De zwarte bolletjes

-30-De zwarte bolletjes

APATIET CONCRETIES IN GLYCYMERIS OBOVATA (LAMK.)

Aanvljzigingen voor4U|fe

_{verondêrstoiling}

waren het veelvuldig voorkomen

ven de concreties ia _gesleten doöfcletten en het feit dat ze uitsluitend aan één kant in heide kleppen liggen (fig. 2). De bolletjes komen ook los

voor in 4e bovenste _laf*n van de Zanden van _Berg. Ze xijn dan wellicht

afkomstig uit _{opengespoelde} doubletten.

De _vorige koer _spitste de _vraag zich toe _op de herkomst _y$& de ontstaans-wijze van deze apatietconcreties (fig.1 ).

Daarop zijn inmiddels reakties gekomen van een aantal leden*

Een reaktie kwam van de beer Gerhard C. Cadée van het Nederlands Instituut

voor Onderzoek der Zee in Texel. _Hij had de volgends suggestie.

Hogelijk de bolletjes genaamds 'faooel pellets' ofwel keutels die in de einddark) Oöodsfe

zijs

toen het dier _nog leefde.

Nadat ik evenwel wat _{apatietconcreties} naar hem had _opgestuurd voor 4Ntrder onderzoek bleek dit toch niet het geval te zijn. Maarvat dan?

Een andere resktie kwam van de heer _Eddy Griek uit Merchtem in België. Hij gaf rep

fegejjljkhoid

div vellicht kan leiden tot de oplossing van het

vraagstuk.

Belangrijk feit hierbij is dat 4e bolletjes iNrtiMP uit»

_apatlet

(

(Cac

(PO,

K(C1 F

_04}.

Het _apatiet bevat veel

_on^olvsHMNc,

zoVOj organisch als

?

anorganisch van _oorsprong en kan in _bepaalde sedimenten soms in hele lagen zijn afgezet.die dan worden aangeduid als fosfaten.

Een _organisme dat in een _fosfaatrijk milieu leeft kan hierdoor in de harde delam tfen het weefsel de fosfaten accumuleren» vat dan veer de aanleiding kan _{zijn geveest} voor de vorming van de apatietconcreties.

Als doft organismen da» na het afsterven snel door sediment worden bedekt is Opulent oplos «fp van de _{ingesX&ten apatiet onmogelijk geworden»}

Een

_degpgelijk

_pTObM kan

_mogelijk

_plaatsvinden

in een stagnerend milieu

(een beschermde lagune) met zuurstofar» water.

Een voortdurende Vorretpondentie hierover tussen _mij en Eddy Griek

bevestig-de steeds meer het vermoeden dat ve hiermee dicht _bij de oplossing tw» kot probleem waren.

vorder literatuuronderzoek Xevmfde vooralsnog geep bevredigend resultaat op. De pijblikatie van R. van Tassel: "Concretions ttibttlées du Merxemien a Anvers"

(Buil*

Soc. Beige Geel#, 73 (196U) geeft bijvoorbeeld alleen een

morfologisch» beschrijving en 4$ resultaten van chemische analyses van dergelijke eoncreties die zeer groot kunnen worden (soos meer dan 5 cm). Hierbij wordt vermeld dat ze mogelljk van organische oorsprong zijn. Al eerder werd in Afzettingen (eerste jaargang nummer 3»1980) in het kort

geschreven over de 'zwarte bolletjes' uit de Zanden van Berg (Oligoceen). Deze bolletjes zijn onder andere bekend van de _groeve Kommen te Vliermaal

(België)*

In _ongeveer het middelste deel van het aldaar ontsloten profiel

frfe

fig. 3) komen herbaaldelijk doubletten van Glycymeris obovata voor, waarin zich vrij grote hoeveelhedenkleine concreties van apatiet bevinden. In het bovengenoemde «ftikel werd al d* veronderstelling uitgesproken dat

-31-Hij laat het echter aan de paleontologen om dit te _{bewijzen. (Mededeling}

~E. Crick).

Dit resultaat kon ons dus niet verder _helpen.

Totdat ik _vrij kort _geleden een artikel te pakken kreeg dht een beschrij-ving gaf over de _{concretievorming} van biogenisch fosforiet _{("hoofdzakelijk} bestaande uit _{chloorapatiet} ((Ca Cl) ) n in recente _mollusken,

- onder andere in Mercenaria mercenaria en Argonecten irridans. L.J. _Doyle, 1978. "Recent biogenic phosphorite concretions in molusc _kidneys" (Science: Jaarg. 199» nr. 1*336 blz. ll*31-ll*33) i

* _De

beschrijving hierin over het aanwezig zijn en ontstaan van concreties (hier zeer klein van formaat, + _30-250 m) in de nieren van deze

mol-lusken gaf steun aan het reeds eerder _gévormde idee over het ontstaan

van de anatietconcreties bij Glycymeris obovata.

Samenvattend denk ik dat we op dit moment het volgende kunnen konkluderen: Glvcvmeris obovata leefde_{waarschijnlijk} in een ietwat beschutte, ondiepe baai, met daarin de _{volgende ecologische omstandigheden:} een hoger zout-gehalte dan in _open zee en zuurstofarm water.

Zeestromingen brengen koud, met fosfaten en geladen water, afkomstig uit de _diepzee, aan de _oppervlakte. Onder invloed van de _{hogere temperatuur}

in de _{baai, zuurgraad (pH)} en het zuurstofarme milieu (reducerend milieu) daalt de oplossingsgraed van de Deze gaan zich ook nog verbinden met de CO en vormen carbonaat

apatiet*

. Dij;, slaat neer en wordt opgenomen

door bivalven die hun voedsel _krijgen door het zeewater te filtreren.

Deze accumuleren dan de _aanwezige fosfaten in de harde delen van hun

weef-sels. Wa het afsterven werden ze

waarsehijlijk

snel door sediment _bedekt,

waardoor een eventuele afbraak van de _{apatietconcreties onmogelijk} werd.

'Er blijven echter _nog een paar openstaande vragen:

waarom zijn de _{apatietcontreties} zo groot en komen ze zo massaal voor? En waarom worden ze alleen in de doubletten van Glycymeris obovata aan

troffen?

'

H

Wellicht is dit te _wijten aan een door fosfaten _{oververzadigd}

milieu,waar-.leefden en is • het hermetisch afsluiten van de _kleppen van de Glycymeridae de oorzaak dat ze alleen hierin zijn achtergebleven.

Een onderzoek dook _Eddy Crick heeft aangetoond S&ÜGHHSl

bevat. Dit kan de bevestiging voor het feit dat er eertijds een fosfaatrijk milieu hfieft bestaan.

-Alles _bijeen denk ik dat we een redelijk antwoord hebben gevonden op de eertijds gestelde vraag hoe de 'zwarte bolletjes' in Glycymeris obovata zijn gekomen.

- Het _zou echter _zeer interessant zijn om onze bevindingen te kunnen toetsen aan eventueel verder onderzoek>aan zowel fossiele als recente mollusken.

Rest _{mij nog hierbij} dank te _zeggen aan

degen^^j^E

r

-;'S

vanaf het _begin heb-ben _{geholpen bij} dit onderzoek. En dan in het _bijzonder de heren: G.C. _Cadêe.

te _Texel, E. Crick te Merchtem in _Belgié en A.W. Janssen te Alphen aan de _Rijn

*1 Carbonaatapatiet: Ca

10 (Berry

L.G. _Mason, E (1959)-Mineralogy; concepts,

descriptionsf

determinations. _yreeman, San

Fran-£*^fcl|^#+63p).

hangt af van de die zich

ver-'•

-32-*2 Wellicht is het _mogelijk dat hier fosfaten zijn die uit het onderlig-gende krijt kunnen zijn opgelost (?).

LITERATUUR

Doyle L.J., 1978. Recent _{biogenic phosphorite} concretiona in mollusc kidneya. Science, vol. 199, U»31-1*»33.

Rieulande, F.A.P. _van, 1900. Groeve Mommen te Vliermaal. Het _probleem van de zwarte _{bolletjes. Afzettingen} W.T.K.G., vol. 1 _{(3) p.60.}

Tassel R. _van, 1961», Concretiona tubulees du Merxemien a Anvera. Buil. Soc. Beige. Geol. 73.

Freddy+A.D. van Nieulande

Scheldepoortstraat 56

1*939 BN Nieuw en St.Joosland

Voor de Glycymerissoorten in het bovenstaande artikel hebben we de oude nomenclatuur aangehouden. Dit om eventuele verwarring te voorkomen. De redaktie _hoopt in de volgende aflevering van Afzettingen iets aan dit

*Glycymerisprobleem'te doen. de redekti» concentratie aan één zijde van de schelp (schematisch) flg. 1

diverse omtrekvormen van de ooncreties