonk,2003; Noordman, Vonk

&

Kempff, 1992). Hetleesproces

1.3 Leesattitude

Het plezier in lezenwordtvaak aangeduid met een_positieve leesattitude (Stokmans, 2007).De leesattitude bevatdeevaluatieve neerslagvan leeservaringen (McKenna, 2001). Bij herhaaldelijke positieve leeservaringen ontstaat bijvoorbeeldeen_{positiefgevoel bij het} lezenvan boeken als_{vrijetijdsbesteding.} De leesattitude, leesomvang en leesvaardigheid bernvloeden elkaar, waarbij leesattitudedemotoris achter leesomvang(Greaney

&

Neuman, 1990;Mathewson, 1994;McKenna, 1994; Miesen, 2003; Stalpers, 2005; Stokmans, 1999; Stokmans, 2003). Aangeziendepleziercomponent van de leesattitude een_{groot deel van de}

verschillen in _{leesgedragverklaart,}

_lijkt

hetzinvol om diteen_belangrijk leesbevorderingsdoeltemaken_{(Van Schooten &}De Glopper,_2002). Binnen het leesonderzoekneemt leesattitude dan ookeen steeds_{prominenterepositie} in (Stokmans,2007). Steedsmeer evalueertmen_bijvoorbeeld leesmethoden niet alleen intermen van_{toegenomen leesvaardigheid, maar ook}intermen van leesattitude (McKenna, Kear

&

_{Ellsworth, 1995).}

Vanuiteen_{cognitiefpsychologische invalshoekdefinieren wij een}

attitude als eenonderdeel vaneen _{geheugenstructuur, waarin}de _{representatie}

van een_{attitudeobject verbonden is} aanevaluatieve informatie. Erbestaat consensus onder onderzoekers dat eenattitude eenevaluatief karakter heeft en dat een_{attitude verschillende componenten bevat (Breckler, 1984;}

Triandis, 1977). Erwordtechter opzeerverschillendewijze

invulling

gegeven aan deze componenten. Bij attitudestenaanzienvanverschillende attitudeobjecten onderscheidtmenverschillende componenten. Zelfs bij dezelfde attitudeobjecten verschillende dimensies diemenonderscheidt. Dit is ook in het gevalbij leesattitudes (Stalpers, 2005; Stokmans 2007). Wij gaan bu ons onderzoek uit van twee componenten, die naaronzeopvatting steeds in leesattitudeonderzoek naar voren komen.

Deze componenten zijn ontleendaanonderzoek naar

consumentengedrag, waarin men een utilitairecomponent eneen hedonistische component onderscheidt bij de attitude tenaanzien van hetconsumeren

van een_product. De eerste_{component bevat evaluatieve} informatie die

informatie die_betrekkingheeft_{op hedonistische uitkomsten (Ahtola, 1983;} Voss, Spangenberg

&

Grohmann, 2003). Inhet geval vanleesattitudes bevat de

utilitaire

componentvoornamelijkcognitieve informatieover duurzame resultaten van lezen, zoals hetverwerven van kennis, inzichten _{vaardigheden.}

De_{hedonistische component}isaffectief van aarden _{heeft betrekking op de}

beleving vanontspanningenplezier tijdens en kort na hetlezenvanboeken (Stokmans, 1999;Miesen, 2003).

Triandis₍₁₉₇₇₎ benoemteenderde_{attitudecomponent die bestaat uit}

de _{spontanegevoelsassociaties die men heeft bij} het_{attitudeobject. Mathewson} (1994) en McKenna₍₁₉₉₄₎veronderstelleniets_{soortgelijksbij} leesattitudes.

In_{navolging hiervan stellen wij dat}een_{belangrijke component van de} leesattitudebestaatuitevaluatieveinformatiedie automatisch kan worden geactiveerd. Daarom beschouwen wij deleesattitude alseen combinatie van de volgende drie componenten: deovertuigingdat hedonistischeuitkomsten

zich voordoen bij lezen, de_overtuigingdat

utilitaire

uitkomsten zich voordoen bij lezen ende spontanegevoelsassociaties die menheeft bij lezen. Deze spontaanactiveerbaregevoelsassociaties schrijven wij eenbelangrijke rol toe bij leesattitudes, die gerelateerd is aanleessocialisatie en leesgewoonten.

Hoewel leessocialisatieeen _{proces is dat}eenleven _{lang doorgaat,} beschouwt mende_{jeugd als}de _periodewaarinde_{belangrijkste}

ontwikkelingenplaatsvinden. In het gezin enop schoolwordt het fundament

gelegd voordc _{leesgewoonte(Verboord,} 2003). Hiermee isde_{jeugd de}

essentiele_{periode voor}de _{leesomvang en hetleesplezier(Kraaykamp, 2002).}

Een sterke leesgewoonteontstaatals kinderenvan_{jongs af}aan _opgroeien methetbesefdat lezeneen _plezierigeen _{stemmingsregulerende}activiteit is

(Tellegen et al., 2002). Hierbij spelen de in devorige paragraafgenoemde affectieve ervaringen een_{centrale rol. Tijdens}het_{herhaaldelijk optreden van} deze _{affectieve ervaringen ontstaanvia conditioneringsprocessen (Kim, Lim} & Bhargava, 1998; Strick, VanBaaren, Holland &VanKnippenberg, 2006; Stuart, Shimp

&

Engle, 1987; Zajonc, 1980)automatisch activeerbare mentale

links-waarvan men zich grotendeels niet bewust is-tussen deze gevoelens

en deactiviteitlezen. _{Dergelijke gevoelsassociatiesbij} lezen ende_vorming

associaties de kans dat men leest en aan de andere_{kant versterken positieve} leeservaringendeassociatietussen lezen enpositievegevoelens.

1.4 Validiteit van de _{huidige leesattitudemetingen}

Tot aan het_{huidige onderzoek is}in leesattitudeonderzoek de leesattitude gemeten meteen_{expliciete attitudemeting, dat}

wil

_{zeggen met}

een vragenlijstmethode. Aan de hand van deitems in een_{vragenlijst gaat de} deelnemer aanhetonderzoek_{bij zichzelf na wat deze van het attitudeobject}

vindt. De_{deelnemer reageert op}deitems inde_vragenlijsten _{rapporteert zo}

zelfde

_{leesattitude. Bij een opzelfrapportagegebaseerdeattitudemeting is het}

voorde deelnemer min ofmeer_{duidelijk dat zijn ofhaar houding onderzocht}

wordt. Daarom worden dergelijke attitudemetingen ook wei expliciete

attitudemetingen genoemd. In het vervolg van

dit

proefschrift zal voor dit type

attitudemeting dan ook de term expliciete attitudemetinggebruiktworden. De deelnemerskunnen_{gedurende eenexpliciete attitudemeting overwegen}

hoezezullen_reageren. Metandere_woorden, zekunnen hun_responsen

controleren. Tijdensdeze_{metingkrijgen overwogen responsen in het}

algemeenvoorrang boven spontanegevoelsmatigereacties (Wilson,Lindsey, & Schooler, 2000). Opbasis_{hiervan geloven wij datdeze spontane reacties} onvoldoende_{vertegenwoordigd zijn in}een _{expliciete leesattitudemeting.}

Impliciete attitudemetingen meten

juist

dergelijkespontaan activeerbare

gevoelsassociatieszonder introspectieen _{overweging van}de_{deelnemer (in} hoofdstuk2 wordtdezemethode_{uitvoerigbesproken).}

1.4.1 Constructvaliditeit

Expliciete leesattitudemetingen bevattenmeestalitems _{met opvattingen} die_{zo algemeengeaccepteerd zijn} -_{bijvoorbeeld datmenleertvan boeken}

lezen -dat iedereen deze_{gemakkelijk onderschrijftzonder daar altijd echt} gevoelsmatig achterte staan. Velenkrijgenvanthuis enopschool mee dat boeken _{lezen goed voor}

_je

_{ontwikkeling is}en internaliseren_{waarschijnlijk} die norm, zelfs als ze

zelf

_{weinigpositieve leeservaringen}hebben._Tijdens een _{expliciete leesattitudemeting kunnen daardoor overwegingen die}

Dit

fenomeen wordt ook wel_{cognitivisatie genoemd(Wilson & Dunn,} 2004). Verder bedreigen motivationele invioeden, zoals sociaal wenselijke antwoordtendenties, zelfpresentatiemotieven endemandcharacteristics_(Arndt & Crane, 1975;Knowles

&

Condon, 1999) devaliditeit vaneen_expliciete leesattitudemeting (Stokmans, 2007). Erzijn namelijkaanwijzingen dat sommigen (hoogopgeleiden)hetlezenvan boekenbeschouwenals sociaal wenselijk gedrag(Allen, Cipielewski

&

Stanovich, 1992).

Impliciete leesattitudemetingen bieden directere toegangtotspontaan activeerbare _{gevoelsassociatiesdan expliciete attitudemetingen (Greenwald &} Banaji, 1995; Wilson & Dunn, 2004; Wilson

&

_{LaFieur, 1995). In paragraaf}

1.3 hebben_{we betoogd dat}dezeevaluatieve informatieeen_wezenlijk onderdeel is vandeleesattitude. Verder_{zijn implicieteattitudemetingen} ongevoelig voor motivationele invloeden,aangeziende responsen die

verkregen worden spontaan zijn en niet gecontroleerd kunnen worden door de deelnemers. _{Impliciete attitudemetingen bevatten}dus_{waarschijnlijk}andere evaluatieveinformatiedan _{expliciete attitudemetingen en}dezeinformatie

vormteen _wezenlijkonderdeel van de leesattitude.

1.4.2 Validiteit van effectmetingen

Om de effectiviteitvan leesbevorderingsinterventiestetestenworden vaak leesattitudes _{gemeten(McKenna et al., 1995;} VanSchooten & De Glopper, 2002). In experimentele overtuigingsstudies wordtde invloed van een_{manipulatie (meestal eenboodschap) op}de_{attitude gemeten. In} quasi-experimentele studies meet mendoorgaans attitudeveranderingen om de effectiviteit van eeninterventie vast te_{stellen, bijvoorbeeld bij een} leesbevorderingsprogrammaals Bazar. Als menin dergelijkonderzoek een expliciete leesattitudemeting gebruikt, bestaat er kansop validiteitsproblemen (Stokmans, 2007).

1.4.2.1 Reactiviteit

Als in hetkader van cen _{effectmetingattitudeveranderingen gemeten}

worden met een _{explicieteattitudemeting - dus}via_{zelfrapportage}- _hebben

leggenvervolgenshetverbandtussende _{leesattitudemeting en de}

leesbevorderingsinterventie. Ditkanvervolgensoponvoorspelbarewijze de rapportage vande attitude verstoren. Eendeelnemerkan corrigeren voor de interventie, waarbij deze een_{minder positieve attitude rapporteert. Ook kan} een_{deelnemer juist een meer positieve attitude rapporteren in}een_{poging om} de onderzoekerterwille te zijn_(Schwarz

&

Bless, 2007).

Dit

verschijnsel,

reactiviteit_genaamd, heeftals_{gevolg dat}devaliditeit vanhet onderzoek

ondermijndwordt ('tHart, Boeijen & Hox, 2005).

Daar komt nog eens bij dat in nietzuiverexperimenteel onderzoek naar effecten van_{bijvoorbeeld leesbevorderingsprogramma's zowel} een_voormeting als een_{nameting nodig zijn}om voldoende_{statistische power}te_verkrijgen met als doel de vaakzwakke effecten tekunnen meten endeinvloed van storende variabelentebeperken_{(Swanborn, 2004).}

Dit

betekent dat de expliciete leesattitudemeting tweemaal afgenomenwordt, wat hethierboven geschetste validiteitsprobleem verder versterkt. Bijeen_{onderzoeksontwerp} met een_{voormeting en}een_{nameting zal} de_{deelnemer nog sterkergeneigd}

zijn ditverband waarte_{nemen dan bij} een _{onderzoeksontwerp met alleen}

eennameting,aangezien deze tweemaal geconfronteerd wordt met de attitudemeting ('t Hart et al., 2005) . Bovendien kande_{voormeting ook nog}

eensde_perceptieen_{verwerking van} de_boodschap

of

interventiebernvloeden.

Een _{implicieteattitudemeting biedt}een_{oplossing voor de reactiviteit van de}

zelfgerapporteerdeattitudemeting, aangezien dedeelnemershun responsen nietkunnen controleren. Bovendien hebbendedeelnemers vaak niet eens door dathunattitude_gemetenwordt,gezien hetrelatiefonopvallende karakter van

implicieteattitudemetingen (Frings

&

Wentura, 2003).

1.4.2.2 Veranderingen op een impliciet niveau

Leesbevorderingsprogramma's richten zich steedsvaker op het tot standbrengen van leesplezier (Kraaykamp, 2002) viahetopdoen van positieve leeservaringen. Hierbij spelenaffectieve conditioneringsprocessen

waarschijnlijk eencentrale rol. Zoalshierboven al_{beschreven is, zijn}

kan naeen_{bernvloedingstechniekop}basis _{van affectieve conditionering geen} verandering indeexplicieteattitudemetingoptreden, maar wel indeimpliciete

attitudemeting (Strick et al., 2006).

1.5 De validiteit vaneen_{impliciete leesattitudemeting}

Voldoendeconstructvaliditeit iseenvoorwaarde omeen _impliciete leesattitudemetingtekunnen gebruiken inleesattitudeonderzoek.

1.5.1 Betrouwbaarheid

Een voorwaardevoorvaliditeit isdebetrouwbaarheid van het instrument. Overhet_{algemeen laat} debetrouwbaarheid van_impliciete attitudemetingen tewensen over. Dit is duseenaandachtspunt, ook bij een

implicieteleesattitudemeting.

1.5.2 Convergente validiteit

Tot nu toe is ergeen eenduidigalgemeenbeeldontstaantenaanzien vande samenhang tussenimpliciete enexpliciete attitudemetingen. Gemiddeld genomen bestaat erweliswaareen samenhang, maar deze is zwak. Wij

verwachten hooguiteenzwakkerelatietussen_explicieteen_impliciete leesattitudemetingen.

1.5.3 Relatie met gedrag en predictieve meerwaarde

Bij attitudemetingen zijn de onderlinge relaties enderelatie met gedragmaatgevend voordeconstructvaliditeit(Nosek

&

Smyth, 2007). Convergentevaliditeit is indezecontextslechts in beperktemate adequaat, omdat_wij veronderstellen datde _explicieteen_{implicieteleesattitudemetingen} verschillende informatie bevatten. _Wij beschouwen dusvooral een sterke relatietussende implicieteleesattitudemeting ende leesomvang als

een_belangrijk criterium voorde constructvaliditeit van de _impliciete

leesattitudemeting.Wij verwachten dat een_{dergelijke relatiebestaat,}

die_gemetenwordt meteen _{impliciete leesattitudemeting unieke}variantie in

leesomvang kan verklaren.

1.5.3.1 Wanneer verklaren impliciete attitudemetingen variantie in gedrag?

Met impliciete attitudemetingen wordenvoornamelijkspontaan

activeerbare_{gevoelsassociaties gemeten.} Cruciaal voorde _{voorspellende}

meerwaarde van een_{impliciete leesattitudemeting is dan ookhet belang} van despontaan activeerbaregevoelsassociatiesten aanzienvan lezen bij hettotstandkomen_{van leesomvang en de mate} waarindezeassociaties niet vertegenwoordigd zijninexplicieteattitudemetingen. Hoewelspontaan activeerbare_{gevoelsassociaties mogelijk ook tendele gemeten}worden met expliciete attitiudemetingen, biedenimplicieteattitudemetingen directer toegang totdezeevaluatieveassociaties.

Veelalwordt_{verondersteld dat overwogen evaluatieveresponsen}

overwogen gedrag sturen endatautomatisch activeerbare evaluatieve reactiesautomatisch_{gedrag sturen.} Daarom verwacht mendat_expliciete attitudemetingen overwogengedragbeterverklarendanimpliciete

attitudemetingen,

terwijl

implicieteattitudemetingenimpulsief,automatisch

en _{spontaangedrag beter verklaren.}

In

onderzoekvanFrieseen _collega's

is ondersteuning voordeze_{veronderstelling gevonden}(Friese, Waenke & Plessner, 2006). Hetis_{aannemelijk dat zowel automatisch activeerbare} evaluatieveassociaties als _{overwogen evaluatieveresponsenmengvormen} van automatischen_{overwogen gedrag verklaren.} Inonderzoekwordt over het algemeen dan ookeenrelatiegevonden tussen implicieteattitudemetingen

eneenmengvormvanautomatischen overwogen gedrag,zoalstvkijken en kiezen tussen Coca Colaen PepsiCola (Frings

&

Wentura,2003; Karpinski, Steinman

&

_Hilton, 2005; Perugini, 2005). Maarderelatietussen impliciete

attitudemetingenen _{dergelijke mengvormen} vanautomatisch en_overwogen

gedragis

vrijwel

altijdbescheiden. Bovendien is cr_{weinigbewijs dat}

implicieteattitudemetingen unieke variantie verklaren in een_{mengvorm van}

automatischen _{overwogengedrag alsgecontroleerd}wordt voorde_expliciete

attitudemeting(Bosson,Swann, & Pennebaker,2000; Maison, Greenwald, &

1.5.3.2 De relatie met leesomvang en het verklaren van unieke variantie in leesomvang

Wij beschouwende keuze om een boek tegaan lezen als een mengvormvan automatischenoverwogen gedrag. Hetis_{aannemelijk dat}

implicieteattitudemetingen bijdragen aanhetverklarenvanmengvormen van

automatischen _{overwogen gedrag (Vargas, 2004)(zie}hoofdstuk_{3). Aangezien} het lezenvan boeken een_{gewoontegedrag}is_(Knulst

&

_{Kraaykamp, 1996),} ishet_{bovendien aannemelijk dat spontaan activeerbare gevoelsassociaties} leesgedragsturenvolgensde "affectreferral decision rule". Deze regelwordt vaak toegepastbij geroutineerd keuzegedrag (Leemans

&

Stokmans, 1992). Volgens dezeeenvoudigebeslissingsregel kiestdeconsument een alternatief op grond vaneeneersteindruk,herkenning, vertrouwdheid

of

primaire

aantrekkelijkheid, dat

wil

zeggenzonderenigecognitieveuitwerking (Van

Raaij

&

Antonides, 2002).

Het volgende scenario illustreert dit. Iemand zit in_{zijn vrije tijd}thuis in _zijnstoel en_{overweegt wat hij of zij gaat doen. Stel nu, dat het lezen van} een boekeen_{gedragsoptie is, dan is}het_{waarschijnlijk}dat naastinformatie uit

overwogendenkprocessen ook spontaan activeerbaregevoelsassociaties een belangrijke rol spelen bij de keuze om een bock tegaan lezen. Het concept lezen vanboeken_{roept evaluatieveassociaties op}die gebaseerd zijn op eerdere affectieve ervaringenmet boeken lezen. Doordatlezen_{bijvoorbeeld een}

gewoonteis _gewordenenverbonden is_geraaktmet_{positievegevoelsassociaties} zal deze_{gedragsoptie "top of mind" zijn bij} de _{keuze om tijd}te besteden aan het lezen van een boek.

1.5.4 Het correspondentieprincipe toegepast op een impliciete attitudemeting Een gebrek aancorrespondentietussen de impliciete attitudemeting

enhetgedrag inkwestie kanbijdragen aan eenlagecorrelatietussen de twee. Het correspondentieprincipe houdt in dat hoe meerde_{specificiteitsniveaus}

Bijvoorbeeld, deattitude diemenheeft metbetrekking tothetgebruik van de anticonceptiepil heefteensterkererelatie met het gebruik van de pit dan de attitude met_{betrekking tot}de _{anticonceptiepil (Davidson}

&

_{Jaccard, 1979).}

Doordathet lezen van boeken een_{attitudeobjectop gedragsniveau}is, wordt bij eenconsistente toepassing van de explicieteattitudemetingen, impliciete

attitudemetingen ende _{gedragsmeting op} hetdomeinvan boeken lezen

als vanzelfhetcorrespondentieprincipetoegepast. Weverwachten dat het

toepassen van hetcorrespondentieprincipeleidt toteen sterkererelatie met gedrag(leesomvang) danineerdere studiesnaarimplicieteattitudemetingen met betrekking totandereattitudeobjecten.

1.5.5 Waarom zouden impliciete leesattitudemetingen unieke variantie in leesomvang verklaren?

Huidige theoretische inzichten bieden voldoende aanknopingspunten om aan tenemen datmetimpliciete leesattitudemetingen extra evaluatieve

informatie_{gemeten kan worden, die helpt omleesgedrag}beterteverklaren.

Maar ditisvanuit_{empirisch oogpuntgeenuitgemaaktezaak, aangezien}

implicieteattitudemetingen weliswaar(inbescheiden mate) samenblijken

te hangenmet gedrag, maar tot nutoezeldenverklaringskrachttoevoegen. Het tot nutoe gevondengebrekaan toegevoegde verklarendevariantie kan toegeschrevenworden diverse mogelijkheden: (1) Deexpliciete attitudemetingen indezeonderzoeken bevattenalvoldoendeautomatisch activeerbare evaluatieve_{asssociaties. (2)} Het_{gedrag dat}verklaard wordt komt

voornamelijkop basisvan_{overweging tot stand. (3) Er is}eengebrek aan

correspondentietussende impliciete attitudemetingen endegedragsmetingen. (4) Delagebetrouwbaarheid envaliditeit van de_{implicieteattitudemetingen}

onderdrukken derelatie met het_gedrag.

Uit

bovenstaande_{punten (1) en(2)blijkt dat}het_{belang van de} spontaanactiveerbaregevoelsassociaties tenaanzienvanlezen bij het tot standkomenvan leesomvang en de mate waarindezeassociaties niet vertegenwoordigd zijn in explicieteattitudemetingencruciaal zijn voor de voorspellende meerwaarde vaneen_{impliciete leesattitudemeting. Wat}betreft

bij het verklaren van gedragmet_{implicieteattitudemetingen verholpen door} het_{correspondentieprincipe (Ajzen, 1991) toe tepassen op een impliciete}

attitudemeting, wat -voor zover bekend - nog niet eerder is gedaan. De

attitudemeting en degedragsmeting zijn ophetzelfde niveau vanspecificiteit gemeten watbetreft objectenhandeling. Deimpliciete attitudemetingvindt dus plaats opgedragsniveau en nietop objectniveau,zoals_{gebruikelijk.}

1.6 _{De onderzoeksdoelstellingen}

Wij betogen dateen relatiefnieuwe methode omattitudeste meten,

de _{zogenaamdeimplicieteattitudemeting, het}bestaande arsenaal van leesattitudemetingen aanvult. We veronderstellen daarbij dat automatisch activeerbare evaluatieveassociaties een_wezenlijke rol_{spelen bij leesattitudes}

en leesgedrag en datdaardoor in potentieeen belangrijke rol weggelegd is voor

implicieteattitudemetingen. Wij menen datimplicieteattitudemetingen een

belangrijkerolkunnen spelen in leesonderzoek op basis vanhet volgende: (1)

Impliciete leesattitudemetingen bevatten (unieke) evaluatieveinformatie, die

bijdraagt aanhetverklarenvan(unieke) variantie in leesomvang. (2)Impliciete

leesattitudemetingen biedenmeerwaarde bij effectstudies (zie paragraaf 1.4.2).

Onsonderzoek heeftde _{volgende doelstellingen.}

De_{maatschappelijke doelstelling:}

Aangezien er noggeen implicieteleesattitudemeting bestaat en (onderzoek naar) leesbevordering hiermee verbeterd kan worden, wordt een eersteaanzet gegeven tot hetontwikkelen van eenzobetrouwbaar en

bruikbaarmogelijke impliciete attitudemetingten aanzien vanhet lezen van

boeken meteenvoldoende sterke relatie met_leesomvang.

De_{wetenschappelijke doelstellingen:}

1 Meer inzicht verkrijgen inde constructvaliditeit van de

2 Vaststellen ofeen _{impliciete leesattitudemeting unieke variantie}

verklaart in_leesomvang.

3 Inzicht verkrijgen inderelaties tussen deverschillende expliciete

leesattitudecomponenten ende _{implicieteleesattitudemeting.}

Gezien_{haar potentiele meerwaarde, trachten we in}het_huidige onderzoek voorhet eerst eenimpliciete leesattitudemetingteontwikkelen.

Deconstructvaliditeittesten we doorderelatie vande _impliciete

leesattitudemeting met leesomvang vastte stellen.Deze samenhang is in ons onderzoek het_{doorslaggevende}criterium voordeconstructvaliditeit

vande _{implicieteleesattitudemeting. Daarnaast onderzoeken we} derelaties

van de _{implicieteleesattitudemeting}met_{expliciete leesattitudemetingen.}

Inhet_{huidige onderzoek}wordt voorheteerst een _{implicieteattitudemeting} ten aanzien van gedraggemeten. Weverwachten datde toepassing van het correspondentieprincipede relatietussende _{implicieteattitudemeting} en gedrag versterkttenopzichte vaneerdere studiesnaarimpliciete

attitudemetingen. Verder onderzoeken we ofde _{implicieteattitudemeting}

uniekevariantie

in

_{leesomvang verklaart. Daarnaast onderzoeken we} cruciale_{aspecten als} de_{betrouwbaarheid,constructvaliditeit,}de_predictieve

meerwaarde endebruikbaarheid vande _{impliciete leesattitudemeting.}

Centraal inditonderzoekstaatderelatie tussen deimpliciete

leesattitudemetingen leesomvang.

Dit

proefschrift richt zich op het lezen van boeken alsvrijetijdsbesteding endeattitude tenopzichte van ditgedrag. Er is gekozenvoor

vrijwillig

lezen inde _{vrije tijd(zie McKenna & Kear, 1990),}

aangezien dithetbelangrijkste leesgedrag is (zieparagraaf 1.1)enbovendien logischerwijs veel meer doorde _{leesattitude gestuurd}wordtdan _verplicht lezen. _{Wij geven de}voorkeur aan de _leesomvangboven leesintentie en leesniveau,omdat ditde meestconcrete maat is.

Aangezien heteennieuwtoepassingsgebiedbetreft, isditonderzoek

innovatiefendaarmee ookrisicovol. Ons eerste doel is het_{opzetten van een}

gedrag.De relatie met gedrag is uitonderzoek op andereattitudedomeinen doorgaans zwakgebleken ende predictieve meerwaarde is nognictaangetoond

bij niet volledig automatischgedrag, zoalshetlezenvanboeken indevrije tijd.

Daarnaast weten we_{dat impliciete attitudemetingen een lage}betrouwbaarheid

hebben.

1.7 _{De indeling van het proefschrift}

Hoofdstuk

2:

Attitudes

In dithoofdstuk komt eersthet_{attitudeconcept aan de}orde. _Vervolgens wordteen specifieke theoretische visie op attitudes uitgewerkt. Hetbetreft hier

eenconnectionistisch attitudemodel. Deze_{benaderingis gekozen,}omdat deze aansluit bij zowelhet_{concept van implicieteattitudemetingen als}het_concept van expliciete attitudemetingen. De connectionistische benadering dient dus ookals opstap voordebespreking van twee types attitudemetingen: expliciete

en impliciete attitudemetingen. Vervolgens wordendeverschillen tussen deze

methodes_{besproken. In}dezeverschillenschuiltderelevantie van _impliciete attitudemetingenmetbetrekking tothetmeten vandeattitude ten aanzien van boekenlezen.

2.1 Het attitudeconcept

Oorspronkelijkbetekent _{attitude lichaamshouding, maar in de}

psychologie heeft attitudede _{betekenis gekregen} van_{"geestelijke houding".} Dit houdt in dateen attitude informatiebevat overhoe_negatief

of

_positief een _{persoon "staat" tegenover}een_{attitudeobject. Attitudes zijn}evaluatief van aard: een_{valentie (dit is} een_{gevoelslading met}eenwaarde _lopendvan _negatief

tot positief) isverbonden aan het_{attitudeobject (Eagly}

&

Chaiken, 1993;

Oskamp

&

Schultz, 2005). Wij conceptualisereneenattitude alseenonderdeel vaneen _{geheugenstructuur}waarinde _{representatie van}het_{attitudeobject} verbonden isaan evaluatieveinformatie. Dezeevaluatieve informatie ligt ten

grondslag aaneen globale affectieveladingtenaanzien van hetattitudeobject.

Attitudeobjectenkunnen varieren vaneen _symbool,een _{levenloos object,}

een product,eenpersoon, een groep personen toteenorganisatie. Men kan eenattitudehebben tenaanzien van een_filmster,hethuismerk pindakaas

van Albert Heijn ofde PvdA. Ook kan meneen attitudehebbentenaanzien

van een_{gedrag(bijvoorbeeld}het_{dragen van}de _{autogordel of}het lezen van boeken).

Attitudesworden over_{het algemeen}beschouwdals kenmerken van

een individu. Verder_zijnattitudes _{aangeleerd(Triandis, 1971): wij gaan er}

op eigenervaringen met lezen(Mathewson, 1994;McKenna, 1994). Deze evaluatieve informatie isopgedaan tijdens ervaringen methetattitudeobject.

Attitudesworden_doorgaansbeschouwd alsrelatiefstabiel_(Oskamp

&

Schultz,

2005), watimpliceert dateenattitude vaneen _{persoonweinig varieert in} verschillende situaties.Ondanks alternatieve opvattingentenaanzien van stabiliteit (Bem, 1972; Holland, Verplanken, &Van Knippenberg, 2002)

wordt inhet_{huidige onderzoek}de _{conceptualisatie van attitude als}een relatief

stabiele_{representatie in} het geheugen aangehouden. Alleeneen_enigszins stabiele attitude kan immerseen stabiele_{relatie met gedrag}hebben en de relatietussen attitudeen gedrag staatcentraal inonsonderzoek. Hiermee is echterde_mogelijkheidvan_{zelfperceptie(bijvoorbeeld: "Ik lees veel, dus ik} vind het leuk.") niet uitgesloten.

Een_{belangrijkeeigenschap van hetattitudeconcept is}derelatie met gedrag: hoepositieverde attitude is die iemand heefttenaanzien van een gedrag, hoe meerdezepersoon overhetalgemeen datgedrag vertoont (Ajzen,

1991). Eenbelangrijk validiteitscriterium voorhetattitudeconstruct is dan

ook haar relatie met_gedrag. In hoofdstuk 3 komtde relatietussenattitudes en gedrag uitgebreid aan deorde. Ondanks dat attitudes overhetalgemeen vrij stabiel zijn, wordt ook veronderstelddatattitudeskunnen veranderen_(Eagly & Chaiken, 1993). Het attitudeconstruct wordt dan ook vaak gebruikt om gedragsveranderingenteverklaren.

2.2 Connectionistische modellen

De _{cognitieve psychologie richt zich op}de _{manier waarop de}

menselijke geestinformatie structureert enopslaat. Binnende cognitieve psychologie wordt vaakgebruik gemaakt vanassociatieve netwerkmodellen, ook wel connectionistische modellen_genoemd.

2.2.1 Connectionistische modellen in het algemeen

persoon, een object,concept ofeenevaluatie bevatten. Deze knopen kunnen varieren in hunstaat_{van activering enzijn}verbonden met elkaarvialinks.

De activering van de eneknoop kan zich verspreiden via hetassociatieve netwerknaar andere_{knopen die gerelateerd zijn aan}deze_knoop. De_principes van_knopen,associaties en _{activeringzijn} centrale elementeninassociatieve netwerktheorieen enworden breed toegepastom socialecognitie tebegrijpen (Rosch, Mervis,Graw,Johnson

&

_{Boyes-Braem, 1976).}

Figuur2.1:Voorbeeld vaneenkleinonderdeel vaneenassociatiefnetwerk

Ziekenhuis Dokter Witte Jas

We hebben onzedefinitievan attitude_{gebaseerd ophet begrippenkader} van_{het connectionisme, opdat}onzeattitudetheorie aansluit_bij zowel

onze_{implicieteattitudemeting als}onze_{explicieteattitudemeting. In}

geheugenstructuren is het attitudeobject verbonden aandiverseinformatie,

waar onder evaluatieve informatie. Alswe_{ervan uitgaan dat attitudeobjecten} verbonden zijn met evaluatieve informatie,kunnen we eenattitude

conceptualiseren alseen associatie tussen hetattitudeobject ende evaluatieve informatie. Alsevaluatieve informatie_{georganiseerd is}als_{knopen in een} associatief netwerk, kaneenattitude beschouwdworden als een associatie tussen tweeknopen: dementale representatie vanhetattitudeobject en een knoop met globaal affectieve evaluatieve informatie.

2.2.2 Connectionistische modellen met betrekking tot de leesattitude

In figuur2.2staat een _{vereenvoudigd voorbeeld van}eenassociatief

netwerkmodel met daarineen attitudestructuurmet_{betrekking tot}lezen weergegeven. Verschillende uitkomsten vanhet lezen vanboeken zijn

lezen_{verspreidt zich in}hetassociatievenetwerk en zoworden verschillende geassocieerde conceptengeactiveerd.

Figuur 2.2:Eenvoorbeeld van een ded vaneenconnectionistisch netwerk dat een attitudestructuurbevat.

Niveau1:Associatiesmet_{globale valenties}

Boeken

Negatief lezen Positief

. . * . . * ..:4:'' I. : I. I. :_. . I. I.

Saal _{Plezierig Nuttig}

Het attitudeobject kandirectverbonden zijn meteen_{globale valentie.} Inhetvoorbeeld_{in figuur}2.2wordtdezeassociatie_{weergegeven met de} ononderbroken

_lijn

_{waarlangs via}eendirecte routedeassociatie_{positief of} negatief geactiveerd wordt. Daarnaast kanhet_{attitudeobject}informatie over

de consequentiesvanboeken lezenactiveren. Dezeuitkomsten zijn op hun beurt weer verbonden met evaluatieveinformatie. Eenvoorbeeldhiervan is de activering van het concept "nuttig"dat_{vervolgens het begrippositief} activeert, weergegeven metde onderbroken_{lijnen in figuur 2.2. De attitude kan} beschouwd worden als het totale decl van de evaluatieve associatiestructuur (beide niveausinfiguur 2.2). Op het onderliggende niveau kunnen twee soorten_{van consequenties} onderscheidenworden: hedonistischeenutilitaire

consequenties. Voordeontwikkelingvan_{effectieve leesbevordering is}

inzicht inde_{onderliggende attitudestructuur nodig. Als men}weetwaarom

men een_positieve

of

_{negatievehouding heeft}tenaanzien van lezen, kan men dezekennisinzetten tenbehoeve vanleesbevorderingsinterventies. Deze onderliggende evaluatieve informatiemoet verbonden zijn aande_globale valentie om bij tedragen aan deleesattitude. Deze bidimensionele visie op attitudeswordtverder_{uitgewerkt inparagraaf 2.5.}

Op globaal niveau kande leesattitude beschouwd worden als een globale valentietenaanzienvanboeken lezen, met anderewoorden: als een unidimensioneel construct enkelgebaseerd op de associatie tussen het lezen van boekenen _{globale affectieve}informatie _{(alleenop niveau 1 vanfiguur}

2.2) (Ajzen, 1991),waarbij informatieovercognitieve/utilitaireen affectieve/ hedonistischeuitkomsten_gezienkunnen worden alsdeantecedenten van

deze_{affectieve representatie (McKenna, 1994). Het voordeel van}de _globale

benadering is datdezetoelaat dateen leesattitudeook geactiveerd kanworden zonder onderliggende cognitieve structuur, wat goed past bij het_{concept van} impliciete attitudemetingen. Het nadeel vandeze _{benadering is dat}dereductie van hetattitudeconstruct toteen_globaal affectiefverschijnselwaarschijnlijk

eenteeenvoudigeweergave is van eenleesattitude _(Lewis

&

_{Teale, 1980;}

Lewis

&

Teale, 1982; _Wigfield, 1997). Verderkrijgt men in een onderzoek met enkel een_{globale affectieve attitudemetinggeen} inzicht in de _{onderliggende}

2.3 _{Explicieteleesattitudemetingen}

Dezedissertatie richt zich op attitudestenaanzien van boekenlezen als vrijetijdsbesteding. Tot nu toezijnleesattitudes met expliciete attitudemetingen gemeten. In verschillende onderzoekennaarleesattitudes isaangetoond dat de leesattitude een_{belangrijke determinant is van}de _{leesomvang (Miesen,}

2003; Stokmans, 1999; Stokmans, 2003;Van_{Schooten & De Glopper, 2002).} Hiermee isdeconstructvaliditeit_{van expliciete leesattitudemetingen al}

vastgesteld.

Aangezienhetleesattitudeconcept eenlatent construct is, moet de leesattitude via indicatoren gemeten worden. De leesattitudeis alleen af te leidenuitwaarneembare_{responsen die indicatief zijn voor}

dit

construct. Deze indicatorenmoeten evaluatieveinformatiedie verbonden is aan de representatie van eenattitudeobjectmeten.Demeest gangbaremethode om leesattitudestemeten isommensendirecttevragen naar hun oordelen. Hierbij

wordtde leesattitude vastgesteld met vragenlijstmethodes. Vaaktoegepaste

vragenlijstmethodes om leesattitudestemeten zijneen schaalvan semantische differentialen eneen_{uitkomstgebaseerde meting. Hierbij is}de _{onderliggende}

assumptie dat mensenviaintrospectiedeevaluatieve informatietenaanzien van lezen kunnen_ophalen.

Indezeparagraaf besprekenweverschillende operationalisaties van leesattitude, zoals dieal toegepast zijn in verschillende onderzoeken. Ditheeft

betrekkingop inhoudelijkeaspecten, bijvoorbeeld hoedevragengesteld zijn,

maar ook ophetattitudedomein, dat

wil

zeggen op welkgedragdemeting preciesbetrekkingheeft.

2.3.1 Inhoudelijke operationalisatie

In dc studies op hetgebied van leesattitudes lopen deoperationalisaties van_{leesattitude nogal uiteen. In} veel studies wordt bovendien_{sterk afgeweken} van de_wijzewaarophet _{attitudeconstruct doorgaans}gemeten wordt (Oskamp & Schultz, 2005). Stokmans (2007)en _{Stalpers (2005)spreken van verwarring}

waarin items als "I _{like reading..." gebruikt}werden voorde _{attitudemeting.}

Met de term

"liking"

wordt

strikt

genomeneenpreferentiegemeten inplaats van eenattitude: men meet eenvoorkeur vooreen_object

of

activiteit in

vergelijkingmet andere_objecten en activiteiten. Het attitudeconstruct heeft

juist

betrekkingopevaluatieve informatie, eenvalentie: men heeft _negatieve versus _{positieve gevoelsassociaties bij} een_object

of

activiteit _{(Oskamp &}

Schultz, 2005) endezevalentie staat los vaneen_{vergelijking met}eenander attitudeobject. Ook Van Schooten en De_{Glopper (2002)gebruiken items die} meer preferenties tenaanzienvan verschillendegenres lijken temeten dan wat_doorgaansbeschouwdwordt als een attitude inde _{sociaal-psychologische}

literatuur.

2.3.2 Attitudedomein

Er_{zijn verschillende potentiele domeinen bij leesattitudeonderzock.} Men kan bijvoorbeeld, afhankelijk vandefocus vanhet_{onderzoek, de} attitude metentenaanzienvanlezen in hetalgemeen,hetlezen vanboeken

of

_{nog specifieker}het lezenvan fictieboeken. Het isvan_{belang dat het} specificiteitsniveau van de_{gebruikte items corresponderen met die van}

het vastgestelde attitudedomein (zie 3.2.1).Relevante dimensies voor

correspondentie betreffenhetobject, dehandeling ten aanzien van

dit

object, de context en de

tijd

(Ajzen

&

Fishbein, 2005). Volgens dit principe betreft

het item "Ik vind het leukom poezie te lezen" (Van Schooten &De Glopper,

2002) eente specifiek gedrag omdeattitudetemeten tenaanzien van het lezen van boeken inde _{vrije tijd. Het item}

"Ik krijg

_{graag jeugdboeken op}

mijn verjaardag" (Van Schooten & De Glopper, 2002) valt volgensdit principe buitenhet_{gedragsdomein van} het lezenvanboeken inde_{vrije tijd. In}ander onderzoeknaar_{leesattitudes (Miesen, 2003;} Stokmans, 1999; Stokmans, 2003)

2.3.3 Semantische differentialen met betrekking tot de leesattitude Een veel_{gebruikte vragenlijstmethode voor}hetmeten vanattitudes ten aanzien _{van gedrag is}de semantischedifferentiaal schaal _{(Ajzen, 1991;} Ajzen

&

Driver, 1991;Ajzen

&

Driver, 1992). Dezemethodeis_{gebaseerd op}

een _{grootschalig onderzoek naar}de betekenis vaneen_{uitgebreide lijst van} objecten (Osgood, Suci

&

Tannenbaum, 1957). Hieruitkwamen drieprimaire

betekenisdimensiesnaarvoren. _{De belangrijkste dimensie was}deevaluatieve dimensie. De andere twee dimensies waren sterkteenpotentie. Adjectieven dievallen onderdeevaluatievedimensieworden meestal_gebruiktomattitudes

te_{meten (Ajzen, 1991). Deze}methode maakt_gebruikvan_{adjectief-paren op} eenevaluatieve dimensie,zoals _{negatief-positief,slecht-goed,} onaangenaam-aangenaam,nutteloos-nuttig, etc. De woordparen worden opdeuiteindes van puntsschalengeplaatst. Eenvoorbeeld van een item meteenzevenpuntsschaal

is: "Ik vind

hetlezen vanboeken in mijn vrije tijd...."

Onaangenaam 1 2 3 4 5 6 7 Aangenaam

Door telkenseen_cijferte_{kiezen bij} elk_{woordpaargeven}dedeclnemers aan hoc zij het_objectbeoordelen. De _{uiteindelijke}overall attitudescore wordt berekend doorhetgemiddeldetenemen vandezebeoordelingen.

Metde semantischedifferentiaal _{kunnen zowel globale oordelen}

("lezen is_{positief') als}oordelen_aangaande de_{onderliggendecognitieve}

structuur_{(bijvoorbeeld:} "lezen is_{nuttig/leerzaam")}gegevenworden: dus wordt

er in termen vanfiguur2.2 informatie ophet eersteen tweedeniveaugemeten. In vergelijking met de opuitkomsten gebaseerdeattitudemeting is deze

methode echterrelatief_{globaal. Deze methode} isreedsbruikbaar_{gebleken bij}

attitudemetingenmetbetrekkingtot vrijetijdsbestedingen (Ajzen

&

Driver,

1991; Ajzen

&

Driver, 1992) en het lezen vanfictieboeken inde vrije tijd

(Stalpers, 2005; Stokmans, 2007).

2.3.4 Op uitkomsten gebaseerde leesattitudemeting

uitkomsten_{gebaseerdeattitudemeting.} Dezemeetmethode_{wordt gebruikt} om de attitudetenaanzienvangedragtemeten enis gebaseerd op de

consequenties (ook wel uitkomsten genoemd) van het gedrag in kwestie. Deze methodegaatervan uit datde attitudetenaanzien van eengedraggebaseerd is opde evaluatieve informatiemetbetrekking totde uitkomsten van dat gedrag. Bijdeze_{benadering gaat men er dus van uit dat}de_{beoordelingen}

vandeuitkomsten van_{het gedrag}de_{grondslag vormen van}deattitude. Uit

onderzoek naar leesattitudes komt naar voren dateen leesattitude _gebaseerd is op verwachte consequenties van hetlezenvan boeken (Miesen, 2003). Een_persoonstaat_positieften_{opzichte van het} lezenvan boeken als deze positieve consequenties vanhet lezen vanboekenverwacht. Deopuitkomsten gebaseerde attitudemetingis_{indirecter en meer bottom-up dan} desemantische

differentiaalmethode. _{De gemeten informatie ligt}dus _{voornamelijk op het}

tweede niveau vanhetmodel infiguur 2.2.

Een opuitkomsten_{gebaseerdeattitudemeting wordtop basis van een} voorstudie_{ingericht. In}dezevoorstudie wordtde _zogenaamde set"salient" uitkomsten vastgesteld meteen_{vrijeontlokkingsprocedure (Ajzen, 1991;}

Ajzen, Nichols,

&

Driver, 1995). Hierbij wordtproefpersonen gevraagdzoveel

mogelijkuitkomsten optenoemen vanhet gedrag dat dientalsattitudeobject.

Een setvan _{(bijvoorbeeldzeven van)}de _{meest genoemde}uitkomsten wordt als de setvan "salient" uitkomsten_{gebruikt in}de hoofdstudie. Eenvoorbeeld van cen"salient" uitkomstvan boeken lezen is _{"mijn kennis uitbreiden" (Miesen,} 2003).

In de hoofdstudie wordt de set"salient" uitkomstenterbeoordeling voorgelegd aan de deelnemers. Bij elkeuitkomstgeeftde deelnemer aan hoe

waarschijnlijkhij/zij het acht dat bijhetuitvoeren van het betreffende _gedrag

deze_{uitkomst optreedt en}hoe _{aantrekkelijkhij/zij het optreden van die} uitkomstvindt._{Aansluitend bij het eerder genoemde}voorbeeldvan "boeken lezen" _geeft de_{deelnemer bijvoorbeeld aan op}een schaal hoe_{waarschijnlijk} het is dat_"mijnkennis uitbreiden"eenuitkomst is van het_gedragboeken lezen.

Via eentweede schaal wordteen beoordeling van de aantrekkelijkheid van elke uitkomst_{gegeven. Dedeelnemer geeft bijvoorbeeld aan}hoe_{negatief of}

Bijdezemethodewordtdeattitudebeschouwd als de resultante vantwee soorteninformatie: kansinschattingenenevaluaties. De op

uitkomsten_gebaseerdemethode gaat uit vaneen_{rekenkundige integratie van}

attituderelevanteinformatietenaanzien vandezeuitkomsten_{volgens een} waardeverwachtingsmodel.De totaleattitudescore wordtberekend door de waarschijnlijkheid en de evaluatie per uitkomstmetelkaartevermenigvuldigen en vervolgens van aldezeproducten hetgemiddeldetenemen. Meestalwordt

een_{zevenpuntsschaalgebruikt.} De_{waarschijnlijkheidsschaal loopt van 1 tot} en met 7. Deaantrekkelijkheidsschaal moetvolgensAjzen(1991)lopen van -3 tot en met +3. Ditlevertechter_{wel problemen opbij scores van}nul,aangezien die productscores vannulopleveren3. Met deop uitkomsten gebaseerde attitudemeting ligtdeevaluatieveinformatie_{die gemetenwordt voornamelijk}

op het tweedeniveauvan figuur 2.2. Het gaat hier omdeonderliggende evaluatieveinformatie. Overhet algemeen hangen opuitkomstengebaseerde leesattitudemetingenen_{leesattitudemetingen}gebaseerd op semantische differentialen

_vrij

sterk samen_{(Van Schooten &De Glopper, 2002).}

2.4 Deutilitaireversusdehedonistische_{attitudecomponent}

Zoalsvermeldin_{paragraaf 1.3 van}hoofdstuk 1, gaan wij uit van twee leesattitudecomponenten: eenutilitaire eneenhedonistische. Deutilitaire component bevatvoornamelijk cognitieve informatieoverduurzameresultaten van lezen, zoals hetverwerven van kennis, inzichten_{vaardigheden. De} hedonistische_componentisaffectief van aardenheeft_{betrekking op de} belevingvanontspanningen_{plezier tijdens en kort na}het lezen van boeken. Dehedonistische_{component van}de leesattitude is vooreen_{belangrijk deel de}

neerslag vandeaffectieve/hedonistische ervaringen diemenheeftopgedaan tijdenshet lezen van boeken. Leesgedrag (leesomvang)wordt beter verklaard metde _{aparteattitudecomponenten dan met}6dn_{gemeenschappelijk attitude.}

Hetis_{bovendien gebleken dat leesomvang betervoorspeld wordt door de}

hedonistische/affectieve component dan doorde_{utilitaire/cognitieve component}

(Stokmans, 1999; Stokmans, 2003; Stalpers, 2005; Tellegen

&

Catsburg, 1987; Tellegen

&

Frankhuizen, 2002).

Ilet

onderscheidtussen eenutilitaire eneen hedonistische attitudecomponentis _{afkomstig uitonderzoek op}het_{gebied van} consumentengedragen marketing (Batra

&

Athola, 1990)en _{lijkt van} toepassing te zijnop verschillende vrijetijdsbestedingen(Spangenberg, Voss & Crowley, 1997).Inonderzoeknaaroutdoor vrijetijdsbestedingen werd bijvoorbeeldeen _{soortgelijke dichotomie gevonden met}een affectieve/ experientiele eneen_{cognitieve/instrumentele dimensie (Ajzen}

&

Driver, 1991; Ajzen

&

Driver, 1992; Ajzen, Nichols

&

Driver, 1995). Afhankelijk van de

product-

of

gedragscategorie zalde bijdrage van elk van deze twee dimensies

aanhet verklarenvan_{gedrag varieren. Overhet algemeenvoorspellen de twee} aparteconstructen gedrag beter dande overall attitude alleen.Desondanks hangende hedonistischeen

utilitaire

attitudecomponent overhet algemeen

vrij

sterk_{samen (Voss, Spangenberg,}

&

Grohmann, 2003).

Dit

geldt ook voor leesattitudes (Stokmans, 1999).

2.5 _{Implicieteattitudemetingen}

Impliciete attitudemetingen meten alleen evaluatieveinformatie die

spontaanwordtgeactiveerd bude activering vanderepresentatie van het attitudeobject (Fazio, Sanbonmatsu, Powell,

&

Kardes, 1986). Metimpliciete

attitudemetingen kanmenevaluatieveinformatie metendie verbonden is met de representatie vaneen_{attitudeobject. Het gaat hier om} de_{globale affectieve}

ladingzoals weergegeven op niveau 1 in_{figuur 2.2.} Deze_{methode is gebaseerd} op spontane processen, omdatde responsenbij impliciete attitudemetingen niet overwogen

of

gecontroleerd kunnen worden.

Implicieteattitudemetingen maken geengebruikvan zelfrapportage,

maar van eenmethodiek uitde_{experimentele cognitieve psychologie.} Er_zijn verschillende_implicieteattitudemeetmethodes.

Alle

_impliciete attitudemeetmethodes gebruiken reactietijden ineen

attitudemeetmethodes zijndeAffectieve PrimingProcedure (Fazio et al., 1986) en de _ImplicieteAssociatieTest_{(Greenwald, McGhee}

&

_{Schwartz, 1998). In} deze_{paragraaf worden}de _proceduresvan beide methodes en de_{principes die} ten grondslag liggen aan dezemethodesuitgelegd.

2.5.1 De Affectieve Priming Procedure

Het doel vande _{Affectieve PrimingProcedure (APP) is om}devalentie van deevaluatieveassociaties temetendie geactiveerd worden bij activering

van de mentale_{representatie van} een_{attitudeobject door}de _{presentatie van een}

attitudeobject. Deze methodeis _{gebaseerd op}het klassieke_primingonderzoek van Neely (1977).Via primingtreedt spreidendeactivering inassociatieve

netwerken (Bower, 1981; _{Fazio et al., 1986). Zo kan bijvoorbeeld} de_prime

"Barcelona" het_{begrip "voetbal" activeren.} Via_{spreidendeactivering kan}

vervolgenshetbegrip "tennis" geactiveerd worden. Binnenenketehonderden millisecondes kandeactivering vaneenconcept zoallerleigerelateerde concepten activeren. Hetbasale ideebijpriming onderzoek is dateen_prime een deel van eenassociatief netwerkactiveert.

Dit

_spreidendactiveringsproces

vindt_plaatszonder intentie

of

_inspanning.

Het verwerken van de_primeactiveert_gerelateerdewoorden en hiermee worden beslissingen betreffendedeze gerelateerdewoorden

makkelijker(Neely, 1977; Rosch, 1978). Inpriming onderzoekis _aangetoond

datdepresentatie vaneenprime _{(meestal eenwoord)}anderewoorden die geassocieerd zijn metde prime automatischactiveert inhet geheugen. Deze metde_{prime geassocieerde}woordenworden na_{presentatie van}de_prime

makkelijkerherkend ineen _{lexicale beslissingstaak.}Als _{bijvoorbeeld het}

woord "verpleegster"aangeboden wordtalsprime,zal vervolgens het woord "dokter"te middenvan anderewoorden ennon-woorden sneller herkend worden als eenbestaandwoorddanandere bestaandewoorden die niet gerelateerd zijn aande prime(Meyer

&

Schvaneveldt, 1971).

Dit principekan _{doorgetrokken worden naar}hetmeten van attitudes.

negatieve evaluatieveassociaties (Bargh, Chaiken, Govender,

&

Pratto, 1992; Fazio, 2001; Hermans, De Houwer

&

Eclen, 1994; Fazio, Jackson, Dunton,

& Williams, 1995). Hierdoorwordt vervolgenseen negatie

f

evaluatiefwoord

(zoalsafschuwelijk) snellerherkend.

De APP _{is gebaseerd op} een_{soortgelijkpriming effect als bij}

klassiek_primingonderzoek meteen _{lexicale beslissingstaak (Fazio et}

al., 1986). In de APP dient het_{attitudeobject als een van}de_{primes. Deze} prime activeert evaluatieveinformatie die in eenconnectionistisch netwerk verbonden is aanhet _{attitudeobject. Louter door}hetwaarnemen vande_prime

wordenevaluatieve associaties_geactiveerd via_{automatische processen die}

onontkoombaar, non-intentioneelen _{oncontroleerbaar zijn. In de APP}wordt

de activeringvanevaluatieve informatie doorde_{presentatie van verschillende} primes gemeten. Hiertoeworden twee setsvanstimuligebruikt, een set van primes en een set van doelwoorden. De primes zijn meestalwoorden, maar kunnen ook plaatjes zijn. Een vande_{primes is} het_{attitudeobject. De} doelwoorden_{zijnevaluatieve adjectieven; het}betreft hier_{negatieveadjectieven}

(bijvoorbeeld "slecht")en_{positieve adjectieven (bijvoorbeeld "goed"). In de} APP wordteen serievantrialsvoorgelegdaanproefpersonen. In elketrial

wordteerst een_{prime getoond, die}wordt_{gevolgd door}eendoelwoord.

Dedeelnemers geven zo snelmogelijkaan

ofhet

doelwoord negatief

ofwel positief is door op een van tweetoetsentedrukken: eenrodetoets na

eennegatief doelwoord en eengroenetoets na eenpositiefdoelwoord. De reactietijden vandezetoets-druk-responsen worden bij elke

trial

geregistreerd

vanafde aanvang vandedoelwoord-presentatie. Aangenomen wordt dat in elke

trialde presentatie vandeprime die voorafgaat aanhetdoelwoord het mentale

concept vande primedie gerepresenteerd is in hetgeheugen automatisch activeert. De_{activering van} het_{concept activeertvervolgens}via_spreidende

activeringsprocessen evaluatieve associaties inhetgeheugennetwerk (Bower,

1981). Deze activeerbare evaluatieveassociatiesbeinvloedendebeoordeling van het opdeprime volgend doelwoord.

De methodeis _{gebaseerd op}de aanname dat de matevanevaluatieve overeenkomst tussen_primeendoelwoordde _{snelheid van reageren bepaalt. Des}

Hoe incongruenterde_{prime en} het_{doelwoord zijn,}hoe _langerde_reactietijd is. Uitdit_principekan_{afgeleid worden dat}eenrelatief_{korte reactietijd na een}

positiefdoelwoord duidtopfacilitatie vande herkenning van het positieve

doelwoord.

Dit

_{duidt op}de _activeringvan_positieve associaties_{bij presentatie} vande_prime. Dit impliceerteen_{positieve impliciete attitude ten aanzien van}

het_{attitudeobject. Volgenshetzelfde principe duidt}een _{langereactietijd na}

een_{positiefdoelwoord op} een_{negatieveimpliciete}attitude ten aanzien van de

prime. Een langereactietijd naeennegatief doelwoord duidt op eenpositieve impliciete attitudeten aanzien van deprime. Eenkorte reactietijd na een negatief doelwoord duidt opeen_{negatieve implicieteattitude (zie ook}tabel 2.1).

Metdeze_{procedure kan zo} deevaluatieve overeenkomst_gemeten wordentussende doelwoorden en deevaluatieveassociatiesdiespontaan geactiveerd zijn doorde_{primes. De reactietijden kunnen omgerekend worden}

naareen _{impliciete attitudescore. Het}is_{daarbij echter wei}de_{vraag of er}

geen sprake is vantweeafzonderlijk affectievesystemen, eennegatief en een

positiefsysteem(Ito, Cacioppo & Lang, 1998; Ito, Larsen, Smith,

&

Cacioppo,

1998). In datgeval kan men zich afvragen

ofde

scores op deze afzonderlijke groepentrialszomaar opgeteld mogen worden. Inveel onderzoek worden alleen descores opde positievetrials gebruikt(Frings

&

Wentura, 2003; Custers

&

Aarts, 2005).

Tabel2.1:Betekenis van_{reactietijden}

Relatiefkorte reactietijd Relatief lange reactietijd

Positiefdoelwoord Positieve impliciete attitude Negatieve impliciete attitude

Negatief doelwoord Negatieve impliciete attitude Positieve impliciete attitude

Een voorbeeld vaneen

trial

staatuitgewerkt in figuur 2.3. In figuur

activeringsproces optreedt. De deelnemer

krijgt

als_{prime bijvoorbeeld het} woord "kakkerlak" te zien.

Dit

activeert automatisch negatieve evaluatieve

informatiedie_{geassocieerd is met}hetwoord "kakkerlak"._Vervolgens

beoordeeltde_{deelnemer of het daarop volgende doelwoord "akelig"positief}

of negatief is.De beoordeling van het doelwoord"akelig" is nu relatief eenvoudig,aangezien negatieveinformatieal _{geactiveerd is die verbonden is} methetwoord "kakkerlak".

Dit

leidt toteenrelatiefkorte reactietijd op deze beoordeling viade_{toets-drukrespons.}

Figuur 2.3:Eentrial bijdeAffectievePrimingProcedure

prime -- doelwoord -- _{toets-drukrespons}

Voorbeeld:

"kakkerlak" -- _{"akelig" -- rode knop indrukken}

Figuur 2.4: Een decl vaneen_mogelijkbestaand_{evaluatief associatief netwerk bij}het_concept

kakkerlak

Kakkerlak Negatief _Akelig