Lapilli

AFZETTINGEN WTKG27(2),2006 48

Lapilli

Lars vanden Hoek+Ostende

Beetje

bever

Eerder vertelde ik al in

_Lapilli

dat Mesozoïsche

_zoogdieren

niet_meer

perdefinitie klein

zijn (Repanomanus

had het formaat _{van een} flinke

_{herdershond).}

_Fruitafossor

had

‘schattige

grote

handjes’

-ze

zijn

er dus toch fossiel

-waaruit bleek dat

_sommige

Mesozoïsche

_zoogdieren

ook al het graven haddenontdekt. De laatste

ontdekking

is,dat

erin die

tijd

ook alsoorten warendie in het water rond-dartelden als _eenbever of_een

_{vogelbekdier.}

De nieuwe vondst komt uit

China,

eenland dat de laatste

jaren

zoveel

_{wonderbaarlijke}

fossielen heeft

_opgeleverd.

De meeste

complete

Mesozoïsche

_zoogdieren

komen uit het Onder

Krijt

vande Yinxian formatie in de

provincie

Liaoning.

Castorocauda lutrasimilis is echter

opgegraven uit de

_Jiulongshan

formatie_enstamtuit het Midden Jura

(lit. 2).

Meteenouderdomvanzo’n 164

_{miljoen jaar}

is

hij

dus ouder dan de fossielen_van

_{Yinxiang. Qua preservatie}

doet Castorocauda echter zeker niet onder_voorde fossielen uit

_Liaoning.

Het

_holotype

iseendeelskelet waarop de af-drukken_vande harentezien

zijn. Overigens

is dit het

oud-stefossiele

bewijs

voor

haar,

enlaat de vondst zien dateen

vacht alwasontwikkeld voordat de echte

_zoogdieren

ten tonele verschenen.

Eigenlijk

stap ik hiereen

beetje

van

mijn geloof

af.

Per-soonlijk

hou ik het liever

_{simpel: je}

benteen

zoogdier,

of

je

bent het niet. Maar in de

wetenschappelijke

literatuur

van de laatste

jaren

wordt consequenteenonderscheid

gemaakt

tussen de echte

_zoogdieren

en de

_zogenaamde

Alseen illustratricevankinderboeken

_{kijk je}

anders_naarde wereld dan als

_{paleontoloog.}

Ik

ontmoettehaar_opeen

verjaardagsfeest,

en

ver-telde dat ik werkteaanfossiele mollenen

egels.

“Wat leuk! Vind

_je

dan ook _vandie

_schattige

grotewitte

handjes?”

Ik heb

_{mijn lesje geleerd.}

Toen ikme vande weekmoest

voor-stellen_{aan een}aantal

_{sollicitanten,}

vertelde ik dat ik werkte

aan de fossiele

kiesjes

van mollenen

egels.

Van derest vanhet skeletweetik

doorgaans weinig

af.

Nu zal hetmetde beesten waar ik aan werk niet zoveel uitmaken. De

_egels

_van

vroegerzullenernietzo

gek

anders

uitgezien

hebben dan hun recente verwanten. Maar het wordteenander verhaal als

je

werktaanMesozoïsche zoog-dieren. Dan

_zijn

_er

geennaasteverwantenwaar

je

meekan

vergelijken.

Als

_je

dan alleen_{maar aan}

_{kiesjes werkt,}

dan is het

_verleidelijk

_omalwat klein is _maar

_spitsmuis-

of

ratachtig

tenoemen.De

weinige

skeletten die_wetotvoor

kort

_hadden,

leken datte

bevestigen.

Maar inmiddelsmoet dat beeld toch worden

bijgesteld.

49 AFZETTINGENWTKG27(2). 2006

Mammaliaformes. Daartoe rekentmenook de

Docodonta,

de orde waartoe Castorocauda behoort. De

indeling

heeft allestemaken metde

gehoorbeentjes,

die

geleidelijk

ont-staanuiteenaantal botten in de onderkaak.

Doorgaans

moet

je

uit de_{vorm van}de kaak afleiden in welk evolutionair stadiumeensoortverkeert. De

_{gehoorbeentjes zijn}

teklein

enworden

_bij

Mammaliaformeszelden

_{teruggevonden.}

Een

van de

_verrassingen

die het nieuwefossiel in

petto

had,

waren

juist

de

_{gehoorbeentjes.}

Diezaten _nogvastaande

onderkaak,

enwel

_precies

_{op de}

_plek

waar men aande hand

vanminder

complete

fossielen had bedacht datzemoesten zitten. Niet echteen

gróte verrassing dus,

maar

wetenschap-pers vinden het

altijd

lekkeromecht

gelijk

te

krijgen.

Maar de_grootste

verrassing

van de nieuwe Chinesesoort wastoch wel

_{zijn levensstijl.}

De naamlaatergeen

twijfel

overbestaan. Castorocauda lutrasimilisbetekent

otterach-tige

beverstaart. De

gelijkenis

van

zijn

staart met dievan

eenbever is dan ook

opmerkelijk.

Niet alleenwasdestaart

afgeplat,

maarnetals

bij

eenbeverwas

hij harig

aan het

begin,

enwerden de harennaarhet uiteindetoesteedsmeer

door schubben

vervangen.Afdrukkentussendetenen sug-gereren datCastorocauda,netalseenbever,zwemvliezen

aande

achterpoten

had. De_voorpootvanhet dierwaszwaar

gebouwd,

enlaat zien dat Castorocaudanaasteen

goede

zwemmerook een

goede

graverwas.

Op

zich is dat geen

rare

combinatie,

wantveel waterdieren graven holen. De

graafactiviteiten

van onze

eigen

muskusrat worden zelfs

alseen

bedreiging

voorde

dijken gezien.

Eenaan graven aangepaste voorpootkennenwe

overigens

ookvan

Halda-nodon,eenandere docodont. Wewetenniet hoe derestvan

het skeletvan dat dier eruit zag,maarhet is niet ondenk-baar dat

_hij

verder ook

op Castorocauda leek.

Op

zichzouhetonsnietmoetenverbazen dat Mesozoïsche

zoogdieren

erzulke verschillende

_{levensstijlen}

_opna hiel-den. In de evolutie is het

_simpel:

waar

mogelijkheden liggen,

worden die benut. Het_stereotypebeeld dat al die

_zoogdieren

op kleineratten

_leken,

is met Castorocauda lutrasimilis definitiefvande baan. Had ik al verteld dat

hij

met

zijn

ruim

veertig

centimeterook

nogeensdegrootstevan alle

zoogdier(-achtig)en

uit het Jura was?

Missing

link

Missing

link, determ heeft iets

magisch. Hij

miktnaar

schatgraven.

Er is iets

kwijt

endat moet

gevonden

worden. En als

je

daar niets_mee

hebt,

is het

_altijd

nogeenmooi scheldwoordvoor

je

leraar Duits.

Nu heeft de vondst_vanevolutionairetussenvormen

door-gaans

weinig

temakenmet

_schatgraven.

Onze kennisvan

het levenvanvroeger iszo

fragmentarisch,

dat het niet

an-ders kan oferworden

_dagelijks

tussenvormen

_gevonden.

Maar demeestedaarvan

_zijn

nieteensdeterm

_missing

link

waardig.

Als

_je

in het Midden Plioceeneen

gazelle vindt,

endie

_{blijkt geavanceerder}

te

_zijn

dan de Onder Pliocene soort, maar

primitiever

dan de Pleistocene soort, dan

ligt

daar echt niemandwakker_van.Een

_missing

linkmoetecht

eentussenvorm

zijn

tussenheel verschillende dieren. Maar

ook dan verliest zo’n vondst al snel veelvan

zijn

charme.

Op

hetmoment dat het

_gevonden

wordt,is de linkalmeteen nietmeer

missing.

Eigenlijk

gaatdetermer een

beetje

uit. Het schoolvoorbeeld

van een

missing

link is

_natuurlijk

detussenvorm tussen aap en mens

(vandaar

ook die

opmerking

overde Duitse

leraar).

Eind

_negentiende

eeuwvond Dubois

zijn

Pithe-canthropus (= Homo)

erectus. endatwasechteen

missing

link. Ook de Piltdown_menswerd

_(echter

ten

onrechte)

als

missing

link

_{binnengehaald,}

_{en zo waren er}

_nóg

_een

paar.

Uiteindelijk

was

Lucy (Australopithecus afarensis)

de

laat-ste

mensachtige

waarrondom zo’n

missing

link

hype

ont-stond. Naarmate de

menselijke

stamboommeer en meer

ineenstruikveranderde,was ergeen

plaats

meer voorechte

missing

links. Envoorde overgangvan

reptielen

naar

vo-gels geldt eigenlijk

hetzelfde. Kort nade

publicatie

van

Darwin’s evolutietheorie werd

_{Archaeopteryx}

binnenge-haald alseenheuse

missing

link. Maar de laatste

_{jaren zijn}

zoveelverschillende

gevederde

dinosauriërs dan wel

primi-tieve

_{vogels gevonden,}

datmen ook hier nietmeer zozeer

in één

_{duidelijke lijn}

denkt.

Het

_{enige onderwerp}

waarin_menbinnen de

vertebraten-paleontologie

nogechtvan een

missing

link

spreekt,

is de

overgangnaarhet levenop land. In ieder

geval

werd de vondst die in

_{april wereldkundig}

werd

_gemaakt

alseenechte

missing

link

_{binnengehaald.}

En alhoewel ik het dus niet

zo ergmet determ_op

_heb,

wil ik voordit

_geval

wel een

uitzondering

maken. In ieder

_geval

werd Tiktaalikrosae

gevonden

na eenechte

_{schattenjacht (lit. 1).}

Heteerste

_{watje nodig}

hebt als

_je

_gaat

_schatgraven,

iseen

schatkaart. De Amerikaanse onderzoekers wisten

precies

waar zemoesten _gaanzoeken. Het_{grote gat}in de evolutie van de landvertebraten

lag

in het Devoontussen de 385

miljoen jaar,

ende 365

miljoen jaar.

Aan deenekant van

dat_gatzat

Panderichtys,

die

noghetbeste

gekenmerkt

kan worden alseenvismeteensoortementvanpoten. Acantho-stega, uithet LateDevoon,heeft toch al echt_poten, alhoe-wel de vissenstaart

_zijn

_{afkomst nog verraadt. De}

weten-schappers

wistendus vanwelke ouderdom de

aardlagen

moesten

zijn,

wildenze er een

missing

link in vinden. En ook is al sinds

_jaar

en

dag

bekend dat de overgangnaarhet

land

_plaatsvond

vanuit

_{ondiepe poelen.}

Daardoor wist het

team ooknog naarwat voortype

afzettingen

zemoesten

kijken.

De Laat Devonische

rivierafzettingen

vanhet

Cana-dese Ninavut _waren

_precies

de

_juiste

ouderdom. Het zal

voordemeestemensenniet het ideale

_{veldwerkgebied zijn,}

wanthet

_ligt

boven de

_poolcirkel

in het

_gebied

vande Inuit. Maar als

_je

dan in de kou_gaatgraven,

_helpt

het als

_je

weet

watje

ongeveer zoekt.

De

_jacht

wasdussucces

vol,

de

_missing

link werd

_gevonden.

Het dier

_kreeg

denaamTiktaalikrosae mee.‘Tiktaalik’ is

eenInuutnaam,die betekent “Zoetwatervisin

ondiep

wa-ter”. Meerdere

_exemplaren

werden

_gevonden,

waarvan

sommige

metschedelen

‘voorpoten’

bewaardwaren

50 AFZETTINGEN WTKG27(2), 2006

snuit. Alhoewelhet dier kieuwen

_had,

washet verbeende

kieuwdeksel al verdwenen. Datwehiertemaken hebben meteentussenvorm, ismetname

duidelijk

uit de

voorpoot/

borstvin. In hetbovenste

gedeelte

is al echteensoortement

van

opperarmbeen

herkenbaar. Maar daaronder zitten niet de

gebruikelijke

bottenvande

gewervelde

landbewoners,

maarhad Tiktaaliknog vinstralen. Die bestonden wel

de-gelijk

uit

_botjes,

maar er waren nog geen

middenhands-beentjes

of

_{vingerkootjes}

inteherkennen. Toch zal Tiktaalik zichmet

zijn

vinnen hebben kunnen

_oprichten,

enalwat

rondgelopen

kunnen hebben

_{(lit. 3).}

Wat maakt Tiktaaliknu

eigenlijk

zo

bijzonder?

Eerlijk

gezegd,

iserop zich nietzoheel veel

bijzonders

aan.Het

dier is

_gevonden

uit de

_{juiste periode,}

in het

_juiste

_type

afzettingen

en

lijkt

opwatweverwacht haddentevinden. Het iseen

schakeltje

dat op

zijn plaats gevallen

is. Maar

juist

doordater

redelijk compleet

materiaalvan

gevonden

is, vallen_nuheelwatmeer

schakeltjes

op hun

plaats.

We

zijn

nu veel beter instaat de

_{juiste plaats}

in de boomte

bepalen

vansoorten waarvanalleen schedels bewaard

zijn

gebleven.

Waarwe

bij mensachtigen

en

vogels

de

_lijn

wat hadden

_{losgelaten, brengt}

Tiktaalik

_juist

veelmeer

lijn

in de evolutie_vandeeerste

gewervelde

landdieren. Desoort zal dus zeker_een

_plek

weten teveroverenin de

verschillen-de leerboeken_oververtebratenevolutie.En als

_{je kijkt}

naar

de_gatendie_{er nu}

nog

zijn

in die

_{ontwikkeling,}

dan is er

nog ruimteomnogeenandere

missing

linktevinden ook. Iets dattussen Tiktaaliken

Acanthostega ligt

zou

aardig

zijn

omtevinden. Maar dan is hier de koek toch echt wel op.

Nog

meertussenvormen,endieenetak

blijkt

tocheen

wirwar_vanverschillende

_lijnen

te

zijn.

Maarzoveris het

nogniet. Eerst valter nog welwat schattegraven in het Boven Devoon.

Literatuur

1

_Daeschler,

_E.B.,

_Shubin,

N.H. & Jenkins

_jr.,

F.A.,2006. A Devonian

_{tetrapod-like}

fish and the evolution of the

tetrapod body plan.

Nature, 440,pp. 757-763. 2

_{Ji, Q.,}

_{Luo, Z-X.,}

_Yuan,

C.-X. &

_Trabum,

A.R., 2006.

A

_swimming

Mammaliaformfrom theMiddle Jurassic and

_{ecomorphological}

diversification of

_early

mam-mals.

_{Science, 311,}

pp. 1123-1127.

3 Shubin,

N.H., Daeschler,

E.B. & Jenkins

_jr.,

F.A.,2006. The

_pectoral

fin of Tiktaalikroseae and the

origin

of the

_tetrapod

limb._{Nature, 4440,}

pp. 764-771.

*Lars W. van den Hoek Ostende, Nationaal Natuurhisto-risch MuseumNaturalis,Postbus _9517,2300 RALeiden, email:

_{Hoek@naturalis.nl}