Massa-kommunikatie en de "cultuur van het zwijgen': over de invloed van de kulturele industrie in een volkswijk van Porto Alegre, Brazilië

SCR 10278

S A K 0 M M U N I K A T I E

E N

D E

11

_{K U L T U U}

_R

_{V A N H E T Z W I}

_J

_{G E N}

11

Over de invloed van de kulturele industrie in een volkswljk van Porto Alegre, Brazilië.

door Nico

T.M.

Vink

doktoraal skriptie niet-westerse sociologie, Universiteit van Amsterdam

"Als ik het op de t.v. zie, geloof ik het niet".

J.P.

VOORWOORD

In dez.'e studie "'ordt get:rac.ht na te gaan 1n hoeverre de m.assa-~ media invloed uito':~fenen op de bewonr::~rs van een volkswijk in Porto Alegx:e, Eet is beslist niet cle bedoel.in[>; om deze invloed te vergroten., Integen~·, deel,, Lk ben er van ovr:?xtuigd:" dat de; irP1loed van <le rr.assa"·media, althans :i.n Brazil ,, ; overwegend rn:~gatief is" De struktuur van de massa·-kommuni"·' katie is er mede debet aan dat het b:raziliaanse proletariaat veroord~:.eld is tot wat, Paula Fre ( 1973) dç~ ~::ultuur van het zwijgen' heeft ge-·· noemd. Wat er aan menselijke waarden en ervaring leeft deze klasse krijgt geen kans door te klinken in 1.~e globale maatschappij" Ere:er ~ de massa~·kommunikati.e draagt er toe bij" dat de ekonom.:l.sche ongeli:jkheid nog eens in de kulturele sfeer wordt verstevigd" De waarden eigen aan het proletariaat worden als inferieur voor gesteld en deze klasse gaat ze ook als z:odanig b81eve.no

Dat juist deze:: problematiek behandeld. wordt~ komt voort uit zeer persoonlijke ervaringen" Ik ben jarenlang werkzaam geweest in volks-· wijken van Porto AlE:gre en. heb aan ik lijve ervaren hoc groot de kommu~ nikatiestoornisscm kunnen zijn" fü!t kost iemand, die opgegroeid is bimwn de waarden 0m normen eigen aan <:-;(·m ande.re sociale klasse, veel moeite

voor hij oog e.n hart krijgt voor de eigen waarden en normen van het pro-letariaat.. Deze problemen doen zich met name voor, als kaders~ die he--horen tot andere sociale klassen, het proletariaat tra~hten te bereiken met alternatic:;vc~ boodschappen. Tot he.t oplossen van juist dit soort pro·-blemen hoopt clc::.ze studie een bi.jdrage te kunnen leveren.

Graag wiJ. ik de velen bedanken, die bij het tot stand komen

van

deze studie geholpen·hebben. Dr. Pedro Guareschi en Profa. Mercedes Cinepa te Porto Alegre, die de resultaten van hun onderzoek ter beschikking

steJ.den. De leiding van het wijkcent:rurn "Peqm:ma Casa da Criança.'i" die rnc~ zeer gastvrij ontvangen heeft en allerlei faciliteiten heeft verschaft. Leda dos Santos die van onschatbare waarde is geweest door de informatie di<~ zij verschafte en door het oplossen van praktische problemen in het veld, Dr. Lucio Kowarick van he.t CEP,RAP -·

säo

Paulo ~, die me in enkele inspirerende gesprekken geholpen heeft mijn visie op het marginaliteits·· probleem te herzien .. Prof" dr. IL Hor~tink van het CEDLA "" Amst:erdarn0 die

de. faciliteit.en van h(~t centrum tot mijn beschikking stelde, De admi.ni-· st:ratieve medewerksters van hetzelfde centrum die~ behulpzaam waren bij het tot stand komen van deze nkriptie. En. last but not least~ drs. G" Ba.nek; die~ het leeronderzoek en het tot stand kom,::n van deze studie heeft begeleid.

' .. Hen. allen e.n de W?.le anonic~me Brazilianen~ di<'! me 11K~t zoveel warmte en. men~:elijkheid hun tijd en aandacht hebben willc:m geven:, van harte dank.

Nico

Vink

INHOUDSOPGAVE

hoofdstuk 1. PROBLEEMSTELLING EN METHODOLOGIE

noten

hoofdstu.k

2. MARGINALITEIT;

THEORIE

EN

PRl\KTI.JK

2, l . 't;,ti':rr·glnalisering en gemarginalise.erdÈ! hèvölking volgens Quijano

De

kritici

van het m~rginaliteitsbegrip

Proü~tari(.~rs en het produktieproces ,

2. 3, l Het braziliaanse ekonomisch model na J 961.~ 2.'.L2 De c:~konomische situatie van Rio Grande do Sul

'd . ' .

-2, 3. 3 De arbe1 ers van Martt-t fü: Conce1çao noten

hc)ofdstuk 3. URRlJUSERING EN FAVE'LA

3.2 '3,3

:LL1

3.5 3,6

D~ ,urbanisc~:dng van Porto Alep;re

Vilas de malocas

Porto Ale[:r,re

Vila Maria de Conce:içao

planning art feiten

Het wijkcentrum~ Peqnena Casa da Criança

Representativiteit 8 9 10 13 l8 18 20 28 30 31 33

37

39 52. noten 53

hoofdstuk I}, DE KULTURELE INDUSTRIE: PEODUKTIE EN KONSUMPTIE 54

4.1 De kulturele industrie

li. 2 Produktie en konsumptie van kuJ turele waar in Porto Alegrü

Li, 3 De massa·-media 1.n Maria de Conce:i.ç:.ao

55

61

66

":'•

hü'.)fdstuk 5, DE INHOUD V:\N DE MEDI/i.: DE DOHIN/\NTE IDEOLOGIE 75

5. l Inhouds·~ en strukturele analis(; 5.2 De programmasai:nenstell

5. 3 Invloed wm en kon.trole door de Staat; 5.t; Bravo: liefde~ muziek en ideologie noten

hoofdstuk 6. DE HABITUS Vf,N HET PROLETARIAAT

6. 1 Subkultuttr klassebewustz en habitus

6.2 Verhouding tussen

sc~xen (~n

socialiserings-processen

6. ::l nwij arm,;mn ~ de visie op de sociale struktuur

6. lt De mythe van de raciale struktuur.

6.5 De sakrale wereld

6.6 De eigen

kode~ 6.7 Kon.trasten en kont:rapuntcn

75

78

87

97

99

99

104 109 113 Il 5 121 123 125

hoofdstuk 7. PROBLEMEN VAN DEKOifüRING, HIPOTHESES EN KONKLUSIES 126

t"

1

7.2

Tusset1 het vanze

1f~prekende

en het

nie.uw<~

OverlH?.ersing en andersoort dekode:ring

7 .3 Kan do Hkultuur wm

liet' zwijgen"

tot

7 .4 ME>.thodologische alternatieven

7.5 Hipotheses bij wijze van konklus

GECITEERDE LITERATUUR

LIJST VAN KAARTEN

kom..:n? 126 13 l 135 138 139 142

l. Brnzil " en Rio Grande do Sul IV

2, Porto Alegre E>.n Maria de Concei~ao V

3. Metropolitaans gebied van Porto Alegn: cm urbaniserings·" 33a tfmdens

37a

ATLANTJSl JE

OCEAAN

BRAZIUE - . . Provinciale 9renzen fH,.,t.NUO DE t.OflOo.;kA 1 ROCAS 11.TO;..L obed(l/o Joäo Pes•oa

-r

?öiöftöö)--1inda e.:ife ( Pë;nä-mbuco) Staatkur1e:fi9

·-l

, f ' ' ..

H00Ff)ST1F. 1

PROBLEEM:STELLIHG EN METODQJ ... OGIF:

Coca Cola~ ZlJn ieder op eigen w11ze en op.

sped.f te:rn:dn.en simbolen van de

afhank.eHjkheid van

de derd<'!'·wereld landen. Dez(; afhankelijklu;icl

zich niet

alleen

op het ekonomische

vlak~ maa:r ook kultureel en 2~i"lfs in de sociale wetenschanpen. Het kost d.e lati.jnsan1erikaansE~ sociologc~n erg inspanning .. zich te bc;vrijdcn van het wetenschappelijk overwicht dat modQ,1.1,m qn theod.i::\:~n ontwikk.~'ld in Noord·-Amerika en Europa, oµ hen hc;dt ..

gint d.e sociologie in latijnsamerika ha11:r

in de laatste jaren be-·

wr-;;g .te vinden.

Algemeen werd tot voor kort ook ck; kommunicatiesociologie

bedreven v1i,nuit 1,-~<.m perspektief wat in. 1.k centrale landen ontwikkeld wps?

' . -'

~--m.et narne

( ~n avondje bij tante) is een doorbraaJ<:. De~ auteu::.'.' tracht uitgaande van de afhankelijke ekonomische situatie van Brazilië· een mod.el te ontwik·,· lu:,l~m waarbij ook de karakterii,:;ticke e~.gcnaardigh~~d<m. van de

braziliaan-:;

se massa"·l::ommunikatie tot ht,in. recht komen.

"

Ook ~icelli gaat uit van eu:r.opees auteur., .Bou'.rdieu,·:maar past diens lH;nadering aan bij de speeiffoke situatie vrm een afhankelijk land

als nrazil -.

Eerst in het tart de stellinfeQ•vaft Bour-·

dieu (1970? 1972). Zijn

~itgangspunt is

dnt,in

een gastratificeerdc

·;·

maatschappij zoals

d<.!

kapitalistische"

de

kultuur van de

hee:rrsende

klai:;" se ook

1c

heer kult.uur is~ d vooral via hE;:t. ondr;n;wij s dwingend wordt opgelegd d(ó; helo maqtschApr' , Ofschoon nourdieti dî.è thesê. van de weerspicgelingsrelnt tussen basis E.~n bovenbouw afwij nt ;>

stelt

d.at in de k.ul tuur d(: bestaand<~ hiernrc'.de .• gebn.se(.n:d op ekonomische verse!'.; 1 _{1_,."~.,}

in simbolisclH3 verschill<m vertaald worden. Het ktil tufE>,le goed meer dan zichzelf: de .E:ocial<~ waarde van kultuurgoederen wordt bepaald door do mate! van soci:::d.c ondcrsch~dding~ 1

1clis.tinct di1~ zij de gebruikers kunn.<:.m geven, en charom ook hoe· zeld.z1J,me:r het goed, hoe waardevoller. Mode, ac.ccmt ?. manieren kennis~ smaak~.

onderwijs worden alle in deze zin gewaar.:foerd·~ en helpen op simbolische wijze de bestaand<.o hierarchie in stand tç; hoi..~()r'"n"

De ontwikke.ling v::m het kapitalisme brengt ec~n steeds lwmplekserc en meer gcd:i..fferent:i.eerde arbeidsverdeling met zich mee ... Kr gaan kulturele deelsistemen ont~itaan die e(m n:.latieve onafhankelijkheid vertonen:

het recht, onderwijs, de kunsten, de massa-media.. Deze gaan ieder eigen sistemen vormen van produksie, ci:rkulatie '~n konsumptie van simboli.sche goeder.en,

Het kulturele veld nu ·wordt sinds d0:. ontwikkeling van de massa·-rriedia gekenmerkt door de tegenstelling tussen de ~:E:.:'~:~!!:.!:5'.:. produktie

en

de grotE~ onhr;'!perkt<c:. ~~:a~~!5: produktie, fü:: eorste richt zich op de beperkte groep vèn

die zelf kulturele goederen produceren, de

' ! ' •

tweede op de nie.tpröduktieven9 het grote pt:blielc

Dit

zijn de twee pol~m

·waar tussen nog D.lle1:'lei ani:fore vormen te onderscheid1m zijn ieder ge'"·

. -·· . ;

richt''op verschillend;~ so<iin.lc kle.ssen of .fractiE~s daarvan, Om een voor·~ beold te geven uit 'dé lite:rnire µt~duktie ~ experimentele poëz ~ wi:~rk vrtn d~: avant garde~ is hier de C!fü! poolt d<.: omnibus anden', Tussen

:i.de extremen is nog een hele hierarchie wm kulturele goederen te

op W(;g zijn alge.meen aanvaard te worden~ werken van de burgerlijke kunst (voor niet-intellektuele frakties van de

klasse ger:i.cht; werk ge.richt op de sektoren die opkom~m (vulgarizf~rend werk)'.

- . '

Bij het oplegg<'2n Aan de globale m<'Hltschappij van de kulturele

normen

u:i.tgewerkt va.il de erudiete produk.tie, speelt het on-derwijss:tsteem 1:::en centrale rol, D<o: opvoedkundige instanties legitimr~ren een bepaald kultureef kapitaai door het als dwingen(fo norm op

d :i. e onhewus t, mnar daarom ool( à 1 s sprekend wordt ervanm. Een yoorbeeld daarvan 1.s het taalgebruik~·· een akademikus hoort zich monde'""

ling en

schriftel 11.éderlands,

te kunncm uitdrukken'

Micelli gaat dan n:1

hoeverre

model bruikbaar is voor de

:van de massakomrnunikatic

Brazil

9 en komt tot

dn

konklus

~l'let <vèrl::chillende .'lf:mpassingeu behoeft. De b:raziliaanse si.tuat:i.e .v.er-"

f?~hilt volgcmG Micelli in de: vo vrm d:i.r; va.n Europa wa:'tr

Dourdi(~US sc"hema zonder meE;r V:J.11. toepassing is;

l, In (~(;.U affümkeiijke· rnaatscl;appij zoals i~. is de kulture

autonomie zeer b2pe:r.kt" en de ·erudiete prodnktie staat ond"!r s

druk

V'ln de. kul ttire'h, hi;:gemonie van de USA en Wc~J Hen kan HraziLi.e niet spreken vnn enh'd6~inante maar hnt rn een koalit

ech~llédde' ~roe~~n:

2. In ~raziii~ bestaat er geen massa~kultuur die in oppositie staat t~6.v"

de

erudü:te prod.uktié. Er ~"ijn daarentegen meerdere kultun:lë

, '

produktiesistemr.:~nz üaast: de erudiete pröduktie. en de kulturele massa·~ produkd::! is er nog dö nrusti~ke kultuur11

••

'.L Kt liestaat nog geen konsumptiemaatschappij ,, tenzij in enke gepri··" vilegfe.e:rde van 3tad.lió. Maar ook daar zijn g'fote sektciren

01r1dat ~ateri~le markt ook r:;emeenschappelijk is.

in staat h.Elar

, '

van ifa ';dominant.E! coálitiei: ni.c;F op te leggi.)n en dat 'bepaalde

sl<;;chts tèn dele ornforworIH.:n zijn aan

sociale 1.agen b. v; ,fo

hüt dwingend öpl 'Vva:n (1(.~ kultuur~ zodat zij zich 1mnn<;,n verzükeren van

~ocialisdtie hebben '1

(Mtcelli 1972:. l76·

0lTJ).

J:1, a, w; bf~paa1dc patromi.

v•dton0n

van de braziliaanse bevolking zouden een J.{.ult.uur•·" slechtè ten dc:Ie be.Invloed

wordt

door d>2 dominant1~

kul tuur.

Zoals Micelli zelf

toeeeeft

is'z

studie nogal spekulatief.

tfpischà sttukt.uur van

aud:U:or.im:' ' 1_.prop:rámma' 1_{s m.ct name} twee senteerd dooi· Ch.acrinha en Sibtio Snntos ;: die zich r dè arme

s zouden, ten dele althans,

tegcr:1oöt k.omen ·aan· de •~ i:m bd:10cften van de s;;"ktoren van de b•?!volking loten zijn van

li ~ op simbolischr,,, wij ze de totale

ui n van de konsmnpti1::'~:

wa.élr nart d(:. tgeslotenen zich even deelgenoot kan vö~len

hun positie kirnrn:.n vc'rgeten. We gaan hier op

vnn Hic.c1li

1

s

~ want He kor.Jen in hoofdstuk

5 parav,raaf 1"

de

krit op

het schema wa.rrd.n hij :t.elf rh~ struktmn: vtin 0.eri afhanktd.:i,ik simholisch veld wc'.érg("'~ft ,. (zie schema 1)

uoc 1nteressant en he d(;zc poging vnn i tot

van h~'t brazil s:iriholische vdd onk ·is~

er

behoeven,

en Arruda (1975) is het ontbreken van kr:i.tcrr als het gt1at

om de def'Lnit

Gebruikt

~an geli:.ti.gdheid en (vooral poli t~t: een ve<:;JJ:ieid van e;Jkaa.r soms

no;:; de kriteria bij M:i.c2lli komen tcr;en, Als het bevo -·. . •.\· • gebruikt M1ce ... . • J 1 . 1

een definitie

van-lfot i.f:-; niet. h;_m 1::ela.t:ie tot het

produktiep1:·0·-l ", . k j • 1 . . . t

.J)tencn· 1naa t; maar tie u:i.ts uitl.ng ui· de ·Ióa:r'kt van indus )'.!,eproducc;erde konsumpt:iegoedc:ren .. Het

mer·k:-waa-rdige: het sche~a van Micelli zelfs geen plaats

twikkold land ala Brnzil ·· van de beroepsbevolking uitI:1aken. Of

dat ook . .z lotcm~rn,

dit koncept~weer alle betekenis. De m.1dden···

model, terwijl.de

van politieke,

ontleend aan het

legen-moet worden

". .

wordt funk tie Wij z n van m.e···

funkti.;; van de!.

hc.t pr;1duktieproces~ '~n kunnen daarom onmogelijk met li ~:i.kkoord gaan"

tw.~edo F~r'id.ekpunt is Micli.üli v r;

ing van de "rus

Kul tuur1

". H;at· begrip· spe·el t een be rol in z n an.ril.ise 9 maar

.. •·· .. · l

wordt het: , We vinden ái'.~1.echts üen rwgal 1.vmvochthare

omschrijving

van duze kult1rt1r

inzoverre

deze voort bestaat

in

de stad.i van nr

het werken als zclfstand

kul 1:uur g(of3 i tucerd word.en'? refereert aan iL ido ., die. pen

de èkelstaat J 961+) ;, het: t kultn··

is

( \. 2!+8) " Sind.s de re s1.steern al stu.d Vl.111 verricht jn:r.cn, 1.s :i.t te vcnnoc:dcn"

Lopez h"Vo over ee~ proces waarin de arbeiders

die werktr:n en woonden. op df" en hun oncforhoud voorzagen, uitgcs totc~n en vr.,rbarc:ten worden van de f a:zc:ndas . 11

Di t proces halvc:r.wc~ge

wetgeving ook op het

t:oçn de arbeider steeds door. heeft als konsequent het scheppen vAn een rurcle arbeidsreserve die woont langs de weg rc:n in de van do:rpm1 kleine steden.,

1. Het afhankelijk simboliach veld in Brazili~ volgen~ Micelli

Jominonte

koolitie

-uit9e$I ote...

en

_ge.~~i

!"dl

i~~rde

~ktore"

2. Alternatief schema gebruikt in deze studie

i

m

pe.rial

is me.

op de landbouwbedrijven'' (l97l.:; 55)" De dagloners _boh1:f..!J::~gena.arnd.

z n ontworteld in hun bestaan en verdreven uit het leefmilic•u dat dt-~ Öndcrgrond vormde voor de _:::_aipira_~·cultuur"

Een van

de elementen

waaraan Micelli refereert als hij

spreekt over het voortbestaan van de: x:untieke kultuur in het urbE1.11e

lieu is

dE\ belangstelling voor ''.:::_aip_~!:.!~. en "---·-·"---'~-'.'1 _{... ·-1:;,,uziek'' (1972; 205)" In}

erm zeer diepgravend m:tikcd over d(:!ZC Marti.ns (l974) de,;:e bewering0 .:m ondat d~::u•

ontkracht Jos~ de Souza i ·jker maakt Martins stelt wat rustieke kultuur , willen r.Je even op

terecht dat er een fundamenteel onderscheid b(:star::.t tussen ~a~.P._:tr~::·" en funkt.ioneel ,, want in dienst van

" 11 _{1 .}

:t.o .. e:: .. or1.s ". t:Lsch is vaak m1wr niet altijd rurale thema~ s heeft en kommercieel is, Zij

is

handiüswaar, met niet alleen gebruike···, maa.r ook ruilwaarde.

i<~k tinisch voor de J.J van ·k peasa.nts,

tsluiting VA.n de subsistence·--econony. Pcze mu.ZÎ.f~k is verbonden met het vm1 relat die essentieel zijn in de levensciclus van de: kleine boer~ :wals de rr::l fnesten en de but·enhulp (_'.:.'.:'.:::.!~.~..:'.:~~). Ofschoon de

overeenkomsten vertoont~ heeft z •:!en we.zenl:i.:îk andE:.re funkt " wordt behoort tot kulturele industrie en haar t

sche µubliek zijn

volp,ens

Mart

t zo zeer de radioluistera.ars m.aar 1n staat zijn or1.

gra121mofoon.plat.c:n. te k,opeu.s Dat z nu n~t niet de recente

Een laatste punt van ~ en dn.t zowel voor Bourd als wel Micelli, is het statisch ka:;;:aktc~r van hu:n vis :, dr:; rnogeliJk". heden tot verandering van de situatie door overheersing ~chijnen afwezig te z In laatste instant wordt dit bepaald door çle weinig dinamische opvatting v·m ik klassrmstruktuur en lH.:t ontbn~ken van de klassenstrijd. De schijnt de dominante te ;·:i.in,

en er wordt niet over al d deze overheersins

zouden ktm.nen doorbrek0:n. In een klar;sema'.-1tschappij zich de overheerste klasse alleen vertikaal funkt van de heersende klasse, maar er bestaat ook een horizontale kulturele or tatie, gericht op de ervaring d

schappelijk is,

Op gror1d \ran d(:Ze t st:e.l wc: het volgend al tt"rnatieve

schema voor (zi.e schen1a 2)

De punten waarin schem<> verschilt van dat v::m. 'Micc,J.li vci:r·'" men de vraagstukken die in <h' loop van de.ze: studie aan de orde zullen

(',, 1\'

komen. Op de eerste plaats de klasse-struktuur van de braziliaanse

maatschappij,

mE-;t rlélffie de '\Traág Of (::Î." binnen het

wm de arbeiders :in vastç~ loondienst, (zie hfdgt, 2) Vervolgens d(è vraag of d<::. domi.nant:ç~ kul tuur de enige is die het proletarisch bewustzijn overheerst, of dat wE, moeten spr.:;ken van ijke alternatieven, die afwijken van

hfdst. 6) We gaan er Vt;!rder v,gnuit dat we geen alternA.tieve rustiek'~ kul.tuur zulh:n a~mtreffen,, n:i.aar hoogstens

' ' ,'' . ' '

resten van deze kultuur"

We zijn echter ook gd'.nteressc-:cffd in de vraar; in ho\'::verre het proletariaat geraakt wordt door de ideologie in zoverre deze

b~:ogin van e;(;:n antwoo1:d gaan dan Micelli doet .en wordt ,door de 00\<

,''

op dit probleem te we

·~ • ·. "'î ·,

met:

z

me:todologie doen • U. Eco (1970) heeft een model beschreven • • 1 •

gericht oo het beantwoorden van deze , Dit ven~ l) wat de. bedoelingen

2) welke de obj wat de reaktü::s

n van de zender van de gekorru:nunicee1:de b9odschnp. ' , \ ;

rle bqodschap. 3)

op 1.'h:!.items ve:rmeld in l) en 2), ht~t proces vn.n :0:1assa kommunikat. er meestal een verschil is tussen de bedoelingen van de zender en de raakt van

samen t (o,ao de

' . " ,· )

en van de z1~n.der vfü:,.k overeenkom12n met

ideologie van volgens Eco nu '

- l'

zeer Sl.Elpl icerend voorstell,::on krijgen W<? hri!t SCh(~ll:liJ :;

kodes

ük·wloLe

schetnEl In deze sl::;;ript vangc:r, het t:urele tenslotte de dckoder Toch z111. door ontvanger

"\

kodes idlologfo

ko~en de verschillende elementen van dit

4 de zender en d s bedoel de kul·· v:m het proleta:daat

van de boodschap door het

betrekkelijk wein

korrnmmikatiewetcnschap aan bod komen" We z n ge seerd de ont·~

vangst van de boodschnp door personen als leden van een sociale klasse

i.'

konmmnikati_ewetfnsch~ppers wor;dF zichtbaar

a,ls

n;.en de schema" s vq.!1- Eco

en Micdli kt).

' ! , , · , · ' , , · , · · · .

· 3 'zuller"

van de e

Micelli hier noemt

zijn voor de Huitgeslotr:mcn·' ~ maar andere sociale kiassen

_.'( ' ; : , :

2;, OokHacha.do Paoli.(1971+) ocÜ'ii2nt

ick

op het konc1,:~pt van rus····

,.,,

verklaart

;

, 141 noot 3~) dat z t teke

kuhm.1r.

Z

zoek

van

een

or:iünti'tt'.:Î.c:

. In

haar

de

~an d~ze bevol~fhgsrroep Vé1.l1 een

eventuele

tieke kultuur, maar

verlicht

si

van el

; ! - ·

3, In hoofdstuk 5 nar. l komen. we op nader toere1icht.

t schema tff.rug ün wordt het

?~0"""' k

HOOFDSTUK 2

i .: :

IT THEORIE EN Pitf\KTIJK

De koncentratir:::: van :;rote. l'lC;nsenm.assn v s,,, vooral na

steden vormd,:;,

e•m geweldig groo~: sociaal probleem. Het ieproces. in te~ . .

.

.

met wat d{;: ekonomen en sociolop:en verwacht hD.dden, loste h<:;t:

ale werki.~l:i.jkheid te amd.iscren ontwikkt::lden C'k latijns11rneT·ikaanse: socioloecm een nieuw koncent; de mar1d.nalitc.it. Gr::.rmard. (1972)

lr.lassi-ficec~rde de vcrklarinesf.akto:ren ~eze kontext gebruikt: in

socio-ekonomischc, socio-pol ieke, kulturele, pschycho-soci~le en

f

chc" In de

gereduceerd door het overwicht van v3h de sociale struktuur. De d

op het ckonomisc:he nivp die p;evoerd werd door auteurs '

als füm (1969" 1972L Murrri:i..s (1969)'., Pc~.rei.ra (1971) en Quijr.mo (l

1971, 1973, 1974) ;naakte duid0;lijk dat 1fo oorzaken van de 'iarr;inalitei~

'

gezocht moesten worden

_.

de sfeer van de produktiefaktoren. Voo~ deze .

sociologen het verschil in het. prod.ukt isteE?.111 in de cer1tralc (~.·n perifere kapitalistische landen een kruciaal

die de theorie van lisering en marg1nal1te1t " , " . "

..

het meast heeft uit~ewerkt en terzelfdertijd aandacht epschonken aan de poli r.m kulturd.e konsequenties van dit ]JTOCC!S9 ]_B A" _ano" Bij onze kriti~k op het begrip marginalite

met z.i:in werk bezighouden" Eerst ;rnllen we (:c"n sa11icnvatt Quijano1

_{s ide&en. Dan zal de}

vnn verschillende tcpenst~":l.nde~s van

hE:t koncept é~an (k~ orde komen en ook

iike

alternatieve

Tenslotte! zull(m we w\nu:i.t aanvoeren d (~r op

duiden dat Quijano1_{s theorie althacs voor de braziliaanse situatie}

2, l.

is eerde

anoi

Bij zijI1 an.al van de latijnsamerikaansc wm:kelijkhr.:dd f:'.ebruikt

quijano een dubbel nerspcktÎE!f; ten_ eerste de. vera.nderingen we.1.ke 1)1.aats vinden in de kapit:al tisch.e vo.r:T1 van Çtkkui;nulat. en ten tweede, de konse-quenties van dit proces voor d.e arbcidsnark.t" De auteur legt de nndruk op de struLturele afhankelijkheid van d•J latijn.samerikaansco socio~ekonom.ischo fprrr..aties, Deze komt tot uitdrukking in venm<lerinr;en plaats vinden

de onderschikking aan de hoor:ste vorri.en van het kapitalisme zoals ?:e centra..l.e s1st0men ontwikkeld worden, elemontcn die elders ontwikkeld worden (~Il. nonit z 'h(:~t taat va:n

oen organi e st:ruktuur, Omdat

?ij

h!:!t.

sterkst en

hegemopisch zijn betekent hun

inplant:i.ng een. rwrformule.r,ing en verslechtering van voorafgaande (:konomi.sche sekt.on~n

vormen, Zij blijven h~staan maar hij dêo herz van hun funktics ep. e:i.genscha.ppen zakken z:ij weg naar la;;ere nivo 's elke pxodukt

Tegen deze theoretische tra,cbt Quijano

verander-te

latijnsamerika.

plaatsvinden. in het produktieproces beschouwt: tweE: verschijns€:1en als besl scnd ~

n l. The generaJ.izati.on of industrial pr.oductions of: p;oods and s12rvices

i'\s a hegçm_onic. .sector of the: economie structun0

a0,

a wholç~. ?. • The er.>.orgrmce of the monopolis modality of: the of •~conomic

as a wholc and

(1974: 400). De organisat op 0m impl

produktic~1?C:i.d.dclen.;. de kont:rolc: over de: relPvn.ntF.; markt 9 ni(::uwr.:

mcche:-voor de. n;.al van meer,·-wrtarde, een toename: van de. t(>.chno""' s zodanig van. dr.: arheidsi;n:oductivi.te en vandaar een afnn.m.e de vraag naar ::.rbcidsketcht tenslotte een to{;name van de akkunulat ty.nt inhoudt een. tocmame van de uitbuiting ten '';unste van de me.tropool,,

Wat gGbeurt er in dit proces met de sectoren

qye~heersend waren? De theori•~ veron<hlrs telt 1~.at met de: ontwikke.--· ling van monopolistische V()rmen de konkurrenti.ekapitali.r:tif.lclw lang:,aam

naar u~ker st zoals de industr prodUkt doet

· mc2t de anbachtel ke: scktoren~ ano beweert;: dat in c<~n afi1ankelijk.e

1

dwnon1>i e d..::ze theorie niet opgaat, De seîrtoren en vormen d d(~ nwnopolis ." tische voorafginRen fror:1 cl.Ü;appearing'., are being expanded and modified

hy new r1odcs of articulation th0~ over: all economie st:ructure1

" (id.;

1_{'1.111). Een. bepaald} nivo van ek.onomische akt:iv:iteiten': ambacht en 1<:11.:i:r.r

p:r.9dt*tiv:i:teit:snivo is in expansie en kan worden owlerscheiden r;Üs <;.en . nieuw ni·vos door Quij ano de· ~a.:q~iE'._~~~..: .

.i1:9-'2..!.

van de èkonomie gt:i;oemd. Dit

nweggezakt nivo van r:e ekonomie uordt · gekeninerkt door;. a:tbeidsverhotr,

dingen die niet· i .. n overeenstemming zijn met de dominante org.;i.nisatie"· w~j ze~, de onmoge.lijkheid om zich toegq.ng t~:>. verschaffer: tot de fun,d.a-· mentele ,produktiemiddelen (1

J.e gekont:r:oleerd worden door het dorn.ina.nte

nivo,

en daarom opereert het met middelen ovc~geschoten zijn.

Nadat hij de huid veranderingen de: ekonomische struk··" tuur geane,li$eerd heeft, r,aat. Quij ano c~r tüe over de 1c';E::volgen te be--studeren dit proces met zich meebrengt voor de arbeidsmoxkt en de arbeidersbevolking. Omdat de monopolistische organisatiewijze de, do···

laatste instantie de veranderingen in de arbeidsmarkt en de behoefte aan a:rb1,?.id13kracht, De arbeidsmarkt op. h€;l: o:verh"~ersende nivo wordt gekarakteriseerd doö:ç de volgende elümenti.m: eQn nürnwe techno lof; ie i d

tijd ~u.m vermind(ld.ng vEin

een hogere ie vereist, tegelijker-. JC(d grootte van; d~~ arbeidskra..cht door de grote.re.~ produktivite arbeidsmarkt

is

stedeli~k,

exklu-~ ~ " )

si,;;;f en beperkt. De koncent.ratie van de arbeidsmarkt op fht rnvo vuidt pla..ats op

vooral in de si~1::deli jke .cç,:nt:rn., zowel als gevolg van dr.; natuurlijke groei van de bevolking en de

arbeidskracht die zeer

van het platteland naar de stad. is kan ni1~t konkur-reren qp de arbeidsm.arkt van de monopolist:

problee~n schuilt

kurr.sµtieverbo11d

dat noeh de industriële nivo onde:t· kcnl.''

noch st~:tat om dezn

arbeidskrac~t te absorberen. ano vat de gevolgen die dit heeft voor

alib.eidsmarkt op de volgfü1de wijze sam•.m:;

' 1 ThuJ;, a with organised 111ith

se.ctor of the labour force Üj produced which to the:~ er.iiployrn.ent Iwi~ds the monopolit?tically hegemonie levels of activity is superfluous~ and

to th;;~ levels orl~·anisî'Sd

ïinf.ft:r

t.he

compet consequently .rna:rked permanent instabil-·

ity of and its peripheral occupations,

labour f:orce sine(;

i.t

ten<ls to be

ttently empl<Jyed;, aç.cording t;o the cont:ingc'ncies affect this economie level. As ~ ·esult, it enevitably t_{,." .. s} '{'TX}' t _o l·> J• • . f· .• orc, .. c ,.,1 t·· G cd ~.k., e r,_ .. ug," pf' ", 1.n "c ro. • t'h, • "l '-' e" c. ar.c.c . ·'h ·n'[''"·' .-.cr1,,, ''.;,t' 1.c

the, )jnw.:rg:Lna.1 pol1:~· ,. , , the p:rindpa.1 tendency of this labourforce is to turn l'" nnd to ffenent:Îélt(: itself and esU:blish 1.tself as such within · th"° econom/1

, (ÎdeiJ1:

ldf~<-5)

Het rn gr.~en toeval dat Qu ano deze u:itgestoteh arbeirfaktacht marginaal rioc~mt, Hij· vërkÜtárt uitdrukkeHjk

verklutmi van de arbeidskracht welke geen deel· uitmaakt van het: aktiev<; a:rb,?.idslege:ro Aü; hij deze~ kwç~àtie behm:vJdt ondersdK:i.d.t Quijano in ·dit tibr;r:i.p

twee

dimensies' tem eerste lwt iw:Jugtr.iële reserveleger is een teser~é"klaar om ingezet te wdrden h.et nktieve arbcidûeger als hót akkumulatieproces dat

at.

Ten tweedi:;. het

is ook

een mechanisme om het arbeidsloon'ZO laag mogelijk

te:

houden door de konkurrèntiê d:Î.e de werkloze arbcid"-:rs hun kam.craden aa.ndo0:m on d deze laatsten verplicht

to

produ:kdvi

nc~ auteur stE:lt nu dat dó ma:i"ginale b'~volkihg t als een res~:!rv~!leger kan b<:::Dchouwd worden

t;

é! .v" de monopolistisch(;.

·nivo di0; toQnarn.c.:. var1 de arbeidS"'""

pfoduktiviteit on<tfhankelijk is van de beschikbare aT'.'lHÜdsLracht; rtiaar

r:!f.hankelijk is ·van tcdmologisch;;; vernümwinge.n" Ten tweede,, dit tèn ien van de konkurrentie? on:üfo.t de hF.;hoefte aan ar~·

q~:i.dskracht

eigen

aan dit n:i.vo, het

onmogelijk

nkrnkt hen te

vervangen

qoor mat8inal2. bevolking gt>.Z

hun totaal geb:r.ek aan kwalificüring.

De ~rbeidskrticht die is bui loten

of

gcmarginn·· Hseerd van dit hoogste nivo ~"n niet als industrieel :reservè1eger be·· sçhou\;;rd kan worden; behoudt deze rol op de andere nivo 1

s van de ekonom:i.e: konkurrentiekapital:i.stische e.n zi.mbachte kE~" Voor. het hegemonische qi vo is deze sektor van de. arbf2

zij -;vJ.oeic:nd, Haar deze

overbodig~ voor de middennivo's

Vandaar de sek··

óf van do;, arbeidskracht voore:oed ·

te~ ve:rbami(m naar de· produktievorm d behorcü tot a.~ màrginale pool

v1:11:1

ck ekonomi':O ( • : 1,21) "

dus dat voor Qu:i.jarw het proc<.~s van margina_.,,

atrtiktuur, en waarin de ~racht fenomena zijn

.,

poo;_ en gemarginaliseérde arbc met elkaar samcmhangen, H.aar de imp]j kat theorie gaan nog verder. t proces

sociale bennen het pro

Quijano z

dens dat door dit proc(~S t:.en soort van suh··klasse b het riaat als geheel

Elders (1972) tracht hij dit laatste meer in

van

te an'aliseren. spreekt over het dat de marginale b1:volk:i.ng zo dicht op elkaar woont, dat zeer makkel k lijk wordt dat zij sarn.~n

in em1zelfde situntii;.: van ontblè'.r • Het feit dat zij op wonen: "veroorzaakt noo.d::~akelijkerwijz(;:. nn -konmunil:w.t

Qi.:tijan.1:i noemt dez0; el.:imen.tc.m c:en marginale kultuur of i·d~; marginale pool vah d;:~ globäl<.:. kultuur~1_•

Hij is niet zo exr:1licii:;:it ow,;r de polit irirplic.ät:

lijke sociale strukt(u1r· rol toe; die: arbeidersklas~e speelt in de centrale kapitalistisc.lie fot:i:mities. E:cn bewering die ;;:eer bnlangrijke gevolgen heE~ft voor een revolutionaire\ stni.tegie,

critici van h\::t

Er is

de laatst0 jaren in s

gerezen. üp d(:;

sociologen. Deza kritiek heeft altijd dezelfde uit-gangspuntm·L, noch dezelfcfo ad:r:esseri.n.g. We behouden o·.ns de vrijheid

voor

dE~

k:rit:i.ek te

schemati.serm:i. \:m. tr<; o:rdr~rnm 111 E~en

paar

hoofdpunto11~

al doen we daarbij' soms niet alle recht aan de nuanceringen van de

auteurs.

., l ." Voor1Je:r.st een tnf~er.

algem.een

thc~o:rc.tisdw fE.k VD.n kant

va.n

P. SinRer (1973).

behan.delt Quijano niet altijd crvnn fair (nauw··· keur1g van Quijano" s tekst lant een beschuldiginp; van did1oto··: misf~ring niet toe) maar trekt terecht in twijfel de.t in: een oorzr-1kelijk"

zou benta0n tussen d.c f'tfhanlw:tijkhe struktuur en de expansie van monopol • Singer 1 _s

hypothese; is ;dat de monopol :i.sche r;dutot·

van de geldigheid stelling is de rol de idshedrijven in (}(! ,,

ekonomii~ len"

Vervolgens stelt: S dat h•~t k is aan het kapitalisrne. om in verva.l te raken en ·"lat kan niet alli::H:n maa:r

in

takkrin die

vroerer

b,v" d(~ situatie van de

f: tr door de konkurrent van d<~ t "\r ) o De: kwest

:i.s echter waaro{n nÜlt: de hele ckonrn:::d.e doo:r hot mo:nopolistisdi.e overheerst worrlL Er zijn volg12ns Sinpc~r ·2 gro0~pm1 faktorm1 d de

c~xpans _{van het raonopolü;kapitanl tegcmhoudcn" Aan de} ~~ne kant

proble··

raen van schaal van

toc::p

op aktx. ;:-·;._ tcr1 _s s op

8'bh~:û11 u:i.t:gcwoerd kunnen worden zoals ijke diens • 1".n<lerzijds

van inassaproduktié~₉ zodat dit reserveleger wel degel k funkt

, ' ' )

l.S"

Franco ( l 97L:.: S l 7·"20) vecht de geldigheid aan van de werkloo~;hcd.dsci}·

vru1 velE: margitw.lit• itstheoretici

, :Als Ltr.m r•., L het kriterium wm de. arh•ádsproduktiviteit ge~· bruikt om de' verborgen WG~.rk.looaheid te 'achtc:rhale:i._{9 :"ien:1::.2t} men vodral nls

ridri

l'1~.t:i.jrtsas1érikct vc1:gelij~t m•:X tl.e e<:mt.ral.c landen~ dat d,o; kosten van 'de ireproduktit~ vim· de ;n:rwi'dsk.tacht ve:r:s<.:hiHcnd zijn en men de

produktiv:Ï:

er positief op duiden dat d~

sr.:.k:t:.o:r \~etJ. tQn.dc;n.s f:.ot groei vertoont"

Uit erm l) b1 gemidJElde jaarlijkse

toena:rn.e

citeerd door Francq 1974: 512). it:' die. d<,;~ autenrs uit hun

in he indus

,twee d.e a~;ibachtel ke sektor rclat

verdwijnt~ d(;:;

hcd.d dan ~:.r geschar.:ii:.m 1:vordt $' nnar in een volg<::nd monit2nt absorbl;;é>.rt

~ '·r·o''l0

''nde 'h·);'V"·"lt,-,1,,r ,.,."t."1'":J.,,,,,,..,,n·"t '?'''lt"c ·1~1 · ~·r· ""'il l'"''l'l0 t···1·1Jc

.J' l!;· "" ""· . · ''·'' <:: .,:.\~ ·''-~.;.i.1₁<. l. ""'·IJC •~1:>.(>-•"<'"-,11 ~ ~"'· .",, c . . b •:~ "·'" "''·-,:' . "'"' ,,"".

" Kortom afhankelijk kapite~ • 1 ' .•

lism•; kan _sen. ' _;::UJ ' '

_{veroord;;;;eld.}

j: !1it is ook dt~ fers over hot

laatste decr.:.rm.ium t0ndens, . Tusssn )960 en

i.-dcm de indu.s le arb~idsplaatsen .in de van 2.791.000 tot 5, 264, 000 ~ dvn:. van ru:ni" i 2, 3 tot 1 /'" van de ekonomisch n.ktieve be"· ;volking (Cardoso 1

i t:hec:L· d.:1t rneot~ $.P:ec::tf::t(:!~ v;rordt

bekritiseerd 1s de het

door dat va.n marginrüG rnasr>éL

Kowarick ( 1975) t1::gen ano ., :::::, stel·"

1 dat de I11Hf5 sa él""'fUk.t ~ou z.ijn voor de monopolis-· tische arbeidsmarkt. Hç~t 1.s voor Kowarick vanzelf d<~ arbeid.S'"' kracht op dit nivo hosere lonen or:J.dat de reproduktiekosten

(vooral onder·~ij s)

de grote. , en zelfs van de

ge-9 bepaald van. hot dat door de

wordt vas teld. De loonverschi verschi1lem~e

·eektoren ~iJn n1ct zo proot als wqrdt gesugRereerd.

van

de arbeiclskracht

in

de inrhwtr

.

Cij gevçn aan

dat

12%

van

de brazil i I'ld llB Dnndcr dan dr mnanden m1 L10% minde.r

dan'.een jaar bij lfde bedrijf werke:n ( . ~ 119), Hoewel deze

cij--fers r:iogelijk is dt:~ monopolistische sektoren

, sJggereren

ze

toch dat het erg rnakkel k linck (1975: 112 e"vo) wij~t er op hoc deze roulatie is toegenomen naqat in 1965 de wettelijke uogelijkheden om arbeiders te ontslaan zijn ver-ruicl·;i,,

Vt?iYl d.E·~

het d:cukkcn vrn.1.

deel win

takke.n ook eEm

wij~t er ook op dat deze voortdurende aqu

belanqrijke bij

kan leve.ren tot

VJRt yaak

,,, :Et.:· lS l.n

qntstam:i OFi. de

bestaan een belangrijk en andere lasten die

vooral als de arbeider llende Dedr11fs-voor 9ü dagc~n aan te

hij vt::crnngen door ecm ander op voorwaarde :rndat de werkgcv<':~r

ontlèomt aan de (:id.: ll6),

~· 4 ~, Als . .het om van de rnarpinaliteit wordt ck~

a.ls waar .de: ··verborgcm werkloosheid ;d.ç.h

lhoudt, Ik·2:e sqkt:or W<;lrdt 'nopgez;w,Jl len'' Hn "patologisch''; genoemd" Oli.ve.i ·:·'1.

~<

72) tracht 2,::i.n t,e.

tom,~n

dat er een

ver~1.'.md

bestaat

tu~sEin

de groei van in de.r sektor en het

indus-V.3.11

de sektor van de per ijke d:i.JJnsten samemmlt met

11an .. ~1rbeid de industrie, Hoe moró!t dit

st een zeer gespec

met e'°~m s

wotdt voor te~r

··11.'El ten 'bijn.a

c;n. hc:~t

i

in Rrazil '

.. ' l ,, . '- h f

linv . ~r is ue oe te

_,,

~~ar deze behoefte komt in botsing te kort aan kapitaal dat vol g1.?bruikt

de tr Ik~ oplossing is di0 hori:r.:ont:aie zonder s te.ringen op d~: basis van

c2torisch talent van zenden speudo-auto~

Kl:~~in.e f3 voor onde:n:lelcm~ ieplaatsen1

service-pitaat zou n~rJe:terl

produkt:it..''::

de bij

pscmdo-"autcn10r:1c sektor

··::: hun. die anders het

industrieka-en dragindustrieka-en zo bij tot de akkunulat in de s·· >.toren. Dl zich af of éfo autoinclustr

dus fu111(t

n1og(;:.lijk ge.vJee.st zou zijr1 zor1(}er

i ' , '

tE!lplaatsen. De trod. van do voor het

industrialisatie-r)roces 'en; gi~en :rern: maar voorwaarde en gi?volg va~l. hèl proces vaü iridus··

')

ist.\ring (Ol:i.ved.ra 19"12~ 39 e,v,), "·

5. ·~ Een belangr:!.fk punt van kritiek is tenslotte de noodzaak om de latijnsamerikaahse situatie' te veel te gèhfaliseren err de lokale

. f,m voor,al. historische dimensi<:. het nodige gewicht te. geven. In de opi··

tiie van Ca;:·doso,; is het nodig dat ee!:st de funktie .van de kolonh:i.le _,, titad bestudeerd wor.:J~: voordat er iets over de oorzak.:m van de

margina-kaD

worden.

In het

brazilinanse

z

n d(~ desinteg:nl."" , t: vnn. :le slavernij, de konkurnmtie van d.(~ migranten op de stedelijke

a.rbcid.s.markt en het:, opkomén van een nieuwe ai·beidersklasse" nroc.essen samenhangen (Ca::\loso l 9'73 ;, 27), . Fernandes (lqGS) heeft deze :relatie duidel aane;etoond :\.n :~ boek over de negerbevolkin~ van S Paulo en hoe df:! ex:~r;lavcr> door de konkurrentie var: de· europ«:!Se m.igranten ''n. bl<:inke p:roleta:rie:rs w<:.~rdeJL On dit or.>:en1:.'1lik is V.,

Faria bez

met ean vernelijkend

historisch o~~erzoek waarbij da

rala-·tussen vormen vm~. , urbanisat

over een jaar analiheètt (Faria 197&). Omdat i:)1e ons· vooral met· socio···ekonon1ische faktoren van de mar'gi.nali ematir.,>,k bezighmidf:n wij 0on we !'((:en aandacht aan

ie:k op de polit vis van de itdts

(Franco

1;), noch· aan op :bun vis wat de kultuur betreft (Berlinck 1975 Ct 5),

Wat

nu de) konklus

vin deze konfrontatie

tussen Quijnno

en z n kritici? Wö kunnén de anovs visie en die

van zijn medestanders zo 3aln<'.nvat:ten: 1, He.t 1narginalis("rinp:sproces niE!UW ;~oa,ls r1'arx w•.~:rk _{afdoende aantoont:' het was een}

idk

f'lernent van de kapitaliE>

ontwikkel

in Eurona-. Alleen bis

'I

de Î.\JOi:ló· polistische fáse van het

italisme en

ook daa:tvoo'.r al

s dat een onontkoon""

tegenovergestelde. 3. De n.no gebruikt om het p

te v':r"van.gcn door dat van n1P,rg:t.nale nwsrrn

worden ontkracht door gep:çvens uit fk hrnzi.liaanse situatie. Toch b 1 f t: <ie vr[;"W overeind, ook. na dc:û~ J>:ri. t

drft

het inherent is am:i. b;d: kap r:i.nk1ü: rijk"

ofschoon Wl:'.ar, m.enruitgelt'Ht,d moet wordEin tW.arom. er verschillende voi:.m.en vn.n inschak(:l.:i:ng in .hot produktieproce13

·-· l 7·"

tot d«: akkumulatie, In de>.ze zin is er Ln Hrazil zoek of s

Pculo Singèr

. Er béstaan ~ot nu toe slechts twee po?ingen

;Eh:mE~ntç:~n voor en thc~oriE> var;. d'::: lverkgelcFenhr:d .. <l. vrm dö ontwikkelde landen'' ( l 97!•) van ;;.3eer ~lgemene aard\:

bnsecrd op bnderzoek Salvador (1914). ~r<lat het laatste onder~oek stant1 geven we in het

kort de hoofdlijnen van Jelins bijd:ragr~, temç:Q:r omdat het moç[clijkhed~n biedt fü~ n:i:osil ké diskü.1.;sti::, over formel~) ••:n ·informele sektor van

werk--.Jel OI»:lerscbc:i.dt steue 11,·e Cl l'''k stcce.1J l ]''k e

pro-duktit::st:ruktuur !+ grondvormen~ l. de talistische .organisat 2." (J..\~ openb1:ü:E! burokrat :; 3 :• de c~envoudiP;c warenproduktici ~ ai+n d~~ eerst(' ondergeschikt; en tE:~nslotte t1 de: gezinsekonomie, ,Zij vaa::rnchuwt

p<2rken ons dit overzicht tot de laatste. twee vormen,,

pitalistische , De

In de

ledig de· mal':ktekono.mie

de hui.shbudelijké produktie

te van.deze kern overedlko1:2s t · de tussen de, socialr~ klassen.

theoretisch vol-zouden kunnen zijn, blijft tand dank ;d_j de lage lonen van het hu'ishoudpersonr,:;el. Bij het proletariaat rnaken deel uit v:::i.n d',: hui.shoU"''

het rnaken van kleren., en bewoning~

tie v·an allerlei. kornnu:nrit en de prodl.1k,tie .van voed.r~el" Ec~n. prodti.kt fer1cht voor alles op zs en e•m manier om de zr:.;er

. Er bestaat echte-r ook (;;:;n vikoi:'.lffiercialisering van 'het hü:isl:wud.el k o'vc:rschot:

·u"

ecm aktiviteit waar voor.ql de vrouwer.1. houden9 (;;,n d na.ast het vaak vaste inkomen, van du echt·' gcmoot voor van ~et familiebudget zorgt.

die goed1?.ren en gereedschap"' c:n. De meeste typische

Brazilie

vindt r:; genoemd·'.

v1;:ronderstel t onafharikrd ijh, we:~rkers

,, rne t wi.e :'.

van zijn produk~i0Mi<ldelen, gc'çin procJuktL,:: van meerwaarde plaats,

i~er vAn rleze orp~nisatievot~'wb~H~ in

eenvoud w1::;;;nproduktie ván dü

ambacht, absorbef.fft. Tech verdwijnt dE:ze vorm niet~ maar verplaatst ten en reparati.ev"Jèrkzaamheden. De

(;;Xpo:nsic vm'1. d': .1-.a.pi.talist:isc.he 'organistit:ie bnmgt ook nieuwe ''ktivi··

te 1n dHze vo:rrn. ' : '',

In dit laatstè gc11al do,;~t zich. de s:ituatie voor dat de kli(~nt ·niet de uiteindelijke kon.sumeàt is0 tal:i.2.r goederen (m dic:nr;ten ge.procl11···

worden voor bedrijven (ptoduktic van ~~us

Vali!. instalati;~

en

C;Oiderhoud Vé\Ii. mac!i\nes). ln dit ge.val is het SO.CS

moeilijk vrrnt te ';teJlen of het nog gaat om :relatie kli~~nt~autonoom werker. of om dr:o verhouding

Ven Oliveira al aart dit

gfh:mkelijkr0; (we zagQn

refeiernn). Di~ isdn situatie van spe-cifJ.eke take1:;, of van dó sctiijnbààr onafhankelijk\::n,,

e·::/!. enk~üe kl:i.cnt die hun r.J.e:lc produktie kont1.·cle(:rt ,,

Singer wijst op het ·van. de. tussc;r1 d.eze or..-"

mn.•~kt te b(;;grijpen,, De kap:ital tische ekonomi2 absorbeert: in p1.:~r:i.odes van takken van ck autonOI'.K:: sektor ~ maar periodes van reces~

sie verbant hc,~t niet faktor~'n" vooral ·arbeidskracht naar de sektor van de c.cmvoudige warenpnxlukt:ie (cf,

Er is nor, Vt~el st:udiEo nodig om de ontwikk(:li.ng van het: kë\p:i.--landen en de 3evolgen die dit heeft voor de klnssesituiltic t1;: begrijpen. Om echter de vrll:'ig te ber.intwoordcm die: ons boven alles interesseert: bestaat er 0cn tendens het. latij11.s·-1Jmerikaanse prole tot· sch1"iding in twée subkL~'ssen de arbeiders

tè!Tl< ti.:::; marginäle bevolking~, hestaer1 èr àndl!rE:, wegen. Naast de theor

en bet analis.eren: van s gegevens is er.de

moi;elijkhcid

het

~.<.:ven te d,;olen van eerJ. ·groep Drol s en te· er vnn d

rent:ier op van verschillende pösit in lwt produk-,

tiepro6es.

In het volgende een pogi~B

0m

de v1:1n Quij rmo té

uitgaande van· de konkrct>: si van een groep ' prolctariers. . ,. ~ "~ .

2.3.

Proletar s en het

~.3.l. Het braztl ·ekonomisch rnodeî na J

Beg1.n Z(:~St jaren verloor de expansie van de brazil.iaanse

industrie aan kracht door de kapitaalsvlucht naar het buitenland, 0oor

d~ irif latie en de hcgrenz van de .binnc:.n1andse m1:1rkt" .Als at).t.woo:r.d nc,mers gedacht aan landbouwht:rvorming .un bcpt::rking vqn de "l:vi.nstovc:r~· draehl:, Andere seJ:;.toren, vm:-bopden mC'..t lw.t ion:11e ktipi taaf9

. . '

van de wisselkoersen,, kred.iet"·b:::~.pcrld.ngen en loonbr.~vric:,~h1g, De coup van 196/f beuees d.::: kracht van de laat<;te sektor-: dE; .r'.eintc:rnationali-· seerdebou:rgeoisie _{\-.1as ~tn} '· _{s om de J~atstc politi~k o~ te le~~en}

dooi een ve~bnnd ts sluitèn met de militait~n. Dit deel vàn de hour-Cr. ,~ " '0 c' • '1 '·<>l' :>'.V <' '_,;,·;·.1 .. ·ó . ,,...· ·t •. ~ .. <,.'. ·''ls '"·' T{···1,·1' '""C~le··1 'e~ .. ·1 Z'.·'.·.l· f.'~.:· '1 .. e·

6cc.1" .• 1.~ n.c.!'1 ·u. i_,_n ."v"""»-· po.,1 .1e .•. n ,,1.L.. Ge .,.u" .L 1 -'- " • . •

Var gas nEff'iOdü. ondanks· dE~· natiornüisti3c:hE; retoriek van d'~:;;e pn~si-· ionalis~er~e bourgeoisie in

Ic"d:J.g ovcrec:nJ.çornt met hun ekonom1.scr:v2 belangen.

mo~el k om een vallediRe beschrijving ~e geven

V8.n de brnzil:ia:::.nse ck01:o;n.ie in de l.aé\tstc L{cm jaren, t'e

meer

01.nd.at

,".,,; z .; e.!•, .. · ": • ", _'-~ ·l , ·" ·· ·~ 1 ~ ,, .".v.,..~ ,., 1' ,,

, " " ,_,.J.i.,( S 1 . .LC u.".I:'. lli.•- ""'··'' eén drr1matisc.he ve-i:·andcrin?; heeft

voor·-ons voor alles de g<ë:.vo:tg,~n van het

T'.:en :.:~erste r::n voor dt~ arbeiders nomilotti[': gevolg van d,2 ckorfo:•Jisch6' ·politiek ·w<H> <le ' arr·ocho

lon·:m" Tegelijk met een va;.~.k

bonden" voerde de regç!ring een nieuw(~

bevridz6n van <le cnderdrukld..Iig ·van de vak·-·

J.n om de lorwn te:

bepa·-len9 dóor :rQ.gc.r luit. Praktisch wc•rden de kol.lekt loonscnder··

.. tussc:n d<-:: ii«:;n internat

(~n oe. bedd.jv('n geë limirn"e:rd" Tij d(:ns over L1vesterincen in Brazili~, voriB

te \Jcr1r.lé1.ardc. de.

trnts .: n Deze formule-; helpt om ck: locmaa.npassingen te veP'

een:voud:i.p;en en van haar traumatisch karkater. te ontdoen:; de loofüw\:•r

worden niet noch door stak.ln1~en naar

door ec~n snelle matern.atische Is dit t atra.1~:.tief voor

het buitenlandse kapitaal? het geheim van deze is da.t de

. b . .' " ..

are eiders (te ver.snelllng van het akkumulatienroc.es betalen" f,lt: loons·· verhogingen bl ven altijd ondc:r de to<::mame van de produktivi

inflat

Een anckr gE.'Volg van dezE~ nieuwe ekonomisehe polLticok was ck; t op dP stabili t) door het sisteem van de F.G T.2, (garant _{s)'. Ofschoon}

-,

vaa~ rnt~ok~·i )'.\ 0 ".l ··~-1..,,

bood de eerste wet

voor willek•:;rn:· onts : na l 0 nrbeidsj aren was dit onmo"" gelijk9 ç~n na. ecm jarrr allee:n. na achadd.oosstcdiing, Een rcc(m.t:<e st~u·­

die toont dat d2.r,:e wet oen h:Lndc:nüs vo.rmde voor investeringen uit

i' ' 1 0

het 6uit~niand0• Deze invcs s wilden de braziliaanse bedrijven

niet

overneme.n

.

0 zelfs als :::: voor een appel en een

dezE; or"tdernerninger.1 hri'dder1 tnet l1t1r1 't1rbE:idera <) ~~.oherto Carnpos :- min, is ter·

van plarming) kwam met een op1oss van de:;:e moiá1 kheid door 'het in-· voetèn i1an de F. G.T. S. 9 verantwoordélijk voo:r de intense roulatie van

de braziliaarüw arbe:i'dskracht. t

is

op zijn beurt: de oorza.ak dat er weinig gesnecialiser;'ri:k arbe:MeTs zijn: en het moeilijk is voor arbeiders bov'én de lf0 011:1 werk te vinden" Dit is

dat ee'n bm:ok:raat d.ie binnen hor: sisteE~m een belangdjke plaats inne<omt

" ~ j) 9

b>8k:clt1.seerde "

A.r1dere g:cv·olge11· ~van. lh.(:~t sch model n.e de coup gc:volgd,

zoals dë· inkomenrlk.oncentrat ~ v1;;;:r.arming van lwt iaat, omdat de lonen hun koopkracht Vf.~rlorei.1₉ z r1 zo bekend~ dat h(:t genoee er

aan te herinüüren (CL He:r.1 1975, Singer 1972). President i

wondm.7 , dat het m<::t de ek.onomic erg •ging, rnaa:r met het volk erg slecht.' Als

er

al sprake 1.$ van r::er1 hras:Ueiro11 9 dan is het dat

het proletariaat er in s waarr~.an het ondérworp(~n is, te overleven.

2 .2. De ekononische s

van Rio

z n belangr ke verschiJ.h\n tussen de ekonomisch1:; struk-tuur en die van B:razil " als F';hee1. We kunnen. dat

tabel 2.. l, die toont 1.t.m, Brazili~ al totaal er in RGS sprake is van overwicht van de t sektor en dat ook da viteiten van d(~ primaire sektor tot nu t:oe bclangr:\jkc~r :djn dan de

trie.

Dit

kan verklaart worden door stor

door ~e verhouding tot de nationale Ile landbouw heeft echter enn langdurige periode van

van dez~; kris de van. de grondeigendom:, lH2t lat

minifundium.

In de industr k.unnen s

onderscheiden 1aord(,;n~ een 11'.K~t geavancc,erde techno logü~ ~ die voor de dinamischc lfi::•ritra van nat eert en ook voor de

l1ogc~ _deelstaat. •• 'j

Z1.JO.S

er een traditionele scktor voor haar toffeu. In deze sekto~ vinden met 00n ~eer beperkte vsrscheidenhei<l in hun produkten (!n 'overk11paciteit. Al de:i~\~ fnktoren, tezar::icn met ;;;en s~;mi,s DèU1 ovcrheidspol iek t.a.v. de

inrluotrinliserin~ ver~iaart

het onderontwikkeld

'.

ka:cakter van (\c rnc:cnl<'-'rheid vnn dE' ,f~<111cb,1-irt1~us

Tab.

2.l. Netto binnenlands · ... · ' ' 'Rio tlrain'<le ·:do

Brazilië :a.18 1947 :t 948-19:59 1%0-1%7 l96H·~1973 · TlJDVAK··.··· landbouw.·

40.9

36.5

. 29'.6 ·29;3

landbouw

1·.:: .. , .>1 1 i '. . . ·,, ' (; < 1947 48.0 •')t\;',' ; ( 1%8-1959 1960--1967 : ··' '

.

, 1968.:..1973 TIJDVAK ; .~ ".: . 1947 i 19L+8--· l 959 1960"".l,96 7

196$-1973

38. 1 35~5 36.2.

landbouw

! ·' 31. 3

26.7

.22 .• 9. ... ;19,.9 ....,",",.,..",",_ ... " .... ,,,..,~ ... : ... " .• ':"';.-."'."."''~""""'."''"""""-'"'"'=• ·. ' J ' • . -·20a-sektor en rn:c/t z1ui de 1

JUO GRANDE DO SUV

indu~<;;trie diensten JL1 '7 4l1 , L1 l

7.

8 1.f·5:, 7 i'9. 9 . ) : 50.5 19.8 '.)CL9 '•;, ZUIDELlJic BRAZILilf 15.0 17 1 ll. l

18.6

. industr;fo :18,]r 22' 1 25 .• 6 ' . diensten . 37 .Q 117 f 4 45.;2 _,di,enst~n 5L2 !Yl.2 .5L3 ..

· B:ron: .E.E.

1975.ta.bel·.JH.

,. ' ; ~ .•. j - , . (>.: totaal 100"0 100' 0 100.0

ioo;o

totaal 100.0 100 .•. 0 100,0 100,0 totaal _.... - ; 100.0 100.0

.foo. o:

100~0 en

bekeken)

; "' ,\.'

-21-{,,

Deze .nogal negatieve situatie heeft natuurlijk s:erieuze gevofgen voor de werkgelegenheid. Sinds de vijftiger jaren is ;"!r ee11 groeiende rµrale exodus zowel naar de stad, vooral Porto Alegre, de hoofdstad, en over dt

'J· grenzen van RGS naar nieuw onbezet land. Deze uittocht wo".lrdt veroorzaak!: door de ongelijke landverdéling: de minifonidios met:· een zeer lage prodµk-tiviteit zonder mogelijkheden tot de noodzakelijke investeringen en

lat4-fondios met een weinig arbeidsintensieve veeteelt. 'Qe industrie gro~it riiet genoeg om het arbeidsaanbod te kunne.n verwerken, omdat juist de dynmuisçhe industrie kapitaalintensief is. Over de terciaire sektor schrijft Cornell:

11

• • tot een zeker punt opgeblazen" in sommige van de subsektoren door

qe

arbeidskracht die niet door andere sektoren geabsorbeerd wordt door tekqrt aan mogelijkheden, weerspiegelt zij op een zeer duidelijke mani,.er .de gr9ei van de verborgen werk<~loosheid" 0973:21).

Dit beeld van de Gaucha-ekonomie schijnt overeen, te komen met de struktuur die Quij ano marginaliserend noemt. Maar het is nodig de ekonop:iie van 1:GS meer gedetailleerd te bestuderen en een onderscheid te maken voor de $treek die bestaat uit Porto Alegn~ en omliggende gemeenten. De situi.atie is hier wat de samenstelling en het gewicht van de sektoren betreft zee')? verschillend

primaire sektor is in deze streek zonder gewicht, en de industrie is hit:1r veel minder afhankelijk van grondstoffen afkomstig uit de primaire sektqr. (zie tabel 2.2). Dit is ook duidelijk zichtbaar in de werkgelegenheids-struktuur: o:: het totaal van 386,527 arbeidsplaatsen in 1970 was het aanqeel van de tertiaire sektor 53 • .5%, de sekundaire 38.8% en de pd.maire slechts 7.7% (Germ: 49). Er 1vstaat ook een verschil in groei. Tussen 1965 en 1971 nam de werkgelegenheid in de industrfo in de metropolitaanse streek toe met 39.6% (van 88.631 naar 123,699). In dezelfde periode was deze grod in ftGS als geheel 24.1% en zonder de metropool slechts

10.5%

(Germ:l23).

Van het totaal van 206,634 werknemers in 3e sektor was 44.8% werkzaam in diensten( persoonlijk, professioneel, overheid etc.), 26.8% in de handel en 29% in gezondheid en opvoeding, vervoer, banken en kr-mmunikatiemedia.

Dezelfde studie geeft ons ook enige cijfers over de terciaire sekto:r. Wat werkgelegenheid betreft is de voornaamste industrietak de bouw ( 19.3% ) daarna volgen resp. metaal (18.4%) schoeisel en kleding (15.3%~ voeding en drank (7.4%) mechanische en elektronische (5.9%), (Germ:ll5). De klein-handel was in 1970 verantwoordelijk voor 10.91% van de totale werkgelegenheid in de metropolitaanse streek. 88% van een totaal van 13.000 bedrijven telden minder dan 1+ werknemers en 62% verschafte slechts werk aan

Tab. 2.2 _Ak.tieve bevolking volge~ de sektoren vrin de ekonomie in 19'70. <:i/o 100 40 l.O 10

Ic

I

Ll

LAND

aou..w

Bron: Germ 1973:92b.

Më:ïRO PoUTM\MS G-1:.a1eo

.. •t."

-2.2-Clnget,wijfei(f vinden ,wç; hier. eer~ 8ydç:el·te althans vani.wq.t Jelin de eenvou~;ige

warenproduk~ie npemcl?) h.ie;:-

yn in

wat stat,ist;i,s,çh "andere, diensten"' genoemd wordt;:, 14 .• 5% va,n het. tç>taçiJ ,~antal werkende, personen .werd· ip 1971 hier a&n· g<;:troffen "Çid. :,11}0 ),. Hdaa,s, is, çijfermateriaal over de we,rkgelegenheid in

J ' • • , • • •

~

₁

9.~tc;\,Alegi~e zeer ze1dzn~m .•

:2 .;·3 .J.

•1?2

,arb~:Ldè·rs van Maria dè ·Cbn'cè'i~ti9.

.l.i'

b~ h~ie''d'i~'kussie'

over marginaÎiteit en de cijfers over ekonomische

\ , t' 1 . ' : . • ' . ' ·.. . . ~· •. 1: t: : i . ; . . ' . . . . .

'g·r'ö~d en •7erkgdegenheid blijken err; abstrakt en weinig nuttig als men zich

bezlgl~Ó~dt

rest de

konl~r:ete· we~k~lijia,e'id

van eeni p;roep proletariërs. 10)

. .. ' .·

,, Lated we dat eens doen~ Viîa

,1'far

0

ia'

de. Conceiça'o_ is een wijk van Porto Alef>re)

',

juîste~ ~·~n krotteil1~i]k, ~~nar

6 .539 mensen wonen in behuizingen die. de naam

. • : 1 ; ' -'!'

ven huia niet waard zijn. (Guareschi 1974).

~et

gebied

v~n d~.wijk

steekt

~'~icht'b";ai· at;"t6'g~n ~l'e'\·est

van de

bu~rt,

behalve

~o,or, ~Ie

woningbouwJ door

'~~

''geb'rel~ld.ge 'I~J:~~st'~uict.uur,,

De

gemeente is niet

gei~~er~ss~erd

in

b~stratiµg,

01;2<l~'~

db

bh~olid.n~

·.

e~ ~iet

legaal' woont. Zij zljn

~iet

de

,~,ilJ,e~~P?f,:~,an

de

grc:l<l ·w'."::

ln1~ kr~tten

op

sta'a~.

,,

L~~en

În

~;en "i;fay_el~ zo~.ls

• 1 \ • '~ i 1 ' ·. ' •. :" ' i ·' .~ " : ' :-.. ~ ' ; ! ' . j ~ :, .: ; . '\ j

noocc::rwehJkerWl.JS marginaliteit. Er wonen genoeg mensen

di6

'werk~~·

bÓ

cl~ ~v~ri1~l~1

of als

- ) ' . i ..

Mar.ia' de Çonceiçäo.impl:ic~ei;-,t,niet

met

ee~v~ste

_.

baan

, ' .

militair~

Niettemin

;ájn weinig v:.an de

be-, ' . . . ' • • • .' • " ' :· ! . ·, ,: :' ' . . .il ~

wori~ra 3~sp~~i~iiacierd~ ~rbeiders,

Zij die zich gespecialiseer4 besçhouwep,

' . . '· ·:· ,· './'" 1"·: "•·· \

' . ". . " : ' ~' . ~ : ·i ' ~ '. ' ' ' .

leerde~1 hün br:.-···-p in de praktijk, Het. is no~maal, ,als. er na~r .het beroep

:, .:

:1ÏêirlfÓ.~m(:ibj~a

word't te

ant-1;~oorclen

b,v.

"Ik

heb drie beroepen. Ik ben

timme;i::rrw:~~,

·-! ' ",. i ' ' ' u ; .: ""' ' i• ' ' ' " " '

bakkêr

chauffeur,

als de man :i.n deze drie beroepen ervp.ring heeft. Het is

J:.~.fï.'>-~: " . ;-;i.

oÖÎ~

gc:voóî1'

,;<'.'.~

baan te veranderen, zelfs in heel verschillende b,ero,e,psgroepen.

óiT1 d'Ü' fo

illusfréreri.

zullen

we

de

werl~geschiedenis va~

Joao

v~l~e~.'

'Joao, ni.1 '2t,, g~troewd en vader van een zoon, begon t,~ wer.~en to\?n hij

,,·"

'als schoeapoeféertjè. Het z(jn 14e, te oud om schoenen te po.etsen, be gein

'hij

te

werken

Î~

een

war~nhuis.

Hij werkte daarbij als inpakke,r, in' het

' '

ni~1

gázijri en de expeditieafdeling, 11

com carteira

_-

ai;sinad~·:. d.w.z. wettelijk _.

·- ...,_,.,. , : ' ·: ··.

geregistreerd. Toen hij zeventien werd en elk ogenblik opgeroepen kon wortlen voor militaire dienst, werd hij ontslagen. Vanaf dat moment tot.zijn 19e pleef ···· Jó~fo 't·:e:Ck

loos.

HÎj deed toen soms wat schilderklusjes, als .~~at~i:!;:.2_ satn-::~n

met

-'ee~i neef. n'~or beriliddeling van diezelfde neef kon hij werk viri.d~n bij een

' • I } '

bèi~wf:i_rr;1n

in Lages,

~o'n

.500 k1a, van huis. Na een

maand,)~ing--Jo~o

Feer terug •' ' . , !.'

n-in'.~ i~m~to Alegr~ ~n

probeerde bij de marine te, recht te

kom~.n.

HiJ,éiaagde

1.:· . ' ' : ; ' ' . "" ,)

echter nj_et voor het toelat:i.ngsexr:men: vooral de psych.otechni_sche W<:t~ te

ï i . ~ i . L : : , i .· . . ; .} . . t . :. . , , . »: ."

möeîlijk. Hij probeerde het opnieuw, maar nu bij de luchtmachtbasi.s fn Conoas

.. , , · }

-23-Hij werd en bleef daar soldaat eerste klasse. Het was niet mogelijk om

zid{té

is

1pJd111isé'rén',

;öhiéiát

hij

niét

genoeg

scholing had

om

sergeant te kurÜien

'Wó:rden~

Ná

1

vib'r'

já'dr'

verliet

rhj

de

iuilitaire dienst en werktè

toen

twke''riïdandert;'b~j

êen f'frmà die

tel~f'oonkab'els aanlègt. Maar

dat

wás';

. '';é~Ü ~~g 'zi/are

job ,''voo'r·'w'è'inig

'ldod

11

• "Het zou beter zijn ö111

op

de bquw te werken, maar zwaar werk is nh:ts

voor

me , dat is voor domme mènsen zonder enige scholing, analfab:eten." Da,~rna weer schilderklusje,,s .me.t een

-·

-familielid. ~e volgende ba,an was op het kantoor. van een kerkhof. Maar , "~o brak, zijn arm, en kon niet hard genoeg werken. "De baas was niet erg

. blij. .met deze situati<.:~, en gaf me on,tslag." Toen probeerde ~o he.t weer een maand als marktonderzoeker. Df;larpp vol3d,e we.er een maand van,· werkloosheicl en tenslotte vond hij W(;~rk in de koöperatiewinkel die pas

is opger~cht in

qe

wijk.

Jot!o, geeft het volgende oordee 1 over de arbeidsmarkt" Genoeg

banen,

•• · 1 i : .. • ' • :l

maa;r het is moeiÜjk om aan de eisen t.:; voldoen. Ze vragen

naar

je be:roep,

( \

ik heb geen beroe.p ~ maar .ik weet van alles @en beetje." Hij is niet

l:>;f.j-•• ! ~ . • : ' •

zortder handig en heeft daarom geen beroep. De enige mogelijkheid om. .i~ te scholen in zwaar werk, zoals in de bouw, een herstelplaats of in e~n

._,,: ·.'· ' ··:, :, ' '

fabriek. Maar werkgelegenheid in de

indus.triè

is er niet zovee 1 in P.; Alegre. Bovendien, zijn er nogal w.at hindemi.ssen voor de mensen van

' ' .

M~ de Conce.iç~o om industriearbeider te worden: de a,fstand naar de f$priek

(o~enb~,ar_

vervoer' is tÎ.j:drovend en .relatief duur) de betaling aan het; einde

van de maand (ze beschikken niet over een reserve om zo. ~ang ~e wacht~n)

, papieren ,(voor nogal wat bat'len

~o~·t

je

kun~en

bewijzen, dat je de

·militaire di.e.nst verv1 •.d. hebt en aan de stemplicht hebt voldaan) fys:i,eke

,.,.. ' . : ," ' j

kracht nog.ig voo,r z;waar w~rk (men is vaak opdervoed) .• : Al deze elementèn spelen een rol bij de beslissing om naar eenbepaalde baan te 1rnllicit;;~ren.

De mensen zijn zich zeer bewust, van de voor-en nadelen van elke baan:

:·; ;··,,

het karakter van het werk: licht of zwaar, met sociale verzekering

of

niet, voor een laag

ï.?f

"redelijk" loon, zelfstandig .of loonafhankelijk, veilig of gevaarlijk.

Bij een analise van Joao' s werkgeschiedenis blijkt dat er geen ecpt

. . . \ . ' '

ondersc.heid bestaat tusse·n. een loonafhankelijke ar:beider en de zelfätandige . werker$~ Men

;·; va~k tijdelijk werkloos' en in dat geval is het werkeµ

als biscateiro een van de meest gangbare praktijken om te overl~ven. Dit blijkt ook t:.it tabel

2.3,

cl.at de antwoorden weergc.>'eft op de vraag hoe de mensen zich be'dropen tijdens de werkloosheidsperiodes. De

antwoorden werden &egeven

·~foor

449

pe.~so~1en

afkomstig van 10 ve:rschil,lende

' ' , · ;