J. Vilrokx*
Over ’buitenbaners’
en ’blue ties’...
Dit nummer, dat de eerste jaargang afsluit van het Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken, heeft een enigszins thematisch karakter. ‘Aspecten van herstructureringen op de arbeidsmarkt’ is de ge meenschappelijke noemer waaronder de drie hoofdrubrieken die aan de orde komen, kunnen worden gebracht. Deze rubrieken zijn arbeids- voorzieningsbeleid, (jeugd)werkloosheid en de sociaal-technologische innovatieproblematiek. In hakend op deze thema’s wordt hier een tweetal gevolgen van de verschuivingen op de arbeids markt aangestipt.
Wanneer de ongunstige werkgelegenheidssituatie ter sprake komt, staat vrijwel altijd, in een of an dere vorm, de volgende vraag centraal: hoe kan het ‘sociaal contract’ (Showler en Sinfield), dat reguleerde op welke manier de maatschappij een bepaalde mate van zekerheid en welzijn verschaf te in ruil voor het steentje dat individuen (vooral door het werken) bijdragen aan die maatschappij, worden hersteld? Een groeiend, en in ieder geval te groot aantal mensen, kan door het gebrek aan arbeidsplaatsen niet meer ingaan op deze bij uit stek maatschappelijke functie die werken heeft. En hoewel het boeiend kan zijn om te speculeren over alternatieve vormen van organisatie van de bestaanszekerheid, is het waarschijnlijk dat we voorlopig nog vastzitten aan de traditionele rol die arbeid daarin heeft gespeeld. Voorzien in ar beid blijft dus de voornaamste bekommernis. Er stellen zich, zoals bekend, op dit gebied heel wat problemen, zeker als we ook de kwalitatieve kanten van het privé- en het overheidsbeleid ter zake in overweging nemen. Steeds meer jobs zijn geen banen meer: zij leiden niet langer tot de vol waardige carrière-mogelijkheden (hoe verschillend die volwaardige carrières ook mogen zijn) waar ieder individu in principe aanspraak op zou moe ten kunnen maken. Arbeidsstatuten wijken steeds verder af van de ‘normale’ arbeidscontracten zo
* Prof.dr. J. Vilrokx is lid van de redactie van het Tijd schrift voor Arbeidsvraagstukken.
als we die gekend hebben. Onvrijwillig part-time werk, het oneigenlijke gebruik van stages en proefperiodes, de maatregelen die door de over heid worden genomen ter vermindering van de werkloosheid(cijfers) e.d., zijn evidente voorbeel den van de degradatie van het arbeidsstatuut. Vooral de jongeren dreigen zo in een kringloop van ‘nepstatuten’ en kortere of langere werkloos heidsperiodes terecht te komen. Het brengt hen buiten de banen van die segmenten van de ar beidsmarkt die nog wel (en soms in versterkte mate) beroepsmobiliteits- en andere kansen bie den. Deze nieuwe categorie van werknemers kan door haar arbeidsmarktpositie als een specifieke groep beschouwd worden: ‘onvolledigheid’ van het arbeidsstatuut m.b.t. de klassieke contracten van onbepaalde duur (in veel gevallen gepaard gaand met een discontinuïteit in opeenvolgende contracten) is er het voornaamste kenmerk van. Een aantal werknemers wordt zo op een zijspoor gezet. Om een in de arbeidssociologie bekend beeld te parafraseren: het is zeker niet de deel tijdse krantenjongen die zal opklimmen tot direc teur van de krant.
Een van de meest interessante fenomenen in dit verband is de groeiende aanvaarding (ook door de betrokkenen zelf) van deze buitenspelposities. Het is onduidelijk of het daarbij gaat om een on der invloed van de economische recessie ontwik kelde nieuwe visie op arbeid, dan wel om een ver minderd sociaal reactievermogen in de werkloos- heidsmaatschappij. Ongetwijfeld zullen beide kunnen voorkomen. Hoe dan ook zijn het illustra ties van de gevolgen van de toenemende institu tionalisering van de werkloosheid: het proces waardoor werkloosheid een van de definiërende eigenschappen wordt van onze maatschappelijke organisatie en specifieke functies gaat vervullen in de zich herstructurerende sociaal-economische omgeving.
Een tweede aspect van de bewegingen op de ar beidsmarkt heeft betrekking op het vervagen van het onderscheid tussen de taakinhouden van een
Inleiding
groot gedeelte van, respectievelijk, de arbeiders en de bedienden. De recente golf van technolo gische (en sociale) innovatieprocessen hebben tot een verdere standaardisering geleid van de arbeids- taakinhouden. Veel van het traditionele blue- collar-werk heeft een vooral controlerende dimen sie gekregen dat hen weliswaar niet tot een be diendenstatuut optilt, maar waarbij de handelings- vereisten fundamenteel anders zijn dan in de vroegere organisatie van de arbeid. Omgekeerd verandert ook het white-collar-werk in de rich ting van een downgrading voor de bedienden die zich met de meer routinematige kant van de ad ministratieve taakvervulling bezighouden (en heeft er een relatieve opwaardering plaats van de creatievere, met grotere verantwoordelijkheid be laden functies).
Of er hier van een echte (ook statutaire) conver gentie sprake is tussen de bedoelde categorieën van arbeiders en bedienden willen we in het mid den laten: wel is zeker dat voor kwantitatief be langrijke groepen werknemers zowel de fysieke inspanningen als de intellectuele capaciteiten no dig bij de uitvoering van het werk, naar een ver gelijkbaar peil evolueren en dat dus in die geval len de inhoudelijke verschillen tussen blue collars en white collars minimaal worden.
Voor wat betreft belangrijke aspecten van de werkomstandigheden kunnen voor- en nadelen verbonden zijn aan deze ontwikkeling. Dat is o.a. zo voor de humanisering van het werk omdat ar- beidsorganisatorische mogelijkheden, dank zij nieuwe technologische toepassingen, uiterst varia bel en beheersbaar worden. Er speelt hier ook nog een andere factor mee. Het meest fundamen tele gevolg (voor de relaties tussen werkgevers- en werknemersorganisaties) van de combinatie
economische, crisistechnologische innovaties, is waarschijnlijk de autonomiseringstendens die zich voordoet op het gebied van de collectieve onderhandelingen. Daarmee wordt bedoeld de verlaging van de onderhandelingsniveaus of, nog met andere woorden, het verschijnsel dat bijv. be drijven t.o.v. de bedrijfssector of sectoren t.o.v. het intersectoriè'le, nationale niveau, zich relatief autonomer kunnen opstellen. Steeds meer van wat tussen werknemers en werkgevers wordt on derhandeld en overeengekomen, komt dus dich ter te liggen bij de concrete situaties waarin ar beiders en bedienden functioneren. Ook dit spe cifieker worden van de arbeidscontractruimte schept de gelegenheid om de directe organisato rische omstandigheden van het werk aanzienlijk te verbeteren, zoals, daarentegen, ook meer tayloristische wegen bewandeld kunnen worden. Het lijkt er op dat beide groepen van werknemers (die hierboven werden aangeduid met — toegege ven — twee onaardse termen) op een voor hen eerder gunstige of ongunstige manier betrokken kunnen worden in dit proces van arbeidsmarkt- herstructurering dat zich in aanzienlijke mate
juist via hen voltrekt. □
Literatuur
- Showier, B. en A. Sinfield (red.), The Workless State; Studies in Unemployment,Robertson, Oxford,
1981.
— Vilrokx, J., Sociale gevolgen van de werkloosheid, Congresboek van het 16de Vlaams Wetenschappelijk Economisch Congres, Vereniging voor Economie, Gent, 1983.
