C 3348
UI S 111 U U T _V O 0_R _BO D E_M V R U Ç H TJ3A A PLH.E I_D GR_0N I N G_E_N
I n v l o e d v a n d e b o d e m v r u c h t b a a r h e i d o p d e o p b r e n g s t " v e r s c h i l l e n t u s s e n d e n o o r d e l i j k e e n z u i d e l i j k e
z e e k l e i g e b i e d e n T h . J . F e r r a r i
Van v e r s c h i l l e n d e zijden is e r r e e d s op gewezen en m e t c i j f e r s aangetoond dat de o p b r e n g s t e n van de m e e s t e g e w a s s e n l a g e r en de b e -d r i j f s u i t k o m s t e n op -de z e e k l e i van Groningen ongunstiger zijn -dan op de zuidwestelijke z e e k l e i . Deze v e r s c h i l l e n t r e d e n v o o r a l de l a a t s t e 15 j a a r op. A n d r i n g a van het L a n d b o u w - E c o n o m i s c h Instituut m a a k t e in.net k a d e r van zijn w e r k voor de w e r k g r o e p " L a n d c l a s s i f i c a t i e " een vergelijking t u s s e n de o p b r e n g s t e n in d i v e r s e p e r i o d e n van een a a n t a l g e w a s s e n in enkele z e e k l e i g e b i e d e n ( v e r g . zijn r a p p o r t (I960) "De ontwikkeling van fysieke o p b r e n g s t e n p e r ha van d i v e r s e g e w a s s e n in e n -k e l e z e e -k l e i g e b i e d e n " ) . Ongeveer t e g e l i j -k e r t i j d p u b l i c e e r d e i r . S a n d e r s ,
d e s t i j d s Rijkslandbouwconsulent,in het G r o n i n g e r Landbouwblad van 3 j u n i I960 e e n a r t i k e l "Kosten en baten in noord en zuid", w a a r i n de r e l a t i e f ongunstige b e d r i j f s uitkom sten in Groningen a a n de o r d e g e steld w e r d e n . E e n c o m m i s s i e i n g e s t e l d door het b e s t u u r van de G r o ninger Ma a ts ch a p p i j van Landbouw, kwam in h a a r r a p p o r t tot de c o n -c l u s i e dat de ongunstige b e d r i j f s r e s u l t a t e n in de Groningse akkerbouw n a a s t de r e l a t i e f h o g e r e k o s t e n v o o r a l a a n de l a g e r e o p b r e n g s t e n p e r ha t e wijten w a r e n .
Het i s i n d e r d a a d opvallend dat de o p b r e n g s t e n op de G r o n i n g s e k l e i zoveel l a g e r zijn dan die in het zuidwestelijke k l e i g e b i e d . Dit i s
t e m e e r opvallend, omdat dit in de v o o r o o r l o g s e p e r i o d e niet het g e -val w a s . E e n en a n d e r w o r d t duidelijk g e ï l l u s t r e e r d in h e t o v e r z i c h t dat Andringa geeft en w a a r i n de o p b r e n g s t e n uitgedrukt in p r o c e n t e n van de gemiddelde o p b r e n g s t e n (alle g e w a s s e n ) op z e e k l e i in de b e g i n -p e r i o d e , m e t e l k a a r v e r g e l e k e n w o r d e n . Dit o v e r z i c h t i s a l s volgt: p e r i o d e p e r i o d e p e r i o d e S ?b l e d 1919/1924 1935/1940 l f s f f i ' 9 5 8 noordelijke z e e k l e i nieuw Oldambt 106 113 126 n o o r d , b o u w s t r e e k 111 118 129 F r i e s e b o u w s t r e e k 105 130 147 zuidelijke z e e k l e i N o o r d - B e v e l a n d 110 141 158 w e s t Z . - V l a a n d e r e n 97 118 150 z . w . zeekleigebied van N o o r d - B r a b a n t 98 116 137 gemiddelde van a l l e z e e k l e i g e b i e d e n 100 122 139
Het i s duidelijk dat h e t vinden van é e n v e r k l a r i n g voor deze m i n -d e r gunstige ontwikkeling en v o o r a l voor -de hui-dige l a g e r e o p b r e n g s t e n op de G r o n i n g s e z e e k l e i van g r o t e b e t e k e n i s i s . Het m o e t mogelijk zijn door m i d d e l van h o g e r e o p b r e n g s t e n tot b e t e r e b e d r i j f s u i t k o m s t e n t e k o m e n . E e n g r o t e r o l s p e l e n h i e r b i j f a c t o r e n die door de b o e r zelf te v e r a n d e r e n zijn. Hierbij i s het e c h t e r nodig dat m e n weet welke f a c t o r e n voor de l a g e r e o p b r e n g s t e n v e r a n t w o o r d e l i j k zijn. Het is b e t r e k k e -lijk eenvoudig enkele f a c t o r e n te n o e m e n die de o o r z a a k zouden kunnen zijn, t . w . k l i m a a t , bodemgesteldheid, b o d e m v r u c h t b a a r h e i d s f a c t o r e n , ontwatering, v r u c h t w i s s e l i n g e n z . Het blijft e c h t e r bij e e n k w a l i t a t i e v e
-- 2
opsomming die hypothetisch i s . Men slaagt e r e c h t e r o . a . m e t behulp van een kwantificering niet in a a n n e m e l i j k te m a k e n dat e e n v e r a n d e r i n g ook v e r b e t e r i n g z a l b r e n g e n en hoe groot die v e r b e t e r i n g z a l zijn. Het ontbreekt dan ook a a n o v e r t u i g i n g s k r a c h t om bepaalde m a a t r e g e l e n t e n e m e n .
Het bovenstaande en de a a n s p o r i n g van i r . W e l l e n , d i r e c t e u r -g e n e r a a l van de landbouw, w a r e n voor de d i r e c t e u r e n van het Instituut voor B o d e m v r u c h t b a a r h e i d en van de Stichting voor B o d e m k a r t e r i n g aanleiding v e r s c h i l l e n d e van hun m e d e w e r k e r s t e v e r z o e k e n na t e gaan of e r v e r s c h i l l e n in b o d e m g e s t e l d h e i d , ontwatering en b o d e m v r u c h t b a a r h e i d t u s s e n het noordelijke en het zuidwestelijke z e e k l e i g e b i e d b e -s t a a n , en zo j a of deze v e r -s c h i l l e n dan een kwantitatieve v e r k l a r i n g van de g e c o n s t a t e e r d e v e r s c h i l l e n in o p b r e n g s t p e r ha geven. De Stichting voor B o d e m k a r t e r i n g heeft het onderzoek over de b e t e k e n i s van b o d e m g e s t e l d h e i d en ontwatering op zich genomen, het Instituut voor B o d e m -v r u c h t b a a r h e i d ging die -van b o d e m -v r u c h t b a a r h e i d en r e g e n -v e r d e l i n g na. De r e s u l t a t e n van de studies van het Instituut voor B o d e m v r u c h t b a a r -heid w o r d e n in dit r a p p o r t behandeld.
Die b o d e m v r u c h t b a a r h e i d s f a c t o r e n zijn in studie genomen, w a a r -van v e r w a c h t m o c h t w o r d e n dat e r voldoende gegevens b e s t o n d e n en een eventuele invloed b e l a n g r i j k w a s . De r e s u l t a t e n van de afzonderlijke studies zijn in de volgende o n d e r d e l e n van het r a p p o r t w e e r g e l e g d : K. B o s k m a , B e t e k e n i s van v e r s c h i l l e n in k a l k t o e s t a n d van de grond
voor het v e r s c h i l in o p b r e n g s t van de g e w a s s e n in G r o -ningen, F r i e s l a n d en Z e e l a n d (Bijlage I).
C . M . J . S l u i j s m a n s , Invloed van fosfaattoestand en fosfaatbemesting (Bijlage II).
J. P r u m m e l , Invloed van k a l i t o e s t a n d en k a l i b e m e s t i n g (Bijlage III). P . Boekei, B o d e m s t r u c t u u r a l s mogelijke o o r z a a k " van de v e r s c h i l
-len in o p b r e n g s t t u s s e n n o o r d - en z u i d - N e d e r l a n d (Bijlage IV).
F . van d e r P a a u w , A s p e c t van het w e e r bij de v e r k l a r i n g van de o p
-b r e n g s t v e r s c h i l l e n t u s s e n G r o n i n g e n en Zeeland (Bijlage V).
J . A . G r o o t e n h u i s , Vergelijking van de gemiddelde bouwplannen van n o o r d F r i e s l a n d en n o o r d G r o n i n g e n in 19611963 ( B i j -lagen Vla en VIb).
D a a r n a a s t zijn nog enkele a n d e r e a s p e c t e n b e s t u d e e r d , z o a l s de invloed van de b o e r en de onderlinge b e t e k e n i s van complexen van f a c t o r e n . Deze l a a t s t e studies hebben e c h t e r om v e r s c h i l l e n d e r e d e n e n niet tot r e s u l t a t e n geleid en w o r d e n buiten beschouwing g e l a t e n .
In o v e r l e g m e t de m e d e w e r k e r s van de Stichting voor B o d e m k a r -t e r i n g zijn in de vergelijking de volgende gebieden opgenomen:
Groningen noordelijke b o u w s t r e e k c e n t r a l e b o u w s t r e e k c e n t r a l e w e i d e s t r e e k F r i e s l a n d f r i e s e b o u w s t r e e k kleiweide s t r e e k Z e e l a n d gehele p r o v i n c i e
A l l e e n die gebieden zouden in de v e r g e l i j ng opgenomen worden, die geen al t e groot v e r s c h i l wat "betreft de niet in beschouwing g e n o m e n
-- 3
f a c t o r e n (bijv. bedrijfstype) v e r t o o n d e n . Ook vielen enkele gebieden uit, omdat h i e r v a n niet voldoende g e g e v e n s b e s c h i k b a a r w a r e n . De o p b r e n g s t e n van de g e w a s s e n a a r d a p p e l e n , bieten, t a r w e , h a v e r , g e r s t en e r w t e n w e r d e n v e r g e l e k e n .
De a l g e m e n e lijn. van w e r k e n was bij al deze studies a l s volgt. A l l e r e e r s t w e r d nagegaan in welke t o e s t a n d e e n gebied t e n a a n z i e n van
een bepaalde factor v e r k e e r d e . In de m e e s t e gevallen kon het Bedrijf» l a b o r a t o r i u m voor G r o n d en G e w a s o n d e r z o e k h i e r o v e r gegevens v e r -s t r e k k e n . Deze gegeven-s w e r d e n tot f r e q u e n t i e - t a b e l l e n v e r w e r k t . V e r d e r w e r d e n gegevens over de samenhang t u s s e n deze factor en de o p b r e n g s t van dje g e w a s s e n v e r z a m e l d . De o p b r e n g s t d e r v i n g bij een b e -paalde t o e s t a n d w e r d dan "gewogen" m e t het p e r c e n t a g e p e r c e l e n dat in die toestand v e r k e e r d e . T e v e n s m o e t m e t de v r u c h t w i s s e l i n g en de gegeven b e m e s t i n g rekening gehouden w o r d e n . E e n en a n d e r r e s u l t e e r t in een t o t a l e o p b r e n g s t d e r v i n g in p r o c e n t e n v e r o o r z a a k t door het feit dat het gebied voor deze factor niet in e e n o p t i m a l e t o e s t a n d v e r k e e r t .
Lezing van de u i t g e b r a c h t e r a p p o r t e n l e e r t dat velemoeilijkheden bij de b e r e k e n i n g e n overwonnen m o e s t e n w o r d e n . De gewenste g e g e -vens w a r e n dikwijls niet aanwezig of niet geschikt om op bo-venstaande wijze b e w e r k t te w o r d e n . In vele gevallen zijn de o n d e r z o e k e r s e r l a n g s een omweg t o c h in g e s l a a g d de b e s c h i k b a r e gegevens voor het doel b r u i k b a a r t e m a k e n . Het i s e c h t e r wel gebleken dat de aanwezige gegevens in vele gevallen niet i d e a a l zijn om de g e s t e l d e v r a g e n op b e v r e d i g e n d e wijze te b e a n t w o o r d e n .
Deze studie l a a t zien dat het noorden en s p e c i a a l Groningen t e n opzichte van de zuidwestelijke k l e i g e b i e d e n voor de m e e s t e van de in beschouwing g e n o m e n f a c t o r e n in een ongunstiger t o e s t a n d v e r k e e r d e . De g e b r u i k t e werkwijze heeft het g r o t e v o o r d e e l dat m e n t e v e n s m e t voldoende z e k e r h e i d kan aangeven, dat v e r b e t e r i n g ook i n d e r d a a d een verhoging van de o p b r e n g s t tot gevolg z a l h e b b e n . Men k a n t e v e n s e e n
schatting van de g r o o t t e van de verhogingen aangeven. De gevolgde werkwijze laat weinig r u i m t e voor zg. dubbeltellingen. Dit betekent
dat m e n door optelling van de afzonderlijke v e r b e t e r i n g e n t e v e n s e e n indruk van de in t o t a a l mogelijke v e r b e t e r i n g k r i j g t .
De b e l a n g r i j k s t e f a c t o r e n die in Groningen v e r g e l e k e n m e t Z e e -land ongunstig w e r k e n zijn: k a l i v o o r z i e n i n g (voor a a r d a p p e l e n en fcrw-t e n 4 /2-7%), d i r e c fcrw-t e *) invloed van de v r u c h fcrw-t w i s s e l i n g (6 a 7% bij t a r w e en g e r s t ) , in m i n d e r e m a t e pH (2% voor s u i k e r b i e t e n , t a r w e en e r w t e n ; gunstige invloed voor a a r d a p p e l e n ) en s t r u c t u u r ( 3 / 4 - 2 % ) . De invloed van f o s f a a t v e r s c h i l l e n (1-1 v2%) i s g e r i n g . De g r o t e b e t e k e n i s van de ongunstige r e g e n v e r d e l i n g voor Groningen wordt a a n n e m e l i j k g e m a a k t .
De o n d e r z o e k e r s zijn e r v a n overtuigd dat m e t hun studie niet het l a a t s t e woord bij de v e r k l a r i n g van de o p b r e n g s t v e r s c h i l l e n t u s s e n noord en zuid is g e s p r o k e n . Zij weten dat ook a n d e r e f a c t o r e n e e n r o l s p e l e n . Het is e c h t e r duidelijk dat v e r b e t e r i n g van de in beschouwing genomen factoren hét v e r s c h i l in o p b r e n g s t gedeeltelijk k a n opheffen. De o p b r e n g s t e n in Groningen liggen ongeveer 2025% l a g e r dan in Z e e -land. V e r b e t e r i n g van de b o d e m v r u c h t b a a r h e i d s t o e s t a n d kan dit v e r s c h i l tot m e e r dan de helft t e r u g b r e n g e n .
' De i n d i r e c t e invloeden ( t a r w e s t e n g e l g a l m u g J ) zijn buiten beschouwing gebleven.
C 3200 Bijlage I.
ï_N_§_T_I_T_U_U_T__VOOR__B_0_D_E_M_V_R_U_C_H_T_B_A_A_R_H_E_I_D
Betekenis van verschillen in kalktoestand van de grond voor het verschil in opbrengst van de gewassen in
Groningen, Friesland en Zeeland K. Boskma
Inleiding
In het kader van het onderzoek naar de oorzaken van de lagere opbrengsten in noordelijk Groningen ten opzichte van andere zeekleigebieden van Nederland zal worden ge-tracht aan te geven in hoeverre de kalktoestand van de grond hierbij een rol kan spelen.
De volgende gebieden worden vergeleken:
1. noordelijke bouwstreek (= Hogeland), centrale bouwstreek en centrale weidestreek van de provincie Groningen;
2. bouwstreek (= weide- en bouwstreek + Het Bildt) en klei-weidestreek van de provincie Friesland;
3. de gehele provincie Zeeland.
De vergelijking wordt verder beperkt tot de gewassen aardappelen, suikerbieten, tarwe, haver en erwten. Volgens gegevens uit de Verslagen over de Landbouw in Nederland
zouden in Groningen de opbrengsten van suikerbieten, tarwe en erwten lager en die van aardappelen en haver ongeveer gelijk zijn aan die in Zeeland. Mogelijk speelt hierbij voor aardappelen nog een verschil in relatieve betekenis van de pootaardappelteelt een rol.
In dit rapport wordt in de eerste plaats de betekenis van verschillen in kalktoestand van de grond voor de
op-brengst nagegaan. Als maat voor de kalktoestand wordt pH-KCl genomen.
Aangenomen wordt dat verschillen in pH van de grond op alle jonge zeekleigronden in ons land gemiddeld een gelijk effect op de opbrengst hebben.
Nadat het verband tussen opbrengst en pH is vastgesteld, wordt de feitelijke situatie ten aanzien van de pH van de
grond in de genoemde gebieden bekeken. Vervolgens wordt aan-genomen dat de boeren bij de verdeling van de gewassen over de percelen van hun bedrijf geen rekening houden met de pH van de percelen. In dit geval kan per gebied uit de frequen-tieverdeling van de pH en het verband tussen opbrengst en pH worden berekend hoe groot voor elk gewas de gemiddelde opbrengstdepressie is als gevolg van de niet optimale pH voor dat gewas. De vergelijking van deze gemiddelde rela-tieve opbrengsten van de gebieden laat zien hoe groot het opbrengstverschil tussen de gebieden kan zijn als gevolg van verschil in pH van de grond.
Invloed van verschil in pH van de grond op de opbrengst
Een samenvatting van de invloed van verschillen in pH van de grond op de opbrengst van de gewassen op
2
-den is gegeven door Castenmiller (1). Hij berekende voor het belangrijkste pH-traject de opbrengst in procenten van die bij de optimale pH. Het materiaal was afkomstig van 44 proefvelden en omvatte in cotaal 80 proefjaren waarvan 44 en 16 afkomstig van proefvelden in de provincies Groningen resp. Zeeland. Voor de gewassen suikerbieten, wintertarwe, erwten en aardappelen acht Castenmiller de gemiddelde uit-komsten voldoende betrouwbaar, voor haver minder betrouw-baar. De door Castenmiller gebruikte pH-water hebben wij m.b.v. de omrekeningstabel uit de adviesbasis van de bemes-ting van landbouwgronden (2) omgerekend in pH-KCl; het resultaat wordt gegeven in de figuren 1 t/m 5.
Recenter materiaal (het onderzoek van Castenmiller loopt tot ongeveer 1947) over de invloed van verschillen in kalktoestand op de opbrengst van bieten op zeeklei is gepubliceerd door Sluijsmans (3). Als gemiddelde van vijf-tien proefjaren, afkomstig van negen proefvelden op jonge zeeklei in het noorden, westen en zuid-westen van ons land vond Sluijsmans een ongeveer gelijke opbrengstcurve als Castenmiller. De curve van Sluijsmans berust gedeeltelijk op suiker- en gedeeltelijk op voederbieten en is eveneens opgenomen in figuur 1. Bij een onderzoek naar de structuur van de grond in het Marne-gebied van noord-Groningen vond Kuipers (4) dat het opbrengstniveau van suikerbieten bij optimale stikstofgift samenhing met de pH van de proefper-celen. De door Kuipers voor verschillende proefvelden vonden pH-opbrengstcurve sluit goed aan bij de reeds
ge-noemde curven van Castenmiller en Sluijsmans binnen bepaalde proefvelden. Gezien de goede overeenstemming tussen de ge-noemde uitkomsten hebben wij in dit onderzoek de gemiddelde curve (curve 4 in fig. 1) gebruikt.
Omtrent de reactie van aardappelen op pH-verschillen van de grond beschikken we naast de curve van Castenmiller
(figuur 2) over een curve van Sluijsmans (5) die is bere-kend uit veertien proefjaren met aardappelen, waarvan acht van vijf proefvelden uit het noorden en zes van vier proef-velden uit het westen en zuid-westen van ons land. De samen-hang tussen de opbrengsten en de kalktoestand was in dit materiaal slecht. Sluijsmans concludeerde dat bij onvol-doende kali-voorziening de bekalking gemiddeld negatief heeft gewerkt en bij bemesting met 250 kg ^O/ha nog geen voordeel heeft gebracht. Daar wij uitgaan van een goede kali-voorziening hebben wij het resultaat van Sluijsmans opgevat als geen effect van bekalking en in figuur 2 aange-geven door een horizontale lijn bij de opbrengst 100.
Bij hun kalionderzoek in Noord-Holland en Zeeland vonden van der Paauw en medewerkers in verschillende geval-len een samenhang tussen het opbrengstniveau van de proef-velden en de kalktoestand van de grond (6,7). Wij hebben
het ons ter beschikking staande materiaal voorlopig bewerkt met de pH als maat voor de kalktoestand van de grond.
Hier-bij werd enigermate rekening gehouden met eventuele corre-latie tussen pH en K-HC1 resp. gehalte aan afslibbare delen en werden verder verschillen in opbrengstniveau tussen proefjaren, rassen, gebieden en polders zoveel mogelijk uitgeschakeld. Deze enigszins grove samenvatting (met een grote restspreiding) leverde de pH-curve tussen proefvelden
3
-die in figuur 2 is opgenomen als curve uit materiaal van van der Paauw.
De opbrengstcurve die uit het materiaal van van der Paauw tussen proefvelden wordt gevonden, stemt overeen met de binnen proefvelden bepaalde curve van Castenmiller. De curve van Sluijsmans, die eveneens binnen proefvelden is bepaald, loopt vlakker dan de genoemde curven, terwijl het
pH-traject korter is.
In aanmerking nemende de onzekerheid van de curve van Sluijsmans hebben wij een gemiddelde curve getrokken die voor het grootste deel door de beide andere curven wordt bepaald (curve 4 in fig. 2 ) .
Voor wintertarwe, erwten en haver hebben wij zonder meer de curve van Castenmiller gebruikt (fig. 3, 4 en 5 ) .
Feitelijke toestand ten aanzien van de pH
Voor de beoordeling van de feitelijke toestand ten aan-zien van de pH van de percelen wordt ervan uitgegaan dat een groot aantal door de boeren ingezonden grondmonsters repre-sentatief is voor de percelen in die streek. Indien verder wordt aangenomen, dat de kleinere percelen niet systematisch een betere of slechtere pH hebben dan de grotere percelen, is het percentage monsters met een bepaalde pH gelijk aan het percentage van de oppervlakte met die pH.
Gegevens over de frequentieverdeling van de pH van grondmonsters uit de praktijk werden ons ten behoeve van dit rapport verstrekt door het B.L. te Oosterbeek over de periode van 1 mei 1958 tot 1 mei 1959.
Uit figuur 6 blijkt, dat de frequentieverdelingen in Groningen en Friesland redelijk met elkaar overeenstemmen, hoewel in Groningen de hoogste pH-klassen iets frequenter voorkomen. De frequentieverdeling voor Zeeland heeft een hoge top bij pH ca. 7,4 tegenover die van Groningen en
Friesland bij ca. 7,1. De mediaan (pH-waarde waarbeneden 50% van de gevallen ligt) bedraagt voor Groningen, Fries-land en ZeeFries-land resp. 6,9, 6,9 en 7,4. De percelen met een pH beneden die, tot welke volgens de landelijke adviesbasis minstens moet worden bekalkt (= pH 6,7) kunnen als te zuur worden beschouwd.
In tabel 1 wordt het percentage te zure percelen in
1958/59 vergeleken met de toestand in 1952/53 zoals beschre-ven door Fey en Vermeulen (8).
Tabel 1. Percentage te zure percelen in 1952/53 en in 1958/59. 1952/53 1958/59 Groningen noordelijke bouwstreek 21,8 24,6 centrale weidestreek 39,6 48,0 centrale bouwstreek 41,2 2 6,4 Friesland bouwstreek 2 3,1 34,2 weidestreek 28,6 31,1 Zeeland
Tholen, Schouwen-Duiveland enz. 11,1 3,8 Zeeuws-Vlaanderen 1,2 1,2*) Walcheren 6,6 4,9 Noord- en Zuid-Beveland 8,5 6,9 x) Dit betreft de periode 1 mei 1957 - 1 mei 1958.
4
-De percentages te zure percelen van 1958/59 stemmen redelijk overeen met die van 1952/53.
Tabel 1 toont verder aan dat het percentage te zure percelen in Groningen en Friesland ongeveer gelijk is, maar in Zeeland veel lager ligt. In Groningen en Friesland is
1/3 à n deel van de percelen te zuur, in Zeeland ongeveer
5%.
Betekenis van de feitelijke verschillen in pH voor de opbrengst
Met behulp van de besproken relaties tussen opbrengst en pH en de percentages percelen bij de verschillende pH-waarden, kan voor elk gebied per gewas de gemiddelde
op-brengstdepressie worden berekend die optreedt, doordat een deel van de percelen niet de voor het verbouwde gewas opti-male pH heeft. Noemen we yi de relatieve opbrengst (in
pro-centen van de maximale opbrengst) bij pH = i en gi het per-centage percelen met een pH = i, dan geldt
gemiddelde relatieve opbrengst =
-SXy,?-Hierin loopt i van de laagste tot de hoogste pH, opklimmend met 0,1 eenheden.
De resultaten van deze berekening worden vermeld in tabel 2.
Tabel 2. Gemiddelde relatieve opbrengst in % van die bij optimale kalktoestand van alle percelen. Gewas Groningen Friesland Zeeland bieten 97,7 97,9 99,8 tarwe 97,5 97,7 99,8 aardappelen 96,9 97,2 94,2 erwten 98,4 98,5 99,9 haver 97,9 98,0 99,8 Uit tabel 2 komt naar voren dat de pH voor de opbrengst van de gewassen in Zeeland gunstiger is dan in Groningen en Friesland. In Zeeland is de pH ongeveer optimaal, behalve voor aardappelen als gevolg van de depressie bij hoge pH
(fig. 2 ) . Ondanks het duidelijke pH-verschil (fig. 6) zijn de opbrengstverschillen tussen de gebieden gemiddeld niet groot. Het opbrengstverschil tussen Groningen en de andere gebieden wordt in tabel 3 nog nader gedemonstreerd.
Tabel 3. Gemiddeld verschil in opbrengst in %. gewas bieten tarwe aardappelen erwten haver Groningen t.o.v. Zeeland -2,1 -2,3 + 2,7 -1,5 -1,9 Groningen t.o.v. Friesland -0,2 -0,2 -0,3 -0,1 -0,1 De ongunstiger kalktoestand in Groningen t.o.v. Zeeland geeft dus een nadeel in opbrengst van ongeveer 2%, behalve voor aardappelen waar ze een voordeel van dezelfde
-- 5
orde van grootte geeft. Tussen Groningen en Friesland be-staat vrijwel geen verschil (de kalktoestand is er ook on-geveer gelijk, fig. 6).
Het gemiddeld kleine opbrengstverschil ontstaat, door-dat veel percelen in Groningen en Friesland iets te zuur
zijn (tussen pH ca. 5,8 en 6,6 groot verschil in frequen-tie met Zeeland) maar zeer zure percelen met grote oogst-depressies toch relatief weinig voorkomen.
Discussie
Aan het verkregen resultaat kleven nog belangrijke onzekerheden, omdat de juistheid van verschillende veron-derstellingen niet bewezen is.
Dit betreft in de eerste plaats de relaties tussen pH en opbrengst, voornamelijk in het pH-traject boven 6,8 en beneden 5,0. In vele gevallen moest hier extrapolatie worden toegepast (fig. 1 t/m 5). Ook de aanname van een ge-lijke opbrengstcurve voor Zeeland en Groningen is aanvecht-baar (b.v. op grond van een zeker klimaatsverschil), doch wordt door de geciteerde onderzoekers aanvaard, mis-schien mede doordat een verschil moeilijk te bewijzen valt. Er worden namelijk tussen proefvelden en ook tussen
proef-jaren grote verschillen in reactie gevonden. Castenmiller (1) geeft een fraai voorbeeld van wintertarwe, waarbij de opbrengstverschillen tussen pH-H2Û 6,0 en 7,0 uiteenlopen van ca. -2 tot ca. +11 q per ha. Op een proefveld op zware
Dollardklei met ca. 70% afslibbare delen vonden Boskma en Boekei (9) dat in jaren met een gunstig structuurniveau het effect van pH-verschillen op de opbrengst klein was en in jaren met ongunstige structuur veel groter. Verder zou het iets hogere gehalte aan afslibbare delen in de centrale bouwstreek en de centrale weidestreek van Groningen t.o.v. Zeeland tot gevolg kunnen hebben dat de situatie iets on-gunstiger ligt voor Groningen dan is berekend.
Ook is het nog de vraag of de boer bij de keuze van een bepaald perceel voor een bepaald gewas geen rekening houdt met de pH van het perceel. Het zou kunnen zijn dat
dit indirect gebeurt via de structuur, die positief samen-hangt met de pH.
Naast de voordelen van een hogere opbrengst bij een goede pH kunnen ook punten als een betere groei met als ge-volg minder onkruidbestrijding en een betere en vroegere bewerkbaarheid van het perceel (samenhangend met betere structuur) via kostenbesparingen voordeel opleveren. Conclusie
Uit pH-cijfers van praktijkmonsters die in 1958/59 werden genomen, komt naar voren dat de pH van de
bouwland-percelen in de beschouwde gebieden van de provincie Gronin-gen ongunstiger is dan in Zeeland. Deze minder goede kalk-toestand van de grond zal gemiddeld in Groningen een onge-veer 2% lagere opbrengst geven voor suikerbieten, tarwe, erwten en haver en een ongeveer evenveel hogere voor aard-appelen. Aan dit resultaat kleven onzekerheden.
1
-Literatuur
1. Castenmiller, G.M. Betekenis van de kalktoestand van het Neuerlandse bouwland voor de toekomstige produktiemoge-lijkheden van de akkerbouw.
Landbouwk. Tijdschr. _60_ (1948), 92-105.
2. Adviesbasis voor de bemesting van landbouwgronden. Min. van Landbouw en Visserij, Directie Akker- en Weide-bouw (1962).
3. Sluijsmans, C.M.J. Reactie van de biet op kalk-kali-verhoudingen in de grond. Versl. Landbk. Onderz. J34. 7 (1958).
^• Kuipers, H. Een streekonderzoek gericht op de factoren
bodemstructuur en stikstofbemesting. Versl. Landbk. Onderz. 61.9 (1955).
5. Sluijsmans, C.M.J. Reactie van de aardappel op kalk-kali-verhoudingen in de grond. Versl. Landbk. Onderz. 62.13 (1956).
6. Paauw, F. van der en J. Ris. Betekenis van de
kalitoe-stand van aardappelen op kleigronden in Noord-Holland. Versl. Landbk. Onderz. 61.6 (1955).
7. Venekamp, J.T.N, en J. Ris. Enige resultaten van de
kaliproefvelden in het zuidwestelijke zeekleigebied (serie 11 in 1952). Gestenc. Versl. Interprov. Proeven no. _39_ (1953) .
8. Fey, P.F, en F.H.B. Vermeulen. Kalktoestand van bouwland en grasland in Nederland. Kalk no. 9 (1954).
9. Boskma, K. en P. Boekei. Het bekalkingsproefveld Pr 582. Ve-slag over de jaren 19 56 t/m 19 60 van de Veren, tot
Expl. van Proefb. in de klei- en zavelstreken in de provincie Groningen.
opbr. in % van o p t i m a l e O O h 8 0 s u i k e r b i e t e n « zeeklei 6 0 4 0 2 0
__\ 1
4 , 4 5,2 \. kurve C a s t e n m i l l e r 2. », Sluysmans 3. , Kuipers 4. aangenomen kurve p h L K C I 6,0 6,8 J F i g . 2 opbr. in °/o van o p t i male iOO 8 O 6O 4 0 2 0 4 o 1—<\r 4 4 a a r d a p p e l e n . z e e k l e i 5,2 1. k u r v e C a s t e n m i l l e r 2. " Sluysmans3. n uit mate vander Paauw 4. aangenomen kurve p H - K C I 6;0 J 6,8 St 6 4013
oo
F i g . 3 opbr. in % van o p t i m a l e 6 0 h 4 0 2 0W
1 4 , 4 w i n t e r t a r w e - z e e k l e i 5,2 6,0 p H _ K C I 6,8 F i g . 4 opbr. in % van o p t i male e r w t e n , z e e k l e i IOO 8 O 6 O 4 0 2 0Mr
6 3 9 1 4 4,4 5.2 p H . K C I 6,0 6,8o
tX
a
co O N I l _ CV > O <M O V)il £^_
o
o
o
aoj
O O O ut5
«i
c <y X3 CJ>C c o c o (_ LÎ) i/> LL •o c o Cs» M ojro o» in «/> O o* «s» O c lI
o.
in O Lf) in O oef 00 O in CM in ao 5f O </>C 3203 Bijlage II
I_N_S_T_I_T_U_U_T_ VOOR__B 0_D_E_M_V_R_U_C_H_T_B_A_A_R_H_E_I_D
Invloed van fosfaattoestand en fosfaatbemesting C.M.J. Sluijsmans
In overleg met de Stichting voor Bodemkartering werd besloten de volgende gebieden in de beschouwingen te be-trekken:
Groningen Friesland Zeeland noordelijke bouwstreek bouwstreek de gehele provincie centrale bouwstreek kleiweidestreek
centrale weidestreek
In overleg met de collega's die de betekenis van de kali- en kalkvoorziening nagaan, werd besloten de gewassen
aardappelen, bieten, tarwe, haver, erwten op te nemen. Om een aanvaardbare schatting te kunnen maken van de verliezen in opbrengst die als gevolg van onvoldoende P-voorziening geleden worden, dienen bekend te zijn:
I. frequentieverdeling van de fosfaattoestand van de grond per gebied;
II. grootte van de fosfaatbemesting per gewas en per ge-bied, gedifferentieerd naar de fosfaattoestand van de grond;
III. verband tussen opbrengst en fosfaattoestand, mede in afhankelijkheid van de toegepaste fosfaatgiften per gewas en per gebied.
I. For.faattoestand in de T erschillende gebieden
Van het B.L. te Oosterbeek werden overzichten verkregen van de P-toestand, uitgedrukt in P-AL. Het onderzoek vond plaats in praktijkmonsters van bouwland in de periode 1 mei 1958 - 1 mei 1959. Fig. 1 geeft een overzichtelijk beeld van de toestand in de verschillende gebieden. Op de verticale as leest men het percentage van het totale aan-tal monsters af, dat een P-AL heeft lager dan de correspon-derende waarde op de horizontale as. Onder de horizontale as is de waardering van de toestand volgens de Adviesbasis
(1) vermeld.
De mediaanwaarde, d.w.z. P-AL waarbeneden 50% van het totale aantal monsters ligt, is voor de gebieden 1-6 resp. 31, 33, 26, 42, 39 en 35. Gebied 2, de centrale weidestreek van Groningen, heeft gemiddeld dus een vrij lage toestand; de andere twee Groningse gebieden hebben evenals de klei-weidestreek van Friesland en de provincie Zeeland een goede toestand; de Friese bouwstreek heeft gemiddeld een vrij hoge toestand. Het valt op dat in Friesland een grotere spreiding in P-toestand voorkomt dan elders.
II. Grootte van de bemesting
Bij het produktieniveauonderzoek van 1950-1952 werden gegevens verzameld over de bemesting per gewas. Draisma (2) heeft de gegevens van zeeklei tot drie grote gebieden
2
-gevat, ni. zeeklei-noord, zeeklei N.O.P. en zeeklei-west. Onder zeeklei-noord vallen Groningen en Friesland, onder zeeklei-west N.- en Z.-Hol.and, Zeeland en die in N.-Brabant. De gemiddeld toegepaste giften zijn vermeld in tabel 1.
Tabel 1. kg P205 in 1950-1952 (P.N.O.).
aard. bieten haver wintertarwe zomertarwe erwten
zeeklei-noord ftuX 75 42 37 uon 55
zeeklei-west 77 51 43 69 H voor aardappelen en zomertarwe is geen onderscheid tussen
de gebieden gemaakt.
De cijfers van tabel 1 hebben voor onze beschouwingen het bezwaar, dat zij reeds betrekkelijk oud zijn en dat zij op veel grotere gebieden betrekking hebben dan wij ons voor-stellen te bekijken.
De betrekkelijke ouderdom van de cijfers is waarschijn-lijk geen ernstig bezwaar. Volgens cijfers van het Bureau voor Programmering en Statistische Documentatie van het Ministerie van Landbouw (aangetroffen in het archief van de Rlc. voor Bodem- en Bemestingsvraagstukken) is het gebruik van kunstmeststoffen over het gehele land bekeken, al sinds 1930 ongeveer constant, zoals blijkt uit tabel 2.
Tabel 2. kg P2Û5/ha als kunstmest in Nederland.
1930/31 1938/39 1950/51 1955/56 1960/61 47,0 44,0 51,3 48,1 48,3
Tenzij de zeekleigebieden zich vanaf 1950/51 afwijkend zijn gaan gedragen ten opzichte van Nederland als geheel, zijn de cijfers van tabel 1 dus nog steeds bruikbaar.
Over het tweede bezwaar, het verschil in omvang tussen de gebieden van Draisma en de gebieden die in deze nota be-schouwd worden, is het geven van een oordeel moeilijker. Toch kunnen we ons wel enigszins oriënteren, of de cijfers van tabel 1 ook van toepassing zijn voor onze gebieden. We gaan er daartoe van uit, dat de gewassen in elk van deze gebieden gelijk bemest worden (45 kg P2O5 voor granen en diversen, 80 kg voor hakvruchten zoals tabel 1 aangeeft) en berekenen op grond van de verhouding (granen + diverse gewassen) : hakvruchten hoeveel kg P2O5 er dan gemiddeld gegeven zou worden. De uitkomsten kunnen vergeleken worden met de gegevens van het Bureau voor Programmering en
Sta-tistische Documentatie die per Rijkslandbouwconsulentschap bekend zijn. Zouden de berekende giften behoorlijk overeen-stemmen met de gemiddelde giften per consulentschap, dan is ons uitgangspunt en daarmee tabel 1 aanvaardbaar.
Volgens gegevens in het archief van de Rlc. voor Bodem-en BemestingsvraagstukkBodem-en is de verhouding (granBodem-en + diverse gewassen) : hakvruchten op de zeeklei in het Rlc. Groningen _+ 7, in het Rlc. Leeuwarden _+ 1,2 en in de provincie
Zee-land _+ 2,3. Bij de aangenomen giften voor granen + diverse gewassen (45 kg P2O5) en hakvruchten (80 kg P2O5) zal dan in het Rlc. Groningen op bouwland gegeven worden ( 7 x 45 + 1 x 80) : 8 = 50 kg P2O5, in het Rlc. Leeuwarden (1,2 x 45 + 1 x 80) : 2,2 = 61 kg P2O5 en in Zeeland (2,3 x 45 + 1 x 80)
: 3,3 = 56 kg P2O5 per ha. Het Bureau voor Programmering en
3
-Statistische Documentatie van het Min. v. Landbouw vermeldt voor deze gebieden voor het bemestingsjaar 1960/61 resp.
50, 70 en 63 kg P2O5. De verschillen tussen berekende en gevonden giften zijn niet zo groot, dat zij ons ervan weer-houden de gegevens van tabel 1 voor de afzonderlijke gebie-den te gebruiken.
Voor onze verdere beschouwingen gaan wij er daarom van uit, dat in elk van de gebieden granen gemiddeld 45 kg, hakvruchten 80 kg en erwten 60 kg P2O5 per ha ontvangen.
Wij willen er in dit verband op wijzen, dat de verschil-len in fosfaattoestand tussen de gebieden samenhangen met het bouwplan en dat zij niet het gevolg behoeven te zijn van verschillen in bemesting per gewas. Toch laat onze be-rekening de mogelijkh—eid, dat een bepaald gewas in Fries-land wat zwaarder bemest wordt dan in ZeeFries-land en daar v/at zwaarder dan in Groningen.
Een volgende vraag is cf het nodig is uit te gaan van een nuancering in de grootte van de giften in afhankelijk-heid van de fosfaattoestand. Draisma (2) laat voor de zee-klei als geheel zien, dat granen bij hoge P-toestand minder en hakvruchten juist meer ontvangen dan bij lage toestand. Dit geldt echter alleen voor zeer hoge P-toestand; er wordt blijkbaar geen rekening gehouden met de toestand indien deze niet zeer hoog is. Aangezien de opbrengstdepressies bij zeer hoge toestand niet van betekenis zijn, kunnen wij de vermelde trend wel verwaarlozen. Dat betekent dat wij bij verschillende toestanden toch gelijke giften zullen gebrui-ken.
III. Verband tussen opbrengst en P-toestand resp. P-bemesting Om dit verband vast te stellen zijn gegevens van het
IB gebruikt, die voor een deel door van der Paauw (3) zijn gepubliceerd. In de desbetreffende publikatie komt een fi-guur voor (fig. 12), die het verband aangeeft tussen P-citr en de relatieve opbrengst van hakvruchten op kleigrond. De relatieve opbrengst is de opbrengst zonder P-bemesting in verhouding tot die bij 200 kg P205» Wij hebben deze figuur aangevuld met lijnen voor verschillende P-giften, waarvoor (niet gepubliceerde) gegevens gebruikt zijn. Voorts hebben we P-citr omgerekend in P-AL door vermenigvuldiging met
0,8i+. De factor 0,84 is zonder groot bezwaar voor alle
be-trokken gebieden te gebruiken. Zodoende is fig. 2 verkregen. In fig. 2 zijn bovendien verticaal schalen getekend voor de reactie van granen resp. erwten. Om deze te verkrijgen is
gebruik gemaakt van het verband tussen de relatieve opbrengst van hakvruchten en granen resp. erwten, aangegeven in het rapport van van der Paauw (3). Dit verband is nog eens weer-gegeven in fig. 3.
Er zijn onvoldoende gegevens aanwezig om dergelijke figuren voor de afzonderlijke gebieden op te stellen. IV. Opbrengstdepressie door onvoldoende P-voorziening
Na indeling van de fosfaattoestand in vijf klassen werd uit fig. 1 afgelezen, welk percentage van de monsters
(dat waarschijnlijk overeenkomt met het percentage van de oppervlakte) in elk van deze klassen overeenkomt. Deze
4
-centages zijn vermeld in tabel 3.
Tabel 3. Percentage van de monsters (oppervlakte) per P-AL klasse.
Groningen Friesland Zeeland P-AL noord. centr. centr. , ,
klei-K j. • j 4. u j. bouwstr. . ,
bouwstr. weidestr. bouwstr. weidestr. <15 2,1(11)* 15,4(11) - - 3,0(11) 0,8(11) 15/24 25,1(20) 31,7(20) 14,6(21) 7,4(20) 10,6(20) 13,5(20) 25/34 40,7(29) 29,4(29) 46,9(30) 22,8(30) 29,6(30) 34,6(30) 35/44 19,0(39) 13,2(39) 26,2(39) 27,0(39) 24,3(40) 28,8(39) >44 13,1 10,3 12,3 42,8 32,5 22,3 x Tussen haakjes het gewogen gemiddelde P-AL-getal.
Vervolgens is per gebied de opbrengstdepressie voor granen, hakvruchten en erwten berekend bij giften van resp. 45, 80 en 60 kg P2O5. Daartoe werd het frequentiepercentage per klasse vermenigvuldigd met de bij de gemiddelde van die klasse te verwachten opbrengstdepressie (afgelezen uit fig. 2). Vervolgens werden deze produkten gesommeerd en gedeeld door 100.
Het resultaat is weergegeven in tabel 4.
Tabel 4. Opbrengstdepressie bij de gebruikelijke gemiddelde P-bemesting t.o.v. zeer ruime P-bemesting (200 kg P2O5).
Groningen Friesland Zeeland noord. centr. centr. , .
klei-T, o. • j j. v o. bouwstr. . , .
bouwstr. weidestr. bouwstr. weidestr. granen 1,2 1,9 1,0 0,7 0,9 0,9
hakvr. 2,0 3,1 1,5 1,0 1 > *+ 1 >4
erwten 2,0 3,2 1,5 1,1 1,5 1,5 Uit tabel 4 zou geconcludeerd kunnen worden, dat de
opbrengstdepressies door onvoldoende P-voorziening in de be-trokken gebieden gemiddeld van weinig betekenis zijn. Wij moeten met deze conclusie echter voorzichtig zijn op .grond
van het volgende. / De opbrengstdepressies zijn berekend voor de gemiddelde
P-giften, L.v. voor hakvruchten bij 80 kg P2O5. De bereke-ning met de gemiddelde gift geeft eigenlijk alleen een juist resultaat, indien opbrengst en toegepaste hoeveelheid recht-lijnig met elkaar samenhangen. Aangezien evenwel in het al-gemeen de toeneming van de opbrengst bij stijgende giften afneemt, zal de berekening op baas van de gemiddelde giften te lage opbrengstdepressies opleveren.
Om een correcte berekening te kunnen uitvoeren zou voor elk gewas en bij elke P-toestand de procentuele verdeling van de P-giften bekend moeten zijn. Zo veel informatie ver-strekt Draisma niet in zijn publikatie, maar wel vermeldt hij een ruwe procentuele verdeling per gewas voor enkele zeekleigebieden zonder differentiatie naar de P-toestand. Wij nemen nu maar aan, dat deze procentuele verdeling bij alle P-toestanden dezelfde is. Aangezien granen bij zeer hoge P-toestanden iets lichter bemest worden dan bij lagere toe-standen, zullen de resultaten van de volgende berekening
5
-voor granen iets te grote depressies geven; -voor hakvruchten geldt het omgekeerde.
Door interpolatie van de gegevens uit de tabellen (bijl. 5, 8, 11, 20, 23 en 26) van Draisma werd de in tabel
5 vermelde procentuele verdeling van de P-bemesting gevon-den. Er is gemiddeld over zeeklei-noord en zeeklei-west, omdat de verdeling tussen de twee gebieden weinig uiteen-loopt.
Tabel 5. Procentuele verdeling van de percelen op zeeklei naar fosfaatbemesting in kg P2O5 per ha (anorga-nisch + orga(anorga-nisch). kg P2O5 0 1/20 21/40 41/60 61/80 81/100 101/120 121/140 141/160 161/180 haver 2 6 w.tarwe 40 z.tarwe 39 aard. bieten 14 erwten 17 8 10 5 13 7 6 10 10 7 3 8 8 12 10 9 5 9 10 13 10 11 9 17 18 14 10 12 24 21 20 15 10 13 25 16 17 2 0 4 15 7 4 0 0 0 4 1 0 0 0 0 2 0 0 Vervolgens is voor elk gewas per gebied en per
P-toe-standsklasse (zie tabel 3) de opbrengstdepressie berekend, waarbij rekening is gehouden met bovenstaande verdeling van de P-bemesting. Daarna zijn de opbrengstdepressies gesom-meerd, waarbij de frequentieverdeling van de P-toestand in rekening is gebracht. Het resultaat is weergegeven in tabel 6.
Tabel 6. Opbrengstdepressie bij de gebruikelijke P-giften t.o.v. een zeer ruime P-bemesting (200 kg P2O5) in %. haver w.tarwe z.tarwe aard. bieten erwten noord. bouwstr. 1,3 1,6 1,4 1,8 2,6 2,2 Conclusies Groningen centr. weidestr. 2,1 2,1 2,3 3,0 4,2 3,5 centr. bouwstr. 1,0 1,2 1,1 1,4 2,0 1,7 Fries bouwstr. 0,6 0,8 0,7 0,8 1,3 1,1 land klei-weidestr. 0,9 1,1 1,0 1,3 1,9 1,6 Zeeland 0,9 1,1 1,0 1,3 1,9 1,6
De opbrengstdepressies door onvoldoende P-voorziening zijn in de betrokken gebieden van betrekkelijk weinig
be-tekenis. De grootste schade treedt op in de centrale weide-streek van Groningen (2-4%), de geringste in de Friese bouw-streek (0,5-1,5%). Het bouwland in de centrale bouwbouw-streek van Groningen en in het Friese kleiweidegebied komt vrijwel overeen met Zeeland. Gemiddeld over de andere twee Groningse gebieden is de schade 1 tot 1,5% groter dan in Zeeland.
De fosfaatvoorziening is dus geen factor van grote betekenis voor het tussen Groningen en Zeeland voorkomende verschil in opbrengst.
Aan de gehouden beschouwingen kleven verschillende be-zwaren, waarvan een aantal in deze nota is genoemd.
6
-Literatuur
1. Adviesbasis voor de bemesting van landbouwgronden. Min. Landb. en Visserij (1962).
2. Draisma, M. Het produktieniveauonderzoek, I. Teelt en bemesting op bouwland in de praktijk. Versl. Landbk. Onderz. £4.9 (1958).
3. van der Paauw, F. Voorlopige mededeling over meerjarige fosfaatproeven (serie 1) t/m 1953. C.I.L.O. Gestenc. Versl. Interprov. Proeven no. 51 (1955).
i l
Ô
lOO - 2 0 0 9 5 -9 0 r e l . opbr. a a r d a p p . - b i e t e n kgPïOs/hq 8 0 8 5 -8 0
K
F i g . 2 r e l . opbr. erwten tarwe haver IOO - IOO - 9 8 9 2 -- 8 4 -- 9 2 96 - 9 4 4 0 P- A L OO -9 0 r e l . opbr. andere gewassen F i g . 3 - 8 0 7 0 6 0 5 0 % r e l . o p b r . a a r d a p p . J I I ,1 6 4 0 I I 5 0 6 0 7 0 8 0 9 0 IOOC 3204 Bijlage III
LN_S_T_I_T_U_U_T__VOOR__B_0_D_E_M_V_R_U_C_H_T_B_A_A_R_H_E_I_D
Invloed van kalitoestand en kali-bemesting J. Frummel
Een vergelijking tussen zeekleigebieden in Noord- en Zuidwest-Nederland is in overleg met de Stichting voor Bodemkartering uitgevoerd voor de volgende gebieden:
Groningen Friesland Zeeland 1. noordelijke bouwstreek 1. bouwstreek gehele provincie
2. centrale bouwstreek 2. kleiweidestreek 3. centrale weidestreek
De invloed van de kalivoorziening op de opbrengst is nagegaan bij hakvruchten (aardappelen en suikerbieten), granen (tarwe en haver) en erwten.
Voor dit onderzoek is het nodig te kennen:
1. de kalitoestand van de grond in de afzonderlijke gebieden, 2. de kalibemesting per gewas en per gebied in
afhankelijk-heid van de kalitoestand,
3. de invloed van de kalitoestand en de kalibemesting op de opbrengst.
Kalitoestand in de verschillende gebieden
Van het Bedrijfslaboratorium voor Grond- en Gewasonder-zoek zijn gegevens verkregen over de kalitoestand
uitge-drukt in K-getal. Deze gegevens hebben betrekking op praktijkmonsters van bouwlandpercelen in de periode 1 mei 1958 -1 mei -19 59. Een overzicht van de toestand in de verschil-lende gebieden wordt gegeven in fig. 1 in de vorm van som-matiefrequentiecurven. Op de verticale as kan het
percen-tage van het totale aantal monsters worden afgelezen, dat een K-getal heeft lager dan de corresponderende waarde op de horizontale as. Onder de horizontale as is de waardering volgens de adviesbasis (1) vermeld.
Het K-getal wordt berekend uit K-HC1 (0,1 n HCl), ge-halte aan afslibbare delen en pH-KCl, volgens de formule
K — HP 1 v h
K-getal = 7;—-y. r\,0,15xpH-KCl-0,05 TT vn^—n—KT• In ö.e factor b is de invloed
van het slibgehalte verdisconteerd (3). Het K-getal is door het Bedrij fslaboratorium berekend voor optimale pH, ook als de werkelijke pH lager is. Voor zeeklei wordt een pH-KCl van
7,0 aangehouden. De noemer van de breuk wordt dan 1, zodat alleen met het slibgehalte rekening is gehouden.
Verschillende percelen hebben echter een lagere pH, waardoor het K-getal hoger zal zijn dan hierboven berekend werd (noemer <1). Het is zonder meer niet uit te maken bij welke monsters (lage of hoge K-getallen) deze verschuiving zich in het bijzonder zal voordoen. Dit zou een tijdrovend onderzoek vragen. Om een indruk te krijgen van de werke-lijke toestand bij de werkewerke-lijke pH, is aangenomen, dat er geen correlatie bestaat tussen pH-KCl en K-HC1. In overeen-stemming met de eerder genoemde formule moeten de
2
-tallen vermenigvuldigd worden met een getal variërende van ö—TÔT = 1,8 7 (bij de laagst voorkomende pH-KCl 3,9) tot 1
(bij pH-KCl 7,0). Uit de pH-frequentieverdeling is berekend, dat deze factor voor de gebieden 1 tot 3 in Groningen resp.
1,04, 1,08 en 1,14, voor Friesland 1,05 en voor Zeeland 1,00 bedraagt. Het resultaat is weergegeven in fig. 2. Fig. 1 geldt dus voor het geval dat de kalktoestand van de per-celen in orde is gebracht, fig. 2 voor de bestaande toe-stand.
Hoe de drie lijnen voor Friesland in fig. 1 tot stand gekomen zijn, verdient nadere toelichting.
Voor deze provincie was het aantal monsters, waarin zowel K-HC1 als het slibgehalte waren bepaald, slechts ring (90 monsters). Voor deze provincie zijn de beide ge-bieden daarom samengevoegd (lijn 6 in fig. 1 en 2). Om iets meer te weten te komen over de kalitoestand in deze gebieden, is voor een groter materiaal (882 monsters), waarin alleen K-HC1 is bepaald, het K-getal berekend met behulp van het gemiddelde slibgehalte volgens de reeds genoemde formule (voor de Friese bouwstreek en de kleiweidestreek resp. 24,2 en 32,2). Volgens fig. 1 is het K-getal bij lage waarden
lager en bij hoge waarden hoger dan berekend is met behulp van de werkelijk bepaalde slibgehalten (verg. de curven 4 en 5 met 6). Waarschijnlijk hangt dit samen met een posi-tieve correlatie tussen K-HC1 en het slibpehalte, waardoor een laag K-HC1 met een te kleine waarde en een hoog K-HC1
met een te grote waarde voor b in de formule vermenigvuldigd is. Dit in aanmerking genomen, stemmen de curven 4, 5 en 6 voor Friesland in fig. 1 vrij goed met elkaar overeen. Voor de verdere berekening is daarom uitgegaan van de curve voor het K-getal, berekend uit de werkelijk bepaalde slibgehalten, hoewel deze, zoals gezegd, op een betrekkelijk gering aan-tal monsters berust.
Het aantal monsters in de klassen zeer laag, laag en vrij laag (K-getal <16) bedraagt voor de gebieden 1 tot 3 in Groningen berekend bij optimale pH resp. 54, 40 en 19% en in Friesland 27% (fig. 1) en bij de bestaande pH volgens schatting resp. 48, 10, 32 en 22% (fig. 2). De noordelijke bouwstreek en de centrale bouwstreek in Groningen hebben dus een vrij groot aantal percelen met een lage toestand, daarna volgt Friesland met een geringer aantal kaliarme percelen. In de centrale weidestreek in Groningen (zwaardere gronden, 92% van de percelen met 40% slib en meer) is de toestand
vrij goed.
De kalitoestand is in Zeeland duidelijk hoger dan in het noorden. Slechts 4% van de monsters heeft een onvoldoen-de kalitoestand. Er kunnen hier twee groepen van gebieonvoldoen-den worden onderscheiden, nl. Noord- en Zuid-Beveland en Zeeuws-Vlaanderen enerzijds en Tholen, St.Philipsland, Schouwen-Duiveland en Walcheren anderzijds. De kalitoestand is in de tweede groep gemiddeld hoger dan in de eerste
(fig. 1)*). Bij een onvoldoende kalitoestand is het verschil x) Het verschil in K-getal is groter dan uit K-HC1 volgens
tabel 1 blijkt. Dit hangt o.a. samen met de omrekening in K-getal in verband met verschillen in slibgehalte
3
-echter gering (K-getal <16 resp. 4,5 en 1,5% van de monsters), zodat voor de verdere berekeningen beide gebieden zijn sa-mengevoegd.
De hogere kalitoestand in Zeeland en in het bijzonder die van Tholen, St. Philipsland en Schouwen-Duiveland zou van tijdelijke aard kunnen zijn als gevolg van de overstro-mingen in 1944 en 19 53 met zeewater, waardoor kalium is aan-gevoerd. Deze invloed zou volgens vroeger onderzoek (5) in 1958/59 (vijf jaar na de ramp van 1953) op Tholen, St.
Philipsland en Schouwen-Duiveland nog merkbaar kunnen zijn geweest. Voor Walcheren waar in 19 53 slechts een betrekke-lijk klein deel onder water heeft gestaan, zou evenwel te-ruggegaan moeten worden tot de inundatie in 1944. Gezien
de lange tijdsduur lijkt een invloed hiervan niet waarschijn-lijk. Dit blijkt ook uit de gegevens van tabel 1 voor het
kaligehalte (K-HC1), dat zowel voor de gebieden die wel als die niet of slechts in beperkte mate zijn overstroomd, ge-middeld weinig uiteenloopt. Alleen Walcheren,heeft een iets hoger gehalte (iets zwaardere grond). De hogere kalitoestand in Zeeland is blijkbaar niet meer toe te schrijven aan de
directe gevolgen van overstromingen in de laatste tijd. Door Visser (4) is ook vroeger reeds geconstateerd, dat de gronden in Zeeland kalirijker zijn dan in Groningen en Friesland (monsters van voor 1942).
Tabel 1. Frequentieverdeling van K-HC1 in Zeeland (1958/59).
Tholen Nd. en Zeeuws-enz.1) Zd. Beveland -Vlaanderen Walcheren 2) 5/9 oi 10/ 14 75 68 74 15 15/ 19 2i8 221 273 120 20/ 24 286 330 32^ 238 K-HC1 25/ 29 167 18l 15« 202 30/!' 34! 125; 129: 8^! 185; x 0 35/! 39! 66 I 36 | 4U; II6; ,001 40/ 145/! 44! 49! 35! l4| l6 12 06! 08! 80 3lj 50/ 54 il 0^ 11 06 55/ 59 02 oi 0*+ 05 60/ 69 oi Ol 03 70/ 79
ov
01 . 1) overstroomd in 19 53 2) overstroomd in 1944,Verwacht mag worden dat de opbrengstdepressie in Gro-ningen en Friesland als gevolg van een onvoldoende 'kali-toestand van de grond groter zal zijn dan in Zeeland. Dit zal vooral het geval zijn in de noordelijke bouwstreek in Groningen, waar de kalitoestand het laagst is.
Kalibemesting
Gegevens over de bemesting per gewas zijn verzameld bij het zgn. Produktie-Niveau-Onderzoek van 1950-1952 (2). Voor zeeklei hebben deze gegevens o.a. betrekking op zee-klei-noord (Groningen en Friesland) en zeeklei-west (Noord-en Zuid-Holland, Zeeland (Noord-en Noord-Brabant). De toegepaste giften in de vorm van kunstmest en organische bemesting zijn vermeld in tabel 2.
-- 4
Tabel 2. Gemiddelde kalibemesting in kg/ha K2O (1950/52).
aard-1 appelen zeeklei-noord : ,r rn I T • j. lob-1- ' zeeklei-west bieten 131+ 110 winter-tarwe 19 31 zomer- i , . I haver \ erwten tarwe 1 | 481) 1 29 | 59 H ö ! 30 ; 61
1) Geen onderscheid tussen zeeklei-noord en zeeklei-west. Een bezwaar is, dat deze gegevens betrekkelijk oud zijn. Zij hebben bovendien betrekking op gebieden die veel groter zijn dan bij ons onderzoek in beschouwing zijn genomen.
Het eerste is waarschijnlijk geen ernstig bezwaar. Volgens gegevens van het Bureau voor Programmering en Sta-tistische Documentatie van het Ministerie van Landbouw varieert het gebruik van kunstmestkali voor het gehele land sedert 1950/51 weinig (tabel 3).
Tabel 3. Gemiddelde kalibemesting in kg/ha K2O als kunstmest in Nederland. 1930/31 19,0 1938/39 50,7 1950/51 66,3 1955/56 71,7 1960/61 59,7 ! i
Tenzij de zeekleigebieden zich van 1950/51 af afwijkend zijn gaan gedragen, zijn de gegevens van tabel 2 nog steeds bruikbaar.
Voor een beoordeling of deze gegevens ook van toepas-sing zijn voor de door ons beschouwde gebieden, veronder-stellen we eens, dat de gewassen in elk van deze gebieden even zwaar worden bemest (hakvruchten 14-0 kg/ha K2O, granen en andere gewassen 40 kg/ha K2O). Op grond van de verhou-ding granen + andere gewassen: hakvruchten kan berekend worden hoeveel kali gemiddeld per ha in de afzonderlijke
gebieden gegeven wordt. Deze giften zijn vergeleken met de gegevens van het Bureau voor Programmering per consulent-schap voor 1960/61.
De verhouding granen + andere gewassen : hakvruchten is volgens gegevens van het consulentschap voor Bodem- en Bemestingsvraagstukken op zeeklei op de akkerbouwbedrijven in Groningen _+ 7, in Friesland op de akkerbouw- en gemengde
bedrijven _+ 1,2 en in Zeeland op de akkerbouwbedrijven _+
2,3. Gemiddeld zou in Groningen per ha (7 x 40 + 1 x 140) : i
53 kg KoO, in Friesland (1,1 x 40 + 1 x 140) : 2,2 = 86 kg K20 en m Zeeland (2,3 x 40 + 1 x 140) : 3,3 = 70 kg K2O
ge-geven worden. Het Bureau voor Programmering vermeldt voor
deze gebieden in 1960/61 resp. 50, 100 en 66 kg K20. Voor
Groningen en Zeeland komen de berekende en gevonden waarden goed met elkaar overeen, zodat voor deze gebieden de giften vermeld in tabel 2 wel toegepast mogen worden.
De gemiddelde bemesting per ha is in Friesland echter hoger dan op grond van de hoeveelheden per gewas volgens tabel 2 is berekend. Volgens opgave van het consulentschap
- 5
te Leeuwarden zou hier zwaarder worden bemest zeekleigronden, in overeenstemming met het afw vies in dit gebied. Pootaardappelen krijgen vo opgave 200-300, consumptie-aardappelen 150-250 150-200, erwten meestal +_ 150 en granen 0 (na
tot 100 kg/ha K2O, met een vrij grote variatie bedrijven, Bij toepassing van deze giften en b houding granen : erwten : hakvruchten = 1 : 0 , de gemiddelde bemesting per h a ( l x 0 + 0 , 2 x 2,2 = 104 kg K2O. Dit komt vrijwel overeen met hoeveelheid van 100 kg K2O. Door de zwaardere de opbrengstdepressie in Friesland in werkelij kleiner zijn dan volgens de normen van tabel 2
Bij de berekening van de opbrengstdepress rekening worden gehouden met de variatie in me De spreiding in hoeveelheden kali, afgeleid ui onderzoek (2), is weergegeven in tabel 4. Deze zijn met behulp van sommatiecurven afgeleid ui noemde publikatie vermelde tabellen. De bereke de giften komen per gewas vrijwel overeen met 2. dan elders op ijkende ad-lgens deze , bieten aardappelen) tussen de ij een ver-2 : 1 bedraagt 150 + 1 x 200) de gevonden bemesting zal kheid dus berekend is. ies moet nog ststofgift. t het P.N.O.-gegevens t de in ge-nde gemiddel-die in tabel Tabel 4. Procentuele verdeling van de percelen naar
kali-bemesting op zeeklei (1950/1952). aardappelen^) bieten noord bieten west erwten noord erwten west granen
kg/ha K2O (klassemidden) 0 15 15 29 53 56 71 25 1 2 1 3 1 1 75 4 9 21 14 6 4 125 16 24 19 19 14 16 175 ! 225 26 25 13 10 16 8 24 15 6 1 7 275 12 9 2 300 2 1 kg/ha K20 gem. 161 142 118 54 65 ! 37 ! 1) Gemiddelde van pootaardappelen en consumptie-aardappelen.
Bij de bemesting wordt slechts weinig rekening gehou-den met de kalitoestand van de grond, als deze niet zeer
hoog is (2). Aangezien de opbrengstdepressies bij hoge toe-stand niet van betekenis zijn (met uitzondering van granen), wordt bij onze beschouwing geen verschil gemaakt in grootte van de gift in afhankelijkheid van de kalitoestand van de grond.
Invloed van de kalitoestand en de kalibemesting op de op-brengst Om ven bewe resp. 7 6 sluitend dien nog De proev Noord-Ho Bij de b
dit verband vas rkt. Voor aarda , 35, 45 en 116 van meerjarige gegevens aanwe en waren gelege H a n d , Zuid-Hol ewerking zijn d
t te stellen is een groot aantal proe-ppelen, bieten, erwten en granen waren
oogstjaren beschikbaar, vrijwel uit-proeven. Van aardappelen waren boven-zig van eenjarige proeven (ruim 200). n op zeekleigronden in Groningen,
land, Zeeland en de Noordoostpolder, e opbrengsten (voor granen en erwten
6
-de korrelopbrengst, voor aardappelen -de opbrengst aan knol-len en voor bieten de opbrengst aan bieten) uitgedrukt in
procenten van de maximaal verkregen opbrengst per oogstjaar. Deze v»aarden zijn per gewas en per meststofgift uitgezet
tegen het K-getal van het desbetreffende veldje of object. De resultaten van de meerjarige proeven zijn voor de ver-schillende gewassen weergegeven in fig. 3 tot 6.
Volledigheidshalve is in fig. 7 het resultaat van de eenjarige proeven met aardappelen weergegeven. In vergelij.-king met de meerjarige proeven (fig. 3) is de reactie hier
kleiner. Bij de meerjarige proeven berusten de verschillen in opbrengst niet alleen op de directe werking van de be-mesting maar ook op een verschil in kalitoestand als gevolg van de bemesting in voorgaande jaren (cumulatief effect). Zoals bekend, heeft een hogere kalitoestand bij aardappelen een gunstige invloed op de opbrengst. Bij de eenjarige
proeven is het niet zeker of met de bemesting de hoogst mogelijke opbrengst verkregen is. Deze proeven geven een
te zwakke indruk van de werkelijke kalibehoefte. Voor een vergelijking tussen de gebieden, die in kalitoestand ver-schillen, is daarom bij aardappelen evenals bij de andere gewassen de voorkeur gegeven aan de resultaten van de meer-jarige proeven.
Opbrengstdepressie door onvoldoende kalivoorziening De kalitoestand is in zeven klassen ingedeeld, waarvan de grenzen vrijwel overeenkomen met die van de adviesbasis. Om gebruik te kunnen maken van de indeling door het
Be-drijf slaboratorium, is de grens bij de hoogste drie groepen iets gewijzigd. In tabel 5 zijn de percentages van de mon-sters vermeld, afgelezen uit fig. 1. Zij geven de kalitoe-stand weer bij optimale pH (pH-KCl 7,0). Hetzelfde is ge-daan in tabel 6 voor de kalitoestand bij de bestaande pH
(afgelezen uit fig. 2). Het eerder genoemde verschil in
kalitoestand tussen de beide groepen van gebieden in Zeeland heeft hoofdzakelijk betrekking op de percelen met een goede tot hoge kalitoestand. Het aantal percelen met een lage toestand is in beide gevallen gering, zodat een splitsing voor beide gebieden voor de berekening van de opbrengst-depressie weinig zin heeft. Beide zijn daarom in tabel 5 en
6 samengenomen.
Percentages van de monsters per K-getal-klasse bij optimale"kalktoestand (pH-KCl 7,0) (1958/59). K-getal <11 11/12 13/15 16/20 21/25 26/32 >32 noordelijke bouwstreek (1) 10(10 ) 17(11,5) 27(14 ) 35(18 ) 7(22,5) 2 2 Groningen centrale bouwstreek (2 ) 8(10 ) 11(11,5) 21(14 ) 50(17,5) 18(22,5) 1 1 centrale weidestreek (3 ) 2(10 ) 4(11,5) 13(14 ) 43(18 ) 29(22,5) 7 2 Friesland (6) 5( 9,5) 5(11,5) 17(14 ) 47(18 ) 19(22 ) 5 2 Zeeland (9) 0 1(11,5) 3(14 ) 23(18 ) 33(23 ) 26 14 Tussen haakjes gewogen gemiddelde K-getal.
7
-Tabel 6. Percentage van de monsters per bestaande pH (1958/59). K-getal-klasse bij K-getal noordelijke bouwstreek (1) Groningen centrale bouwstreek (2) centrale weidestreek; (3) Friesland (6) Zeeland (9) <11 11/12 13/15 16/20 21/25 26/32 >32 7(10 16(12 25(14 37(18 11(23 3 1 5) ) 5) 5) 5) 4 ( 1 0 1 0 ( 1 2 1 8 ( 1 5 4 4 ( 1 8 2 1 ( 2 4 2 1 5) 5) ) 0 3(13 ) 7(16 ) 28(20,5) 38(25,5) 18 6 4(10 5(12 13(14 46(19 25(23 4 3 0 1(11, 3(14 23(18 33(23 26 14 5) ) ) )
Tussen haakjes gewogen gemiddelde K-getal.
.s per gebied de opbrengstdepre Vervolgens i
aardappelen, erwt vermeld in tabel toestandsklasse t de van die klasse verschillende mes Deze produkten zi kening is zowel u pH als bij de bes Tabel 7. Opbrengs
ting ten optimale
en, bieten en granen berekend 4, door het frequentiepercenta e vermenigvuldigen met de bij
te verwachten opbrengstdepres tstofgiften (afgelezen uit fig jn gesommeerd en gedeeld door itgevoerd voor de K-getallen b taande pH.
tdepressie bij de gebruikelijk opzichte van ruime kalivoorzi kalktoestand (pH-KCl 7,0). ssie voor bij de giften e per kali-het gemiddel-sies bij de . 3 tot 6) . 100. De bere-ij optimale e kalibemes-ening bij noordelijke bouwstreek Groningen centrale bouwstreek centrale
weidestreek Friesland ! Zeeland
aardappelen erwten suikerbieten granen 7,9(6,3) 9,5(7,4) 2,3(1,9) 1,9(1,5) 7,1(4,3) 8,0(5,1) 2,0(1,2) 1,4(1,0) 3,6(1,3) 4,1(1,6) 1,1(0,4) 0,8(1,0) 4,9(3,7) 5,6(4,3) 1,6(1,1) 1,0(0,9) 1,3(1,3) 1,5(1,5) 0,7(0,7) 1,0(1,0) Tussen haakjes volgens kalitoestand bij bestaande pH.
De opbrengstdepressies bij aardappelen en erwten zijn op zeekleigronden in Groningen als gevolg van een minder goede kalivoorziening groter dan in Zeeland. Voor de noor-delijke bouwstreek en de centrale bouwstreek kunnen de ver-liezen berekend worden op gemiddeld ruim 5,5% (als uitge-gaan wordt van de werkelijke kalitoestand berekend bij de bestaan de pH) tot 8% (als uitgegaan wordt van de kalitoe-stand bij optimale pH). Voor Zeeland zijn deze verliezen
vrijwel te verwaarlozen (opbrengstdaling ruim 1%). In Fries-land is de situatie minder ongunstig dan in Groningen,
vooral als aangenomen wordt dat deze gewassen zwaarder be-mest worden dan elders op zeekleigronden (aardappelen gemid-deld 225, erwten + 150 kg/ha K2O). In dat geval kan berekend
8
-worden, dat de verliezen ongeveer 2% bedragen. Friesland komt dan vrijwel overeen met Zeeland. De centrale
weide-streek in Groningen neemt oen tussenpositie in.
Bij suikerbieten en granen zijn de verschillen in kali-voorziening tussen de gebieden niet van grote betekenis voor de opbrengst. De verschillen tussen Groningen en Zee-land bedragen maximaal 1,6%.
Samenvatting en conclusies
Een onderzoek is ingesteld naar de invloed van de kali-toestand van de grond en de gebruikelijke kalibemesting op de opbrengst van aardappelen, suikerbieten, erwten en granen op zeekleigronden in noord- en zuidwest-Nederland.
Volgens deze gegevens hebben de percelen in Groningen gemiddeld een lagere kalitoestand dan in Zeeland. Friesland neemt in dit opzicht een tussenpositie in. De hogere kali-toestand is geen gevolg meer van de overstromingen van de laatste tijd en is dus niet van tijdelijke aard.
Als gevolg van de lagere kalitoestand worden in Gronin-gen, vooral in de noordelijke bouwstreek eh de centrale
bouwstreek en in mindere mate in de centrale weidestreek^ bij aardappelen en erwten vrij belangrijke opbrengstverlie-zen geleden vergeleken met Zeeland. In Friesland wijken de opbrengsten slechts weinig af van die in Zeeland, indien aangenomen wordt, dat daar zwaarder wordt bemest dan elders op zeekleigronden.
Bij suikerbieten en granen zijn de verschillen in kali-voorziening tussen de gebieden niet van grote, betekenis voor de opbrengst.
Literatuur
1. Adviesbasis voor de bemesting van landbouwgronden. Min. van Landbouw en Visserij (1962).
2. Draisma, M. Het produktieniveauonderzoek I. Teelt en bemesting op bouwland in de praktijk. Versl. Landbk. Onderz. .64.9 (1958).
3. Paauw, F. van der. De invoering van het K-getal op
klei-bouwland. Landbk. Tijdschr. TO. (1958), 737-748.
4. Visser, W.C. Over de kalirijkdom van kleigronden. Versl. Landbk. Onderz. ]+8 (13) A (1942).
5. Westerhoff, J.J., C.W.C. Beekom, J. Prummel en F. van der Paauw. De inundaties gedurende 1944-45 en hun gevolgen voor de landbouw XIII. De bemesting op gei—nundeerde gronden. Versl. Landbk. Onderz. 57.19 (1951).
^ Z 2
ü- J- 1 1 1 1 I S
o o o o o o -»•
c C< \ j C D — W> O O— "^ 0 £ c o > I Q. t» X7 C O 0 *-> 0 tJ r» u T> •—»
5
T? C e>> Jt: d) c Ci) j Q •\ M o Crf O •v. 00 LO 1 ^ c o > o» c"5
"O t_ ft) > Ci) +-" c Ci> & b> i_ 1 1 E O co <M O» I L c • — /-~\ X7 c o £ 3 O x> ^ > c V T? C 0 c m \s' w cv O NI (_ * J - * &> CV £> C J T 7 fc> t_ — «- +-> w tv1 !5 - .E
o
ü ^ >co 5 + p
c_ ^ *- o. \ <~ .»_. in cv \ 0 c . 5 ~ \ O û) * a ^\
Z^ ^"S
\ c * e> \ w "o % \ O» C ^ , il \ c " m o 1 \ O &>" 1 \ *~ t- fc> \ \ O L L M \ \ -^ rg oo o C> Vk \ ^ \ . * \ . \ >v " " V w >v N- ^S > N*CVV^ ^S vv . <^S\ ^ * " * \ ^ û) N . c ü» 3 O* W • - ^ *- Oe
0 o»1 1 1 1
o fc> C7> i N. -1 in O O O CM Oo
o
o
oo O O O <\1o
m O •oex o e c* OL Q. O •o «_ O O c 'Z* «/> £ 4a O c o KI c ft» •»-» £ <n o» c «* Jd a. o "O e 61 o» I P O •o.? c e« > N CO o» ik «o m O
e 'JÖ 5 c £ -û O J£ (_ ft» "O c o N) C •M £ o» c l_ O. o c ft» ft> o> . ' c * ft» c c </> o p CT» " ' S •o -¥ C t» O V XI N co > CT) OL O (/> O» C ft» (-a . o CT» I CM O C\J in o "» o "> O M O ^ « l N W ~
o
O O O co m O_ - i m c Xf c o
5
NI a. o c ? c c (A £ l _ Ù» "D c o N C * - » V E lA O» C 6» t_ X ) a. O u c 6> 6> I C «ft «-» T7 C O X) c > tn a> i lPO o» I c •D c O C -o» ' 5 Û» N CL O c Cs» C O t_ C7> O co C7> C '•*-> m Cs> E .o in CM o • o c o N c V • « - > £ +-» «/> O » C Cs> {_ .Q Cs» c
ô
• < - > o I C cy i/> t/> =7 T3 C O J D c_ > i l > o . c c o O O» c c_ X I o. o "5 - t r > O O O o O 00 o •o o.'•o c o (_ C7> e» NI Q. O C O) O. o. o •o «_ o o c 4-> m Û) E -O "Ö (-tb) T> c O N C ö> - M Cl» E &> £ _ Q. O (_ c CT> I c Ci) m in 4-* XJ c o .O (_ ö) > o» i l
