Verontreiniging van bodem en grondwater

NN31545.1110

f e b r u a r i 1979 I n s t i t u u t voor C u l t u u r t e c h n i e k en W a t e r h u i s h o u d i n g Wageningen

BIBLIOTHEEK

STARINGGEBOUW

VERONTREINIGING VAN BODEM EN GRONDWATER

J. Hoeks BIBLIOTHEEK DE HAAFF Droevendaalsesteeg 3a Postbus 241 6700 AE Wageningen S e m i n a a r Milieukunde 3e p e r i o d e 1 Milieu ve r o n t r e iniging ' N o t a ' s van h e t I n s t i t u u t zijn in p r i n c i p e i n t e r n e c o m m u n i c a t i e m i d d e l e n dus geen officiële p u b l i k a t i e s .

Hun inhoud v a r i e e r t s t e r k en k a n zowel b e t r e k k i n g hebben op e e n e e n voudige w e e r g a v e van c i j f e r r e e k s e n , a l s op e e n c o n c l u d e r e n d e d i s c u s sie van o n d e r z o e k s r e s u l t a t e n . In de m e e s t e gevallen zullen de c o n c l u -s i e -s e c h t e r van v o o r l o p i g e a a r d zijn, o m d a t h e t o n d e r z o e k nog n i e t i -s afgesloten. B e p a a l d e n o t a ' s k o m e n n i e t voor v e r s p r e i d i n g buiten h e t I n s t i t u u t in a a n m e r k i n g .

\-yjt3ZT-1 3 FEB. \-yjt3ZT-1998

CENTRALE LANDBOUWCATALOGUS 0000 0941 2012

I N H O U D S O P G A V E

biz.

1. INLEIDING 1

2. TRANSPORTPROCESSEN 3

3 . INTERACTIEPROCESSEN 4

4 . VOORBEELDEN VAN VERONTREINIGING 8

4 . 1 . L a n d - en tuinbouw 8 4 . 2 . V u i l s t o r t p l a a t s e n 10 4 . 3 . Vloeivelden 14 4 . 4 . V e r k e e r s w e g e n 16 4 . 5 . A a r d g a s l e k k a g e 19 4 . 6 . Olielekkage 21 5. DISCUSSIE EN CONCLUSIES ": 22 6. LITERATUUR 23

1. INLEIDING

Van de d r i e b e l a n g r i j k s t e m i l i e u c o m p o n e n t e n b o d e m , w a t e r en lucht i s de bodem de l a a t s t e w a a r v o o r in N e d e r l a n d wettelijke b e s c h e r -m i n g s -m a a t r e g e l e n zijn en nog w o r d e n v a s t g e s t e l d . Toch is j u i s t dit b o d e m s y s t e e m het m e e s t k w e t s b a a r . Hoewel de z u i v e r i n g s c a p a c i t e i t van de bodem v r i j groot i s , is het t e c h n i s c h v r i j w e l onmogelijk om een e e n m a a l v e r o n t r e i n i g d e bodem w e e r t e r u g te b r e n g e n in zijn o o r s p r o n -kelijke s t a a t .

Men s p r e e k t van b o d e m v e r o n t r e i n i g i n g a l s de bodem tengevolge van m e n s e l i j k e a c t i v i t e i t niet m e e r geschikt is voor het door de m e n s g e s t e l d e d o e l . B o d e m v e r o n t r e i n i g i n g kan bijvoorbeeld tot gevolg h e b ben, dat de bodem niet m e e r g e s c h i k t is a l s s t a n d p l a a t s voor de v e g e -t a -t i e , of da-t g r o n d w a -t e r nie-t m e e r geschik-t is voor d r i n k w a -t e r , voor p r o c e s w a t e r in de i n d u s t r i e of voor b e r e g e n i n g s w a t e r in de l a n d - en tuinbouw.

Op de bodem vindt een groot a a n t a l m e n s e l i j k e a c t i v i t e i t e n p l a a t s die nadelig kunnen zijn voor de k w a l i t e i t van het b o d e m s y s t e e m . G e -r e k e n d n a a -r de o p p e -r v l a k t e w a a -r o p deze a c t i v i t e i t e n p l a a t s v i n d e n , kan m e n o n d e r s c h e i d m a k e n in diffuse en lokale v e r o n t r e i n i g i n g s b r o n n e n (RIJTEMA en HOEKS, 1977).

De m e e s t e a g r a r i s c h e a c t i v i t e i t e n vinden p l a a t s op g r o t e o p p e r -vlakten, zodat de h i e r d o o r v e r o o r z a a k t e b e l a s t i n g van de bodem en het g r o n d w a t e r een diffuus k a r a k t e r heeft. Deze a c t i v i t e i t e n b e t r e f -fen de t o e v o e r van m e s t s t o f f e n en b e s t r i j d i n g s m i d d e l e n aan de bodem m e t h e t doel de g e w a s p r o d u k t i e te v e r h o g e n . E e n d e e l van d e z e stoffen kan door u i t s p o e l i n g in het g r o n d w a t e r t e r e c h t k o m e n . In de t u i n bouw, m e t n a m e bij k a s t e e l t e n , w o r d t bovendien nog e x t r a w a t e r t o e g e v o e r d voor d o o r s p o e l i n g van de g r o n d . De u i t s p o e l i n g van m e s t -stoffen n a a r het g r o n d w a t e r n e e m t d a a r d o o r b e l a n g r i j k t o e .

2

-De n i e t - a g r a r i s c h e a c t i v i t e i t e n zijn v e e l a l b e p e r k t tot r e l a t i e f kleine t e r r e i n e n . De b e l a s t i n g is d a a r d o o r a l l e e n lokaal van b e l a n g . Deze n i e t - a g r a r i s c h e a c t i v i t e i t e n zijn v e e l s o o r t i g ; m e n kan d a a r b i j denken aan:

de v e r w e r k i n g van huishoudelijke en i n d u s t r i ë l e afvalstoffen op v u i l s t o r t p l a a t s e n , w a a r b i j o p l o s b a r e stoffen uit het afval m e t het i n f i l t r e r e n d e r e g e n w a t e r w o r d e n afgevoerd n a a r de o n d e r g r o n d en het g r o n d w a t e r ;

de v e r w e r k i n g of o p s l a g van huishoudelijk en i n d u s t r i e e l afval-w a t e r op vloeivelden of in b e r g i n g s b a s s i n s , afval-w a a r b i j afvalafval-water i n de bodem d r i n g t en h e t g r o n d w a t e r kan v e r o n t r e i n i g e n ;

de a a n l e g van v e r k e e r s w e g e n b r e n g t m e t zich m e e dat de w e g -b e r m e n (en n a a s t g e l e g e n gronden) w o r d e n -b e l a s t m e t wegenzout tengevolge van de g l a d h e i d s b e s t r i j d i n g en m e t z w a r e m e t a l e n en o l i e a c h t i g e p r o d u k t e n via de u i t l a a t g a s s e n . Ook kan h i e r b o d e m -v e r o n t r e i n i g i n g p l a a t s -v i n d e n m e t c h e m i s c h e stoffen, bij-voorbeeld door ongelukken m e t t a n k w a g e n s . Langs v e r k e e r s w e g e n vindt m e n v e e l a l b e n z i n e s t a t i o n s w a a r door lekkage uit o n d e r g r o n d s e tanks olie of benzine in de bodem kan t e r e c h t k o m e n ;

de aanleg van o n d e r g r o n d s e t r a n s p o r t l e i d i n g e n voor g a s , olie of c h e m i s c h e o p l o s s i n g e n b r e n g t r i s i c o ' s m e t zich m e e , omdat door l e k k a g e s of l e i d i n g b r e u k b o d e m v e r o n t r e i n i g i n g kan o p t r e d e n . Bij het g e b r u i k van z w a r e m a c h i n e s voor diepe g r o n d b e w e r k i n g (bij diepploegen s o m s m e e r dan 1 m e t e r diep) kunnen deze leidingen w o r d e n beschadigd;

bij i n d u s t r i e ë n kunnen afvalstoffen via de r o o k g a s s e n in de o m g e -ving w o r d e n v e r s p r e i d en op de bodem t e r e c h t k o m e n ; .

De afvalstoffen die door deze a c t i v i t e i t e n op of in de bodem t e r e c h t k o m e n , kunnen zich in het b o d e m s y s t e e m v e r p l a a t s e n via de g a s f a s e of w a t e r f a s e . D a a r b i j zijn de m e e s t e van d e z e stoffen b e t r o k k e n bij i n t e r a c t i e p r o c e s s e n . Dit zijn p r o c e s s e n die in de bodem p l a a t s v i n d e n en w a a r b i j opgeloste stoffen uit de w a t e r f a s e (of g a s s e n uit de gasfase) v e r d w i j n e n of eventueel d a a r a a n w o r d e n t o e g e v o e g d . Bekende v o o r b e e l d e n van d e r g e l i j k e p r o c e s s e n zijn de a d s o r p t i e a a n geladen k l e i -en h u m u s d e e l t j e s , c h e m i s c h e r e a c t i e s a l s o p l o s s e n , n e e r s l a a n -en

- 3

en c o m p l e x v o r m i n g , en b i o c h e m i s c h e r e a c t i e s . E e n a a n t a l van deze p r o c e s s e n zal in deze syllabus n a d e r w o r d e n t o e g e l i c h t . A a n s l u i t e n d

zullen enkele v o o r b e e l d e n van b o d e m v e r o n t r e i n i g i n g in het k o r t w o r -den b e s p r o k e n .

2 . TRANSPORTPROCESSEN

Het t r a n s p o r t van v e r o n t r e i n i g e n d e stoffen in de b o d e m , vindthoofdzakelijk p l a a t s in de v o r m van opgeloste stoffen die m e t het b o d e m -w a t e r -w o r d e n m e e g e v o e r d , en in een enkel geval ook in de v o r m van

g a s s e n via de niet m e t w a t e r gevulde p o r i ë n . Dit l a a t s t e is b i j v o o r -beeld van belang bij lekkage van a a r d g a s uit o n d e r g r o n d s e leidingen en ook bij lekkage van olie of benzine w a a r b i j vluchtige k o o l w a t e r -stoffen in h e t b o d e m s y s t e e m kunnen v r i j k o m e n .

Het t r a n s p o r t in de b o d e m g a s f a s e vindt v o o r n a m e l i j k p l a a t s door diffusie. M a s s a s t r o m i n g onder invloed van d r u k g r a d i e n t en en de d a a r door v e r o o r z a a k t e d i s p e r s i e v e r s c h i j n s e l e n zijnbij g a s t r a n s p o r t m e e s t -al te v e r w a a r l o z e n .

Het t r a n s p o r t in de w a t e r f a s e vindt hoofdzakelijk p l a a t s door m a s -s a -s t r o m i n g , d . w . z . dat de opgelo-ste -stof w o r d t m e e g e v o e r d m e t het s t r o m e n d e w a t e r . Boven het g r o n d w a t e r s t r o o m t h e t w a t e r m e e s t a l in v e r t i k a l e r i c h t i n g , t e r w i j l in het g r o n d w a t e r zowel h o r i z o n t a l e als v e r t i k a l e s t r o m i n g van belang i s . De s t r o m i n g van w a t e r door een p o r e u s s y s t e e m a l s de bodem gaat g e p a a r d m e t d i s p e r s i e v e r s c h i j n s e -l e n . Dat wi-l zeggen dat de opge-loste stof zich via g r o t e p o r i ë n s n e -l -l e r v e r p l a a t s t dan via k l e i n e r e p o r i ë n . Het h i e r d o o r o p t r e d e n d e v e r d u n -ningseffect ( d i s p e r s i e ) i s aanleiding tot v e r v a g i n g van het front van de opgeloste stof.

Bij het o p s p o r e n van g r o n d w a t e r v e r o n t r e i n i g i n g bij lokale v e r v u i -l i n g s b r o n n e n dient m e n , m e e r dan bij diffuse b e -l a s t i n g e n , r e k e n i n g te houden m e t de g e o h y d r o l o g i s c h e s i t u a t i e . Dit w o r d t duidelijk a a n de hand van figuur 1, welke s c h e m a t i s c h l a a t zien dat v e r o n t r e i n i g d w a -t e r afkoms-tig van een lokale v e r v u i l i n g s b r o n ( h i e r : een v u i l s -t o r -t p l a a -t s ) zich in h e t g r o n d w a t e r volgens een b e p a a l d e s t r o o m b a a n v e r p l a a t s t .

gronö water-scheiding , So? p?,-g rond wo ter. scheiding

X\v*'"vXv"*'-'"'* ondoc»rlotenoe laag "X-WvX-X-Xviv

<y.\V.V...' .•.•.•.•:•.•.•.•.•.•.•.•..•.•....••. ..•.:•:•. y X v ^ ^ X ; . •X'XvIv^vX-: K-:ondoorlotende toog ^SvX-Xv.'vX-lv •^:•:C^vXv^X^^^^^sv.s^^^•.^^v^:^•.^•:•:^.:^^^;<;^;'•r•^•>.v

F i g . 1. Invloed van de g e o h y d r o l o g i s c h e s i t u e r i n g van een v u i l s t o r t op v e r o n t r e i n i g i n g van het o p p e r v l a k t e w a t e r . A, diep d o o r

-d r i n g e n -d e s t r o o m b a a n m e t lange verblijftij-den; B , on-diepe d o o r d r i n g i n g m e t k o r t e verblijftijden ( n a a r HOEKS, 1976)

Deze s t r o o m b a a n w o r d t bepaald door g e o h y d r o l o g i s c h e f a c t o r e n , zoals de dikte en d o o r l a t e n d h e i d van de v e r s c h i l l e n d e b o d e m l a g e n (afdekkend p a k k e t , w a t e r v o e r e n d pakket) en de ligging van de v e r v u i l i n g s -b r o n ten opzichte van w a t e r s c h e i d i n g e n en a f w a t e r i n g s g a n g e n . Deze f a c t o r e n b e p a l e n tevens de verblijftijd van het w a t e r in de b o d e m , h e t -geen b e l a n g r i j k is voor biologische a f b r a a k p r o c e s s e n .

3 . INTERACTIEPROCESSEN

A d s o r p t i e van opgeloste stoffen aan b o d e m d e e l t j e s heeft tot g e -volg dat d e z e stoffen zich in de bodem t r a g e r v e r p l a a t s e n dan het wa-t e r . Diwa-t w o r d wa-t wa-towa-t uiwa-tdrukking g e b r a c h wa-t m e wa-t de volgende f o r m u l e :

.* - 1

V = V

s ( 1 + R )

w a a r i n :

V _s = t r a n s p o r t s n e l h e i d van de opgeloste stof V = t r a n s p o r t s n e l h e i d van het w a t e r

R = d i s t r i b u t i e v e r h o u d i n g , die de v e r d e l i n g van de opgeloste stof over de v a s t e en v l o e i b a r e fase aangeeft (hoeveelheid g e a d s o r -b e e r d / h o e v e e l h e i d in -bodemoplossing)

De d i s t r i b u t i e v e r h o u d i n g R is af te leiden uit de r e s u l t a t e n van exper i m e n t e n m e t g exper o n d k o l o m m e n . Deze exper e s u l t a t e n w o exper d e n m e e s t a l g e -p r e s e n t e e r d in de v o r m van z o g e n a a m d e ' d o o r b r a a k c u r v e n ' . In

5

-figuur 2 i s e e n v o o r b e e l d gegeven van het effect van a d s o r p t i e op de

+ d o o r b r e e k c u r v e van N H . fig. 2 . D o o r b r a a k c u r v e voor C l " en N H , in een kolom z a v e l g r o n d die w e r d gevoed m e t p e r k o l a -t i e w a -t e r ui-t een v u i l s -t o r -t : C / C ' o is de r e l a t i e v e c o n c e n t r a t i e in het effluent, V is het effluent-volume ( n a a r HOEKS, 1977)

De d o o r b r a a k c u r v e van Cl kan a l s r e f e r e n t i e w o r d e n g e b r u i k t , omdat dit ion niet d e e l n e e m t aan de i n t e r a c t i e p r o c e s s e n . Het N H . - i o n komt m e t een duidelijke v e r t r a g i n g ten opzichte van het C l - i o n uit de k o l o m . In dit geval is de d i s t r i b u t i e v e r h o u d i n g R ^ T T bepaald op 2, 7 h e t g e e n b e t e k e n t dat het N H . front zich o n g e v e e r 3, 7 m a a l l a n g -z a m e r v e r p l a a t s t dan het C l - f r o n t .

C h e m i s c h e e v e n w i c h t s r e a c t i e s zijn in de bodem voor v e r s c h i l l e n de c o m p o n e n t e n van groot belang, v o o r a l voor Ca , Mg , F e , z w a

3 2

r e m e t a l e n , P O . en CO_ . De c o n c e n t r a t i e van d e z e ionen in de b o -d e m o p l o s s i n g w o r -d t -d o o r g a a n s bepaal-d -door -de o p l o s b a a r h e i -d van s l e c h t o p l o s b a r e v e r b i n d i n g e n , bijvoorbeeld fosfaten en c a r b o n a t e n . Onder a n a e r o b e o m s t a n d i g h e d e n kunnen door S O . r e d u c t i e ook s l e c h t o p l o s -b a r e sulfiden aanwezig zijn. De o p l o s -b a a r h e i d van d e z e v e r -b i n d i n g e n is in het a l g e m e e n s t e r k afhankelijk van de pH in de b o d e m .

Het o p l o s s e n of n e e r s l a a n van s l e c h t o p l o s b a r e v e r b i n d i n g e n v e r -loopt m e e s t a l v r i j t r a a g . D a a r o m is e r in de bodem z e l d e n s p r a k e van e v e n w i c h t . De c o n c e n t r a t i e s in de b o d e m o p l o s s i n g kunnen dan ook t i j -delijk h o g e r of l a g e r zijn dan op grond van het o p l o s b a a r h e i d s p r o d u k t m a g w o r d e n v e r w a c h t . De c o n c e n t r a t i e w o r d t in dat geval b e p a a l d door de s n e l h e i d w a a r m e e het o p l o s b a a r h e i d s e v e n w i c h t zich i n s t e l t .

In de bodemoplossirig kunnen ook a n d e r e c h e m i s c h e e v e n w i c h t s -r e a c t i e s p l a a t s v i n d e n , w a a -r b i j c o m p l e x e n w o -r d e n g e v o -r m d die al dan niet o p l o s b a a r zijn. Een-bekend v o o r b e e l d is dat z w a r e m e t a l e n e e n c o m p l e x kunnen v o r m e n m e t o r g a n i s c h e stoffen en in s o m m i g e g e v a l l e n ook m e t a n o r g a n i s c h e ionen (Ci~, OH ) . D e r g e l i j k e m e t a a l c o m -p l e x e n g e d r a g e n zich in de bodem vaak geheel a n d e r s dan h e t v r i j e m e t a a l i o n .

6

-V o r m t het m e t a a l i ó n e e n c o m p l e x m e t o n o p l o s b a r e h u m u s stoffen in de b o d e m , dan i s het effect v e r g e l i j k b a a r m e t een s t e r k p r e f e r e n t e a d s o r p t i e ( c h e m o s o r p t i e ) . De m o b i l i t e i t van het m e t a a l i o n in de bodem z a l in dit geval z e e r g e r i n g zijn. V o r m t het m e t a a l i o n e c h t e r een

c o m p l e x m e t o p l o s b a r e o r g a n i s c h e stoffen, dan kan de m o b i l i t e i t b e -l a n g r i j k t o e n e m e n . Dit is v o o r a -l het geva-l a-ls h e t g e v o r m d e c o m p -l e x ongeladen of negatief geladen i s . Het m e t a a l c o m p l e x kan dan niet m e e r w o r d e n g e a d s o r b e e r d a a n de d o o r g a a n s negatief geladen b o d e m -d e e l t j e s .

De d o o r b r a a k c u r v e voor Fe" (fig. 3) i l l u s t r e e r t dat deze c h e

-2+ m i s c h e r e a c t i e s een b e l a n g r i j k e r o l s p e l e n . Aanvankelijk is het F e

- i o n even m o b i e l a l s het Cl - i o n . In deze fase w o r d e n F e - c o m p l e x e n C / C o

A

i.r-0.8 0,6 0.« 0.2 -Cl / / — • ".» * a« " K O « -\

V

J_ _L I J 1000 2O0O 3000 4000 5000 6000 7000 8000 F i g . 3. 2+ V (ml) D o o r b r a a k c u r v e voor Cl" en F e " ' in een z a v e l g r o n d die w e r d gevoed m e t p e r k o l a t i e w a t e r uit een v u i l s t o r t ;

C / C0 is de r e l a t i e v e c o n c e n t r a t i e in het effluent, V is het

effluentvolume ( n a a r HOEKS, 1977).

g e v o r m d m e t o r g a n i s c h e z u r e n . Hoewel o r g a n i s c h e z u r e n niet b i j z o n -d e r s t e r k c o m p l e x e r e n -d zijn, bleek ook uit a n -d e r e e x p e r i m e n t e n -dat de a d s o r p t i e van z w a r e m e t a l e n s t e r k afneemt in aanwezigheid van o r g a n i s c h e z u r e n (BEKER, 1977). In een l a t e r s t a d i u m bleek, g e lijktijdig m e t de afname van de COD (zie fig. 4), de F e c o n c e n t r a -tie in h e t effluent te d a l e n . Door afbraak van de o r g a n i s c h e z u r e n is

2+

c o m p l e x v o r m i n g niet l a n g e r m o g e l i j k . Het F e -ion w o r d t in deze f a s e v e r m o e d e l i j k g e a d s o r b e e r d en v o o r a l n e e r g e s l a g e n in de v o r m van o n o p l o s b a a r F e S . De s u l f i d e v o r m i n g w a s duidelijk w a a r n e e m b a a r in de grondkolom ( z w a r t k l e u r i n g ) .

B i o c h e m i s c h e p r o c e s s e n zijn c h e m i s c h e r e a c t i e s die a l l e e n p l a a t s -vinden door t u s s e n k o m s t van levende ( m i c r o ) o r g a n i s m e n . B e k e n d e b i o c h e m i s c h e p r o c e s s e n zijn bijvoorbeeld de afbraak van o r g a n i s c h e stoffen, n i t r i f i c a t i e van a m m o n i u m en d e n i t r i f i c a t i e van n i t r a a t . De m e e s t e o x y d a t i e r e d u c t i e r e a c t i e s b e h o r e n e v e n e e n s tot de b i o c h e -m i s c h e p r o c e s s e n .

De b i o l o g i s c h e afbraak van o r g a n i s c h e stoffen v o r m t een b e l a n g -rijk o n d e r d e e l van de z u i v e r i n g s p r o c e s s e n in de b o d e m . Vooral o n d e r a e r o b e o m s t a n d i g h e d e n kan deze afbraak z e e r effectief zijn. E c h t e r ook onder a n a e r o b e o m s t a n d i g h e d e n is a f b r a a k van o r g a n i s c h e stof-fen mogelijk, n a m e l i j k d o o r g i s t i n g s p r o c e s s e n w a a r b i j uiteindelijk m e t h a a n en k o o l z u u r w o r d t g e v o r m d . De a a r d van de o r g a n i s c h e stof-fen in de bodem kan z e e r uiteenlopend zijn.

Afhankelijk v a n de s a m e n s t e l l i n g van de afvalstoffen, m e s t s t o f f e n of b e s t r i j d i n g s m i d d e l e n , die a a n de bodem w o r d e n toegevoegd, kunnen de o r g a n i s c h e stoffen b e s t a a n uit: k o o l h y d r a t e n , z e t m e e l p r o d u k t e n , eiwitten, v e t t e n , o l i e a c h t i g e stoffen m e t een groot a a n t a l v e r s c h i l l e n de koolwaterstoffen, p e s t i c i d e n , g a s v o r m i g e p r o d u k t e n zoals m e t h a a n -gas ( a a r d g a s l e k k a g e , m o e r a s g a s ) of vluchtige koolwaterstoffen (benzine), De v e r s c h e i d e n h e i d in m i c r o - o r g a n i s m e n die v e r a n t w o o r d e l i j k e zijn voor de a f b r a a k v a n deze o r g a n i s c h e stoffen i s dan ook b i j z o n d e r g r o o t .

Het effect van a f b r a a k p r o c e s s e n in g r o n d k o l o m m e n is goed w a a r -n e e m b a a r a a -n het c h e m i s c h z u u r s t o f v e r b r u i k (COD) va-n het efflue-nt. F i g u u r 4 geeft een v o o r b e e l d van een kolomproef m e t zandige z a v e l

-grond. Het gebruikte afvalwater bevat v o o r a l o r g a n i s c h e z u r e n die in dit geval door m e t h a a n g i s t i n g w o r d e n afgebroken tot m e t h a a n en k o o l -z u u r . E r blijkt e e n -z e k e r e a d a p t a t i e p e r i o d e nodig t e -zijn a l v o r e n s de-ze m e t h a a n g i s t i n g goed op gang k o m t . F i g . 4 . D o o r b r a a k c u r v e voor Cl en COD in e e n kolom z a v e l g r o n d die w e r d gevoed m e t p e r k o l a t i e -w a t e r uit een v u i l s t o r t ; C / C o i s de r e l a t i e v e c o n c e n t r a t i e in het effluent, V is het effluent-volume ( n a a r HOEKS, 1977)

4000 6000 8000

8

-4 . VOORBEELDEN VAN VERONTREINIGING

4 . 1 . L a n d - e n t u i n b o u w

De t o e v o e r van m e s t s t o f f e n en b e s t r i j d i n g s m i d d e l e n aan grond t e r verhoging van de gewasproduktie kan, d o o r d a t een deel van deze stoffen u i t s p o e l t , een b e l a s t i n g geven van het g r o n d w a t e r en u i t e i n d e -lijk ook het o p p e r v l a k t e w a t e r . Voor een j u i s t e b e o o r d e l i n g van deze u i t s p o e l i n g is het e c h t e r noodzakelijk om een i n d r u k te hebben van de n a t u u r l i j k e u i t s p o e l i n g . O n d e r z o e k van STEENVOORDEN (1976) en BOTS e . a . (1977) toont aan dat de c h e m i s c h e s a m e n s t e l l i n g van het g r o n d w a t e r in n a t u u r g e b i e d e n s t e r k afhankelijk is van het bodemtype (tabel 1).

T a b e l 1. Stikstof- en fosfaatgehalten in de bovenste m e t e r van het g r o n d w a t e r in een a a n t a l n a t u u r g e b i e d e n (RIJTEMA, 1977 n a a r gegevens van Steenvoorden, 1976 en Bots e . a . , 1977)

Bodem type B e g r o e i i n g zand n a a l d -hout N O " m g N / l < 0 , 2 N O -N H4 + " O r g . N . " T o t . N . " O r t h o P m g P / l T o t a a l P mg P / l < 0 , 0 1 0 , 5 0 , 5 1 , 0 0 , 0 2 0 , 0 6 zand loof-hout < 0 , 2 < 0 , 0 1 0 , 4 0 , 5 0 , 9 0 , 0 4 0 , 0 8 hoogveen op zand heide 0 , 2 < 0 , 0 1 0 , 8 0 , 5 1 , 5 0 , 0 4 0 , 1 1 m e s o t r o o f laagve«n b l a u w -g r a s 0 , 4 0 , 0 1 1 , 9 2 , 1 4 , 4 0 , 0 7 0 , 4 9 r i v i e r -klei loof-hout 0 , 3 0 , 0 2 0, 14 0,39 0 , 8 5 0 , 0 1 0 , 1 1 z e e -k l e i loof-hout 0 , 2 0 , 0 2 8 , 1 1,7 1 0 , 0 1 , 4 1 , 5

N a a r m a t e de c h e m i s c h e rijkdom en het o r g a n i s c h e stofgehalte van de grond h o g e r i s , zoals bijvoorbeeld op z e e k l e i - en v e e n g r o n d e n , bevat het g r o n d w a t e r m e e r stikstof (vooral a m m o n i u m en o r g a n i s c h N) en m e e r fosfaat.

Voor de s a m e n s t e l l i n g van g r c n d - en o p p e r v l a k t e w a t e r i s ook de kwel van bijzonder b e l a n g . In gebieden m e t zoute kwel blijken z e e r

9

hoge c o n c e n t r a t i e s stikstof en fosfaat voor te k o m e n in het g r o n d -w a t e r en o p p e r v l a k t e -w a t e r (STEENVOORDEN en PANKOW, 1976).

De t o e v o e r van m e s t s t o f f e n aan de bodem is door een t o e n e m e n -de i n t e n s i v e r i n g in -de landbouw s t e r k t o e g e n o m e n . Met n a m e in -de i n t e n s i e v e v e e h o u d e r i j k o m e n grote h o e v e e l h e d e n d i e r l i j k e m e s t s t o f -fen b e s c h i k b a a r , vaak m e e r dan nodig i s om de m e s t b e h o e f t e van het eigen bedrijf te dekken. P l a a t s e l i j k kan dit aanleiding geven tot o v e r -m a t i g e b e -m e s t i n g .

Met een t o e n a m e van het b e m e s t i n g s n i v e a u n e e m t de u i t s p o e l i n g n a a r het g r o n d w a t e r toe (STEENVOORDEN en OOSTEROM, 1977). In tabel 2 i s de c h e m i s c h e s a m e n s t e l l i n g van het ondiepe g r o n d w a t e r (0, 5 en 2, 5 m e t e r onder de g r o n d w a t e r s p i e g e l ) v e r m e l d voor v e r -s c h i l l e n d e b e m e -s t i n g -s n i v e a u -s op z a n d g r o n d . T a b e l 2. C h e m i s c h e s a m e n s t e l l i n g van het g r o n d w a t e r op 0, 5 en 2 , 5 m e t e r onder de g r o n d w a t e r s p i e g e l in r e l a t i e m e t het b e m e s t i n g s n i v e a u van l a n d b o u w p e r c e l e n op zandgrond en in v e r g e -lijking m e t n a t u u r t e r r e i n e n op zandgrond B e p a l i n g C l ' ( m g / l ) N 03- N (mg N 02- N N H4- N O r g . N T o t . N O r t h o P (m T o t . P N / l ) • I M M M g P / l ) H N a t u u r -t e r r e i n e n (zand) 0, 5 m 12 0 , 3 0 , 0 1 0 , 6 0 , 4 1,3 0 , 0 5 0 , 0 8 2, 5 m 13 0 , 3 0 , 0 1 0 , 6 0 , 4 1 , 3 0,07 0,10 N o r m a a l b e -m e s t i n g s n i v e a u (<45 m g C l / l ) 0, 5 m 2, 5 m 34 2 , 3 0 , 0 4 0 , 8 0 , 7 3 , 8 0 , 0 8 0,29 31 0 , 5 0 , 0 1 0 , 9 0 , 6 2 , 0 0 , 1 7 0,19 Hoog tings ( » 4 5 r 0, 5 m 58 8 , 4 0 , 0 3 1 , 6 0 , 7 1 0 , 7 0 , 0 4 0 , 1 6 b e r n e s -mi veau ng Cl/1) 2 , 5 m 66 1,7 0,02 3 , 4 0 , 3 5 , 4 0 , 0 8 0, 15

Met n a m e de u i t s p o e l i n g van stikstof in de v o r m van NO- n e e m t toe bij h o g e r e b e m e s t i n g . Door d e n i t r i f i c a t i e n e e m t het gehalte in het g r o n d w a t e r e c h t e r w e e r snel af. De fosfaatuitspoeling w o r d t niet of n a u w e -lijks bei'nvloed door het b e m e s t i n g s u i v e a u , omdat fosfaat z e e r effectief w o r d t v a s t g e l e g d in de grond, v o o r a l in de v o r m van s l e c h t o p -l o s b a a r F e - , A -l - en C a - f o s f a a t .

10

-Indien b e d r i j f s i n t e n s i v e r i n g g e p a a r d gaat m e t een v e r b e t e r i n g van de c u l t u u r t e c h n i s c h e s i t u a t i e , bijvoorbeeld het v e r b e t e r e n van de ontw a t e r i n g of het opheffen van s t o r e n d e b o d e m l a g e n door g r o n d v e r b e t e

-r i n g , w a a -r d o o -r b e t e -r e p -r o d u k t i e - o m s t a n d i g h e d e n o n t s t a a n dan behoeft de i n t e n s i v e r i n g z e k e r niet een verhoogde u i t s p o e l i n g n a a r het g r o n d -w a t e r tot gevolg te h e b b e n . De b e t e r e benutting van de m e s t s t o f f e n door het g e w a s , w a a r d o o r een h o g e r p r o d u k t i e n i v e a u w o r d t b e r e i k t , kan zelfs een afname van de u i t s p o e l i n g geven (RIJTEMA, 1977).

In de tuinbouw i s vanwege het i n t e n s i e v e p r o d u k t i e p l a n m e t m e e r -d e r e t e e l t e n p e r j a a r het b e m e s t i n g s n i v e a u aanzienlijk h o g e r . Met n a m e in de glastuinbouw is dit het g e v a l . Om v e r z o u t i n g van de grond t e v o o r k o m e n w o r d t de grond h i e r r e g e l m a t i g m e t w a t e r d o o r g e s p o e l d . Tijdens dit d o o r s p o e l e n w o r d e n grote hoeveelheden stikstof en fosfaat u i t g e s p o e l d n a a r het g r o n d w a t e r . HAMAKER (1975) heeft m e t behulp van l y s i m e t e r o n d e r z o e k de uitspoeling van n i t r a a t s t i k s t o f , o r t h o f o s -faat en a n d e r e zouten g e m e t e n . Tijdens de p e r i o d e van d o o r s p o e l i n g w e r d in het d r a i n w a t e r een stikstofgehalte van c a . 100 m g NO,-N/4 en een o r t h o - f o s f a a t g e h a l t e van c a . 10 m g P / l g e m e t e n . Het betrof h i e r een b o d e m p r o f i e l van slibhoudend zand m e t een h u m e u z e b o v e n l a a g .

In l a t e r o n d e r z o e k (HAMAKER, 1977) bleek, dat m e t n a m e de fosfaatuitspoeling aanzienlijk l a g e r kan zijn. Zo w e r d op een p e r c e e l , dat v o o r h e e n a l s g r a s l a n d w e r d gebruikt en w a a r p a s g e d u r e n d e de l a a t s t e d r i e j a r e n glastuinbouw is uitgeoefend, een f o s f a a t c o n c e n t r a tie t u s s e n 0, 1 en 0 , 4 mg P / l in het d r a i n w a t e r en het g r o n d w a t e r g e -vonden. Tijdens het d o o r s p o e l e n w e r d e n i e t s h o g e r e c o n c e n t r a t i e s tot 0, 6 m g P / l in het d r a i n w a t e r gevonden.

Het i s a a n n e m e l i j k dat de P - u i t s p o e l i n g m e d e w o r d t bepaald door h e t a a n t a l j a r e n dat op een bepaalde p l a a t s glastuinbouw i s uitgeoefend. De c a p a c i t e i t van de grond om fosfaat v a s t te leggen is niet o n b e p e r k t

groot, zodat na een a a n t a l j a r e n de P - u i t s p o e l i n g zal t o e n e m e n . De g r o n d s o o r t is h i e r b i j van v e e l belang, m e t n a m e het gehalte aan F e , Al en Ca, en ook de z u u r g r a a d en het o r g a n i s c h e stofgehalte van de

g r o n d .

4 . 2 . V u i l s t o r t p l a a t s e n

V e r o n t r e i n i g i n g bij v u i l s t o r t p l a a t s e n t r e e d t op d o o r d a t r e g e n w a t e r door het afval p e r k o l e e r t en van d a a r u i t de o p l o s b a r e stoffen m e e v o e r t

11

n a a r de o n d e r g r o n d en het g r o n d w a t e r . Dit p e r k o l a t i e w a t e r is s t e r k v e r o n t r e i n i g d , z o a l s blijkt uit t a b e l 3 .

T a b e l 3 . C h e m i s c h e s a m e n s t e l l i n g van het p e r k o l a t i e w a t e r uit p a s g e s t o r t afval C omponenten COD BOD C l

so

4 H C 03 O r g a n i s c h N A n o r g a n i s c h H N4- N N 03- N Totaal P 04 Ortho P O . 4 T o t a a l F e C a Mg N a K Z n N i C d C r P b C u PH EC (25 °C) m g / l u S / c m S VA (1974) 63 900 -3 950 1 740 14 430 390 1 410 -2 5 , 5 6 , 8 1 590 2 625 4 5 0 2 990 1 800 30 1,05 0 , 2 5 0 , 1 2 0 , 3 0 0,30 5 , 7 32 400 ZANONI (1973) -33 100 1 810 560 -320 790 -9 , 6 270 2 190 340 1 470 1 115 -MEAD and WILKIE (1972) -32 400 2 240 630 -550 8 4 5 -305 -1 805 1 860 5 , 6

Als gevolg van a f b r a a k p r o c e s s e n in het a f v a l s t o r t w o r d e n s l e c h t s o p -l o s b a r e o r g a n i s c h e stoffen afgebroken tot eenvoudige, goed o p -l o s b a r e a f b r a a k p r o d u k t e n (vooral l a g e r e o r g a n i s c h e z u r e n ) . Het z u u r s t o f v e r -b r u i k van het p e r k o l a t i e w a t e r is d a a r d o o r -bijzonder hoog (COD:ca. 60 000 m g 02/ l )

12

De hoeveelheid p e r k o l a t i e w a t e r is afhankelijk van het n e e r s l a g -o v e r s c h -o t , de i n f i l t r a t i e c a p a c i t e i t van het afval en de -oppervlakkige a f s t r o m i n g van w a t e r . W a t e r dat zijdelings uit het a f v a l s t o r t komt zal v e e l a l in de sloten rondom de v u i l s t o r t p l a a t s t e r e c h t k o m e n en d a a r het o p p e r v l a k t e w a t e r v e r o n t r e i n i g e n . Het p e r k o l a t i e w a t e r dat in de b o -d e m i n f i l t r e e r t en het g r o n -d w a t e r b e r e i k t , zal een veel l a n g e r e weg afleggen v o o r d a t dit het o p p e r v l a k t e w a t e r b e r e i k t . Dankzij de grote z u i v e r i n g s c a p a c i t e i t van de bodem zal het dan weinig p r o b l e m e n m e e r geven. In dat geval is e r wel s p r a k e van g r o n d w a t e r v e r o n t r e i n i g i n g , v o o r a l op k o r t e afstand van de s t o r t p l a a t s .

Afhankelijk van de geologische opbouw van het bodemprofiel kan de v e r o n t r e i n i g i n g diep d o o r d r i n g e n in een w a t e r v o e r e n d p a k k e t . F i guur 5 geeft h i e r v a n een v o o r b e e l d . Vergelijking van het g e l e i d i n g s -v e r m o g e n -van het g r o n d w a t e r b o -v e n s t r o o m s en b e n e d e n s t r o o m s toont aan, dat de s t r o o m b a a n afkomstig van de v u i l s t o r t p l a a t s h i e r d o o r d r i n g t

geleidingsvermogen (25*C)< nS.cm" ) 0 200 400 600 600 1000 ^20° 1 0 2 0 3 0 -4 0 SO 6 0 70 eo benedenstrooms bovenstrooms F i g . 5. G e l e i d i n g s v e r m o g e n van h e t g r o n d w a t e r c a . 200 m b e n e d e n s t r o o m s (D 11) en b o v e n s t r o o m s (D 19) van een v u i l s t o r t p l a a t s ( n a a r HOEKS, TOUSSAINT en LOOI J E N , 1975) 90 diepte (m -mv)

tot een diepte van 50 à 75 m e t e r . Behalve het C l - g e h a l t e is h i e r ook het gehalte aan N a , N H . , Ca, Mg en F e h o g e r dan in het b o v e n s t r o o m -se g r o n d w a t e r . Dankzij de s t e r k e z u i v e r i n g is de v e r o n t r e i n i g i n g m e t opgeloste o r g a n i s c h e stoffen gering (HOEKS, TOUSSAINT en LOOIJEN, 1975).

- 13

A d s o r p t i e heeft tot gevolg dat het betreffende ion t r a g e r beweegt in de b o d e m dan het w a t e r . Dit blijkt uit figuur 6, w a a r in een g r o n d -w a t e r f i l t e r b e n e d e n s t r o o m s van een v u i l s t o r t p l a a t s het NH. - i o n m e t

een v e r t r a g i n g van o n g e v e e r ij j a a r ten opzichte van het Cl ion p a s s e e r t . De C O D c u r v e i l l u s t r e e r t dat e r aanvankelijk nog een C O D v e r -hoging tot c i r c a 100 m g 0?/ l o p t r e e d t . D a a r n a is de afbraak zodanig

op gang gekomen, dat de COD zich s t a b i l i s e e r t op c a . 50 m g 0?/ l .

De e e r d e r b e s p r o k e n d o o r b r a a k c u r v e n van k o l o m p r o e v e n gaven s o o r t -gelijke effecten te z i e n .

C£ NH

9 0 0 T 1 5

7 5 0

-6 0 0

4 5 0

-3 0 0

150

i \

/v

J V' COD ,

COD

V ( m g 0

2

/ t f )

100

5 0

1970

1971

1972

1973

F i g . 6. V e r l o o p van de c o n c e n t r a t i e s Cl, NH4 en COD in het grondwa-t e r op 6 - 6, 50 m d i e p grondwa-t e , en 10 m b e n e d e n s grondwa-t r o o m s van de v u i l s t o r t p l a a t s in de g e m e e n t e A m b t - D e l d e n ( n a a r gegevens van SVA, 1973 en 1974)

14

Het v e r m o g e n van een grond om positief geladen ionen (kationen) te kunnen a d s o r b e r e n w o r d t u i t g e d r u k t in de a d s o r p t i e c a p a c i t e i t ( C E C ; cation exchange c a p a c i t y ) . Deze a d s o r p t i e c a p a c i t e i t en de kationen die zijn g e a d s o r b e e r d (kationbezetting) kunnen op het l a b o r a t o r i u m w o r d e n b e p a a l d . De kationbezetting van het a d s o r p t i e c o m p l e x in de bodem blijkt s t e r k te v e r a n d e r e n na p a s s a g e van het p e r k o l a t i e w a t e r uit een v u i l s t o r t . In t a b e l 4 w o r d t d a a r v a n een v o o r b e e l d gegeven voor

een zandige z a v e l g r o n d .

T a b e l 4 . V e r a n d e r i n g e n in de bezetting van het a d s o r p t i e c o m p l e x in een z a v e l g r o n d , onder invloed van p e r k o l a t i e w a t e r uit een v u i l s t o r t p l a a t s (CEC = 7 , 8 meq/lOO g r a m grond)

B e z e t t i n g van het a d s o r p t i e c o m p l e x (in % van CEC) Kation N a K NH4 C a Mg F e Z n N i o o r s p r o n k e l i j k 0 , 0 4 , 6 0 , 2 9 1 . 1 3 , 9 0 , 2 0 , 0 0 , 0 na d o o r l e i d e n van p e r k o l a t i e w a t e r 3 3 , 6 1 0 , 6 8 , 6 2 8 , 8 0 , 3 1 7 , 6 0 , 2 0 , 2

Het blijkt dat de kationen Na, K, N H . , F e , Zn en Ni zijn g e a d s o r b e e r d . Deze ionen zijn u i t g e w i s s e l d tegen de o o r s p r o n k e l i j k a a n w e -zige ionen Ca en Mg. A d s o r p t i e van ionen heeft dus altijd d e s o r p t i e van a n d e r e ionen tot gevolg.

4 . 3 . V l o e i v e l d e n

Bij de v e r w e r k i n g van huishoudelijk of i n d u s t r i e e l afvalwater op vloeivelden w o r d t de bodem bewust i n g e s c h a k e l d bij de z u i v e r i n g van het a f v a l w a t e r . Dit s y s t e e m w o r d t m o m e n t e e l p l a a t s e l i j k t o e g e p a s t o . a . voor de z u i v e r i n g van p r o c e s w a t e r uit de a a r d a p p e l m e e l i n d u s t r i e en voor de z u i v e r i n g van het huishoudelijk afvalwater ( r i o o l w a t e r ) .

15

-De bedoeling d a a r b i j i svo m de z u i v e r i n g zoveel mogelijk te l a t e n

p l a a t s v i n d e n in de o n v e r z a d i g d e zone boven het g r o n d w a t e r , zodat de b e l a s t i n g van het g r o n d w a t e r m i n i m a a l i s .

Door het a f w i s s e l e n d d r o o g v a l l e n en w e e r o n d e r w a t e r zetten van de grond o n t s t a a n afwisselend a e r o b e en a n a e r o b e o m s t a n d i g h e -den in de b o d e m . Op deze m a n i e r vindt in de bovengrond a e r o b e af-b r a a k van o r g a n i s c h e stoffen p l a a t s , t e r w i j l N H4- v e r b i n d i n g e n door

n i t r i f i c a t i e w o r d e n o m g e z e t in N O3- v e r b i n d i n g e n . O n d e r a n a e r o b e

o m s t a n d i g h e d e n , tijdens het onder w a t e r z e t t e n en v o o r a l ook d i e p e r in het p r o f i e l , verdwijnt het N O ^ i o n door d e n i t r i f i c a t i e ( v o r m i n g van N2) . Aldus kan een z e e r efficiente v e r w i j d e r i n g van opgeloste

stoffen en N - v e r b i n d i n g e n w o r d e n b e r e i k t .

E n k e l e gegevens o m t r e n t de s a m e n s t e l l i n g van het afvalwater en het g r o n d w a t e r of d r a i n w a t e r op d e r g e l i j k e vloeivelden zijn v e r -m e l d in t a b e l 5 (naar gegevens van DE HAAN, 1972).

T a b e l 5. S a m e n s t e l l i n g van afvalwater en g r o n d w a t e r of d r a i n w a t e r op e e n a a n t a l vloeivelden op zandige p r o f i e l e n voor de v e r -w e r k i n g van p r o c e s -w a t e r van de a a r d a p p e l m e e l i n d u s t r i e , af-v a l w a t e r uit een b i e r b r o u w e r i j en r i o o l w a t e r af-van de s t a d T i l b u r g ( n a a r gegevens van DE HAAN, 1972; gemiddelde van m e t i n g e n in p e r i o d e a u g . '71 t / m j a n . '72) Component COD BODj Kjeldahl-N N H4- N Organisch-.N N 02- N N 03- N Totaal P Ortho-P K m g / l i i t i H n ' n H H n H Rioolwater afvalwater -381 23 1 5 . 6 4 , 5 0 , 1 0 , 2 10.8 6,-5 49 Tilburg V drainwater -9 4 , 0 , 2,1 1,2 0 , 1 • 1 2 , 0 0 , 5 0 , 3 41 Trappistenbic afvalwater -385 31 1 2 , 2 10,1 -1 2 , 3 7 . 2 32 ..2 rbrouwerij ' drainwater -20 8 . 6 4 , 0 2 , 7 -1,0 0 , 6 20 Aardappelmeelfab afvalwater 8360 3910 527 96 286 -46 -670 riek WTM3 ) bovenste 50 cm van het grondwater 320 34 18 10.9 4 . 5 0 , 5 1 3 , 8 0,4 0,1 197 1) ca. 350 mm afvalwater per maand

2) 240 mm afvalwater per maand

3) ca. 250 mm afvalwater per jaar (bevlce iing tijdens aardappelmeelcampagne in het najaar)

De vloeivelden voor z u i v e r i n g van r i o o l w a t e r in T i l b u r g zijn r e e d s c a . 45 j a a r in g e b r u i k : De z u i v e r i n g in de bodem v e r l o o p t nog s t e e d s z e e r effectief, u i t g e z o n d e r d voor het K - i o n . De vloeivelden van de

16

-T r a p p i s t e n b i e r b r o u w e r i j zijn sinds 5 j a a r in g e b r u i k . De z u i v e r i n g in de bodem is v e r g e l i j k b a a r m e t de vloeivelden voor het r i o o l w a t e r . De W . T . M , - v l o e i v e l d e n zijn r e e d s 40 j a a r in g e b r u i k . In het n a j a a r vindt h i e r bevloeiing p l a a t s m e t s t e r k v e r o n t r e i n i g d p r o c e s w a t e r van de a a r d a p p e l m e e l i n d u s t r i e . Ook h i e r t r e e d t een behoorlijke z u i v e r i n g op, hoewel e r nog wel s p r a k e is van enige b e l a s t i n g van het g r o n d

-w a t e r .

F o s f a a t v e r b i n d i n g e n uit het afvalwater w o r d e n in de m e e s t e gronden z e e r efficient v e r w i j d e r d door vastlegging in de v o r m van m o e i l i j k

o p l o s b a a r F e - , A l - , of C a - f o s f a a t . Op de vloeivelden in T i l b u r g is de a c c u m u l a t i e van fosfaat in de bovengrond m e t gr ondmons t e r a n a -l y s e s z e e r duide-lijk v a s t g e s t e -l d (DE HAAN, 1975).

N a a s t de v e r w e r k i n g van afvalwater op vloeivelden, w o r d t m e t n a m e het a a r d a p p e l m e e l a f v a l w a t e r en s o m s ook r i o o l w a t e r of effluent van z u i v e r i n g s i n s t a l l a t i e s , v e r r e g e n d op landbouwgronden. De d o s e -r i n g e n w o -r d e n dan a f g e s t e m d op de b e m e s t i n g s w a a -r d e van het afvalw a t e r (N, P en K). De toegediende hoeveelheden zijn d a a r d o o r a a n

-zienlijk l a g e r , zodat het g r o n d w a t e r s l e c h t s in g e r i n g e m a t e w o r d e n b e l a s t (DRENT, 1976).

4 . 4 . V e r k e e r s w e g e n

T e n behoeve van de v e r k e e r s v e i l i g h e i d w o r d t tijdens de w i n t e r wegenzout g e s t r o o i d t e r b e s t r i j d i n g van gladheid. In de l a a t s t e j a r e n

s c h o m m e l t de v e r k o o p van wegenzout rond de 100 000 ton NaCl p e r j a a r . Dit s t r o o i z o u t k o m t door v e r s t u i v i n g en afspoeling op de w e g b e r m e n t e r e c h t en b e r e i k t v e r v o l g e n s het g r o n d w a t e r en het o p p e r -v l a k t e w a t e r .

De z o u t v e r s t u i v i n g is g e d u r e n d e een t w e e t a l w i n t e r s (74/75 en 75/76) g e m e t e n op een proefobject langs Rijksweg A 12 bij V e e n e n daal (fig. 7). De w e e r s o m s t a n d i g h e d e n tijdens en na het s t r o o i e n b l i j -ken veel invloed te hebben op de m a t e van v e r s t u i v i n g . B e l a n g r i j k e f a c t o r e n zijn: de w i n d r i c h t i n g , de w i n d s n e l h e i d , de n e e r s l a g h o e v e e l -heid en de n e e r s l a g d u u r . Z o u t v e r s t u i v i n g t r e e d t v o o r a l op als het wegdek vochtig i s . Het zout komt d a a r b i j v o o r a l op de benedenwind-se b e r m t e r e c h t . Afhankelijk van de w i n d r i c h t i n g kan de b e l a s t i n g

17 mg C l / m wegberm 8 0 0 0 r 7 0 0 0 6000 5 0 0 0 4 0 0 0 3 0 0 0 2 0 0 0 1 0 0 0 -2UIDBERM ' I

'w

I /\ '\ Il 1 N / / ~ \ /> I£ÏL\? 1 !

'/ƒ

t\ lif / \ \ l// \ s'U

1

V'i V1 A i 0Ll_ J L 7 0 0 0 6 0 0 0 5 0 0 0 4 0 0 0 3 0 0 0 2 0 0 0 1 0 0 0 77114IL36.610 . , 8.317 l!l 5.091 NOORD BERM of stond 1 m 2.5 m 5 m •10 m 1 / 11/ 2 1 / 3 1 / 10/ 2 0 / 3 0 / 10/ 2 0 / 3 0 / 9 / 19/ 2 9 / 8 / 18/ 2 8 / 7/ 17/ 2 9 / 8 / /TO Ao AO AO /n Ai >ii fa fa Az A A A /z /z /z /s /s n A 1975 1976 F i g . 7. C h l o r i d e b e l a s t i n g via v e r s t u i v i n g op w e g b e r m e n langs Rijksweg A 12 bij V e e n e n d a a l , g e m e t e n op 1, 2j, 5 en 10 m vanaf de weg (winter 7 5 / 7 6 ) . De s t r o o i b e u r t e n zijn aangegeven m e t pijltjes, w a a r b i j elk pijltje e e n s t r o o i -b e u r t van c a . 20 g"ram zout p e r m ^ weg v o o r s t e l t ( n a a r HOEKS, TOUSSAINT en LOOI J E N , 1976)

18

-van de b e r m e n d a a r o m onderling nogal eens v e r s c h i l l e n . G e r e k e n d over de gehele w i n t e r p e r i o d e 75/76 is 390 g r a m Cl v e r s t o v e n n a a r de n o o r d b e r m en 130 g r a m Cl n a a r de z u i d b e r m ( b e r m e n zijn 12 m e t e r b r e e d ) .

T i j d e n s de w i n t e r 7576 is op R i j k s w e g A 12 t e r hoogte van V e e -nendaal, totaal 8 ton zout p e r k i l o m e t e r weg u i t g e s t r o o i d . O n g e v e e r

12% h i e r v a n is v e r s t o v e n n a a r de b e r m e n en n a a s t g e l e g e n g r a s l a n d e n . De o v e r i g e 88% m o e t m e t n e e r s l a g van het wegdek zijn gespoeld en

zal vlak n a a s t de w e g v e r h a r d i n g op de b e r m zijn t e r e c h t g e k o m e n . Het zoutgehalte in het bodemvocht w o r d t bepaald e n e r z i j d s door de zoutbelasting en a n d e r z i j d s door de m a t e van zoutuitspoeling n a a r h e t g r o n d w a t e r . Vlak n a a s t de weg is deze u i t s p o e l i n g z e e r s t e r k door het van het wegdek a f s t r o m e n d e r e g e n w a t e r . Voor u i t s p o e l i n g van het zout uit de laag 0-80 c m is c a . 250 m m effectieve n e e r s l a g nodig. Dankzij de e x t r a d o o r s p o e l i n g vlak n a a s t de weg is d a a r het

zout r e e d s na 25 à 50 m m n e e r s l a g volledig u i t g e s p o e l d . Op g r o t e r e afstand z a l e c h t e r 250 m m effectieve n e e r s l a g nodig zijn, h e t g e e n betekent dat het bijna een j a a r zal d u r e n voor h e t zout d a a r volledig is u i t g e s p o e l d . Dit v e r s c h i l in d o o r s p o e l i n g heeft tot gevolg dat t i j -dens de z o m e r p e r i o d e de h o g e r e C l - g e h a l t e n in het bodemvocht w o r d e n gevonden op g r o t e r e afstand van de weg (zie t a b e l 3). Vlak n a a s t de weg is a l l e zout vóór de z o m e r u i t g e s p o e l d , w a a r d o o r h e t C l - g e h a l t e h i e r z e e r laag i s . De b e l a s t i n g van de b e r m e n m e t z w a r e m e t a l e n is op ditzelfde proefobject g e m e t e n in de p e r i o d e 8 juli 5 a u g u s t u s 1976. De g e -m i d d e l d e b e l a s t i n g over deze p e r i o d e is w e e r g e g e v e n in t a b e l 6. Tabel 6. B e l a s t i n g van w e g b e r m e n m e t z w a r e m e t a l e n , g e m e t e n l a n g s Rijksweg A 12 (bij Veenendaal) in de p e r i o d e 8/7 5/8 ' 7 6 . De gegevens zijn gemiddelden van beide w e g b e r

-m e n o v e r de gehele p e r i o d e ( n a a r gegevens van BEKER, 1977)

Afstand tot de weg (m) 1 2± 5 10 25 50 P b 4 5 , 5 1 7 , 7 9 , 2 4 , 8 1 , 6 1 , 0 G e m i d d e l d e Z n 1 8 , 3 8 , 4 7 , 6 7 , 4 2 , 3 1 , 6 b e l a s C u 1, 56 0 , 8 5 0 , 5 3 0 , 3 6 0,22 0 , 1 7 ting in m N i 0, 52 0,47 0 , 2 3 0 , 2 7 0 , 1 5 0 , 2 1 g / m - wee C r 0 , 2 1 0, 11 0 , 0 7 0 , 0 6 0 , 0 2 0 , 0 1 k C d 0 , 1 0 0 , 0 6 0 , 0 4 0 , 0 3 0 , 0 1 0 , 0 1

- 19

Voor a l l e m e t a l e n is een duidelijke a f s t a n d s r e l a t i e gevonden. Z w a r e m e t a l e n zijn in het a l g e m e e n weinig m o b i e l in de b o d e m , h e t g e e n blijkt uit de d o o r g a a n s s t e r k e a c c u m u l a t i e in de b o v e n g r o n d . Dit geldt z e k e r voor lood. Vlak n a a s t de weg kan, v o o r a l tijdens de w i n t e r , de m o b i l i t e i t e c h t e r b e l a n g r i j k g r o t e r zijn door de v o r m i n g van c o m p l e x e n m e t Cl afkomstig van s t r o o i z o u t . Bij e e n C l -- c o n c e n t r a t i e van 4000 m g / l in het bodemvocht kunnen de volgende c o m p l e x e n w o r d e n gevormd: P b Cl , P b Cl2> Zn Cl , Cd Cl en

Cd C l2 (HAHNE en K R O O N T J E , 1973). Vooral de n i e t g e l à d e n c o m

-plexen P b CI2 en Cd C l , zijn m o b i e l omdat ze niet d e e l n e m e n aan a d s o r p t i e p r o c e s s e n .

B e r m b e p l a n t i n g e n blijken v e e l h i n d e r te o n d e r v i n d e n van het wegenzout, v o o r a l van het stuifzout dat zich afzet op takken, b l a d e

r e n en knoppen ( ' c o n t a c t s c h a d e ' ) . Schade door z w a r e m e t a l e n is m i n d e r bekend. De v e r o n t r e i n i g i n g door z w a r e m e t a l e n kan wel p r o b l e -m e n geven a l s b e r -m g r a s w o r d t g e b r u i k t voor v e e v o e r .

4 . 5 . A a r d g a s 1 e k k e n

L e k k a g e v a n a a r d g a s uit o n d e r g r o n d s e g a s l e i d i n g e n i s e e n v e r -s c h i j n -s e l dat v o o r n a m e l i j k in -stedelijke gebieden van belang i-s en d a a r een r e ë l e b e d r e i g i n g v o r m t voor s t r a a t b e p l a n t i n g e n . D i r e c t na de o m s c h a k e l i n g van s t a d s gas op a a r d g a s zijn de gas v e r l i e z e n door lekkage p l a a t s e l i j k z e e r hoog g e w e e s t . M a a r ook nu w o r d e n g a s b e -d r i j v e n en p l a n t s o e n -d i e n s t e n nog v o o r t -d u r e n -d g e c o n f r o n t e e r -d m e t g a s l e k k e n en a f s t e r v e n d e s t r a a t b o m e n . Het effect van a a r d g a s l e k k a -ge op de bodem en de s t r a a t b e p l a n t i n g i s u i t v o e r i g b e s c h r e v e n door HOEKS (1972).

A a r d g a s b e s t a a t voor 85% uit koolwaterstoffen m e t a l s b e l a n g -r i j k s t e b e s t a n d d e e l m e t h a a n g a s (81,9%). De o v e -r i g e 15% b e s t a a t uit stikstofgas (14%) en k o o l z u u r g a s ( 0 , 9 % ) . Het a a r d g a s is a l s z o -danig niet giftig voor p l a n t e n .

Bij een a a r d g a s l e k vinden in de bodem p r o c e s s e n p l a a t s die het b e s t kunnen w o r d e n t o e g e l i c h t aan de hand van figuur 8. Het m e t h a a n -gas uit h e t lek w o r d t in de bodem door m i c r o - o r g a n i s m e n g e o x y d e e r d volgens de r e a c t i e :

20

-ntrt-bemvtoKM normait grond

concentroti* F i g . 8. S c h e m a t i s c h e v o o r s t e l l i n g van de s a -m e n s t e l l i n g van de b o d e m a t m o s f e e r bij een a a r d g a s l e k ( n a a r HOEKS, 1972)

Deze oxydatie g e b e u r t in een b e t r e k k e l i j k s m a l l e zone, de zgn. m e t h a a n - o x y d a t i e z o n e . D i r e c t rond het lek, in de a n a e r o b e zone, kan d e z e oxydatie niet p l a a t s v i n d e n wegens afwezigheid van z u u r

-stof. In de m e t h a a n - o x y d a t i e z o n e w o r d t C H4 a a n g e v o e r d vanuit

h e t g a s l e k en 0? vanuit de n o r m a l e , niet-bel'nvloede grond. De bij

de oxydatie g e v o r m d e C 02 v e r o o r z a a k t hoge C 02~ g e h a l t e n in de

bodem (tot 20 v o l . %).

A a r d g a s l e k k a g e geeft v o o r a l p r o b l e m e n omdat binnen de b e bouwde kom de ventitalie van de bodem vaak veel te w e n s e n o v e r l a a t door de d i v e r s e s o o r t e n b e s t r a t i n g e n , zoals a s f a l t of k l i n k e r -wegen, t r o t t o i r s , p a r k e e r p l a a t s e n , e n z . D a a r d o o r kan zelfs een klein g a s l e k (bijv. 25 l i t e r p e r uur) aanleiding zijn tot het a f s t e r v e n van s t r a a t b o m e n . De i n v l o e d s s f e e r van een g a s l e k is u i t e r a a r d af-hankelijk van de l e k g r o o t t e en v e r d e r van de a a r d van het wegdek, d« diepte van het g r o n d w a t e r , de g o n d s o o r t en het gasgevuld p o r i ë n -volume VF.n de g r o n d . Ook de b o d e m t e m p e r a t u u r heeft veel invloed m e t n a m e op de m i c r o b i o l o g i s c h e oxydatie van het m e t h a a n g a s .

21

Het a f s t e r v e n van de s t r a a t b e p l a n t i n g e n bij g a s l e k k e n is h e t g e volg van z u u r s t o f g e b r e k in de b o d e m . De m a a t r e g e l e n b e s t a a n a l l e r e e r s t uit het zo snel mogelijk r e p a r e r e n van de g a s l e k k e n en h e t v e r b e t e r e n van de b o d e m v e n t i l a t i e m e t behulp van v e n t i l a t i e k a n a l e n ( b o o r gaten van 70 c m diep m e t d a a r i n e e n g e p e r f o r e e r d e p v c k o k e r a f g e -dekt m e t een gatentegel^.

Tijdige o p s p o r i n g en d o e l m a t i g e b e s t r i j d i n g van g a s l e k k a g e is b e l a n g r i j k voor het behoud van de stedelijke b e p l a n t i n g e n . H i e r t o e i s een goede s a m e n w e r k i n g t u s s e n g a s b e d r i j v e n en p l a n t s o e n d i e n s t e n v e r e i s t .

4 . 6 . O l i e l e k k a g e

De aanwezigheid van o l i e a c h t i g e c o m p o n e n t e n in het g r o n d w a t e r i s voor d r i n k w a t e r m a a t s c h a p p i j e n een van de m e e s t g e v r e e s d e v e r -o n t r e i n i g i n g e n vanwege het r e u k - en s m a a k b e z w a a r . E é n l i t e r -olie of benzine is voldoende om 1 m i l j o e n l i t e r w a t e r o n b r u i k b a a r te m a k e n voor de b e r e i d i n g van d r i n k w a t e r .

Olie v e r o n t r e i n i g i n g in de bodem kan o p t r e d e n door l e k k a g e s uit o n d e r g r o n d s e t r a n s p o r t l e i d i n g e n of o n d e r g r o n d s e tanks voor o p s l a g van olie of b e n z i n e . Ook kan olie in de bodem t e r e c h t k o m e n door ong e v a l l e n m e t t a n k a u t o ' s of i l l e ong a l e lozinong van afongewerkte o l i e . L e k -k a g e s uit o n d e r g r o n d s e leidingen of tan-ks w o r d e n in v e e l gevallen p a s z e e r l a a t of h e l e m a a l niet ontdekt, t e n z i j het om g r o t e h o e v e e l -h e d e n g a a t .

Als olie of benzine in de bodem t e r e c h t k o m t en h e t g r o n d w a t e r b e r e i k t , blijft h e t op het g r o n d w a t e r d r i j v e n en w o r d t aldus m e e g e -v o e r d in de r i c h t i n g -van de g r o n d w a t e r s t r o m i n g . De olie of benzine blijft in de bodem m o b i e l zolang het gehalte h o g e r is dan de zgn. ' r e s t v e r z a d i g i n g ' . Afhankelijk van de o l i e s o o r t en de g r o n d s o o r t b e -d r a a g t -deze r e s t v e r z a -d i g i n g 5 à 20% van het p o r i ë n v o l u m e .

A a n g e z i e n de olie v o o r t d u r e n d in contact is m e t g r o n d w a t e r en i n f i l t r e r e n d r e g e n w a t e r zullen de koolwaterstoffen uit de olie, zij het in g e r i n g e m a t e , in oplossing gaan. De opgeloste olie componenten kunnen m e t de g r o n d w a t e r s t r o m i n g d i e p e r in het g r o n d w a t e r d o o r -d r i n g e n .

22

In de m e t olie v e r o n t r e i n i g d e grond boven het g r o n d w a t e r vindt afbraak van de o l i e c o m p o n e n t e n p l a a t s , w a a r b i j de koolwaterstoffen w o r d e n g e o x y d e e r d . H i e r d o o r kunnen in de bovengrond lage

zuurstof-gehalten o n t s t a a n . De g e v o r m d e oxydatieprodukten zijn door hun m e e r p o l a i r e k a r a k t e r b e t e r o p l o s b a a r in w a t e r dan de o o r s p r o n k e -lijke k o o l w a t e r s t o f f e n . D e z e oxydatieprodukten, die e v e n e e n s s t e r k s m a a k b e d e r v e n d zijn, kunnen dus v e e l g e m a k k e l i j k e r w o r d e n a f g e -v o e r d n a a r het g r o n d w a t e r (zie C O O W - i n t e r i m r a p p o r t e n , 1975-1977).

Gelukkig w o r d e n de m e e s t e koolwaterstoffen in m e e r of m i n d e r e m a t e a a n de bodem g e a d s o r b e e r d , w a a r d o o r ze zich m e t een z e k e r e v e r t r a g i n g ten opzichte van de g r o n d w a t e r s t r o m i n g door de bodem v e r p l a a t s e n . T e n a a n z i e n van de afbraak van d e z e o p g e l o s t e o l i e c o m -ponenten in het g r o n d w a t e r ( m e e s t a l onder a n a e r o b e omstandigheden) i s nog weinig bekend. W a a r s c h i j n l i j k zullen de C O O W - e x p e r i m e n t e n h i e r o v e r m e e r i n f o r m a t i e kunnen geven.

O m d a t de olie of benzine op het g r o n d w a t e r blijft d r i j v e n , is het in bepaalde gevallen mogelijk om de v e r o n t r e i n i g d e g r o n d uit te g r a -ven en de olie op te p o m p e n . Indien het g r o n d w a t e r v e r o n t r e i n i g d is m e t opgeloste koolwaterstoffen zal s o m s w o r d e n b e s l o t e n tot l a n g -d u r i g e r e t o u r b e m a l i n g .

5. DISCUSSIE EN CONCLUSIES

De genoemde v o o r b e e l d e n van b o d e m v e r o n t r e i n i g i n g tonen aan, dat de z u i v e r i n g s c a p a c i t e i t van de grond groot i s . Dit is m e d e te

danken a a n de d o o r g a a n s t r a g e s t r o m i n g van het g r o n d w a t e r , w a a r d o o r de verblijftijd van h e t w a t e r in de bodem vaak vele t i e n t a l l e n j a r e n

b e d r a a g t . Hoewel de z u i v e r i n g s p r o c e s s e n in de bodem kwalitatief r e d e l i j k bekend zijn, o n t b r e k e n nog veel kwantitatieve gegevens o m -t r e n -t de z u i v e r i n g s c a p a c i -t e i -t van v e r s c h i l l e n d e g r o n d s o o r -t e n -ten a a n z i e n van een groot a a n t a l v e r o n t r e i n i g e n d e stoffen. D e r g e l i j k e gegevens over b i o c h e m i s c h e afbraak, a d s o r p t i e of c h e m i s c h e p r o -c e s s e n zijn nodig om de v e r p l a a t s i n g s s n e l h e i d van opgeloste stoffen in het g r o n d w a t e r te b e r e k e n e n (HOEKS, 1977a).

Voor het v a s t s t e l l e n van b e s c h e r m i n g s z o n e s in w a t e r w i n g e b i e d e n en voor het al dan niet t o e s t a a n van bepaalde a c t i v i t e i t e n binnen die

23

-z o n e s -zijn d e r g e l i j k e b e r e k e n i n g e n e s s e n t i e e l . M o m e n t e e l w o r d t e c h t e r , ook al door het o n t b r e k e n van de g e g e v e n s , nog nauwelijks r e k e n i n g gehouden m e t de i n t e r a c t i e p r o c e s s e n in de b o d e m . Uit v e i l i g h e i d s o v e r w e g i n g e n w o r d t d a a r o m a a n g e n o m e n d a t e r geen af-b r a a k of a d s o r p t i e p l a a t s v i n d t .

De verblijftijd in de bodem is in b e l a n g r i j k e m a t e afhankelijk van de h y d r o l o g i s c h e o m s t a n d i g h e d e n . Bij de keuze van t e r r e i n e n voor v e r w e r k i n g van afvalstoffen is het d a a r o m gewenst om vooraf een g e o h y d r o l o g i s c h o n d e r z o e k te v e r r i c h t e n om e e n indruk te k r i j g e n van de te v e r w a c h t e n v e r o n t r e i n i g i n g van g r o n d w a t e r en o p p e r v l a k t e -w a t e r .

6. LITERATUUR

BEKER, D. ,1977. Mobiliteit van z w a r e m e t a l e n in de grond onder een v u i l s t o r t . Wageningen. Nota ICW,959, 45 p p .

, 1977. B e l a s t i n g van de w e g b e r m e n van R i j k s w e g 12 m e t z w a r e m e t a l e n . Wageningen. Nota -ICW, 978, 23 pp BOTS, W . C . P . M . , P . E . JANSEN en G . J . NOORDEWIER, 1977.

F y s i s c h - c h e m i s c h e s a m e n s t e l l i n g van o p p e r v l a k t e - en g r o n d w a t e r in het N o o r d e n des L a n d s . Een studie in het k a d e r van h e t I n t e g r a a l S t r u c t u u r p l a n N o o r d e n des L a n d s . R e g i o n a l e Studie ICW (in d r u k ) .

COOW, I974 - I 9 7 7 . I n t e r i m - r a p p o r t e n van het C o n t a c t c e n t r u m O l i e - i n d u s t r i e - O p e n b a r e W a t e r v o o r z i e n i n g (COOW) o v e r l y s i m e t e r o n d e r z o e k betreffende o l i e v e r o n t r e i n i g i n g in de b o d e m . S e c r e t a r i a a t : P o s t b u s 70, Rijswijk ( Z - H ) .

DRENT, J . 1976. V e r w e r k i n g van p r o c e s w a t e r van de a a r d a p p e l -m e e l i n d u s t r i e in de landbouw. R e g i o n a l e Studies ICW 10, 49 pp.

HAAN, F . A . M . D E , 1972. R e s u l t a t e n van b e l a s t i n g van de bodem m e t grote hoeveelheden afvalstoffen. Nota ICW,657, 56 p p .

, I 9 7 5 . I n t e r a c t i o n - m e c h a n i s m s in soil in r e l a t i o n to soil pollution and g r o u n d w a t e r quality. V e r s l . en M e d e d . C o m m . H y d r . O n d e r z . TNC 21:34-51 . T e c h n . Bull.ICW 9 5 .

24

-HAHNE, H . C . H . a n d W i KROONTJE, 1973. Significance of pH and c h l o r i d e c o n c e n t r a t i o n on behaviour of heavy m e t a l p o l l u t a n t s . J . E n v i r . Q u a l . 2: 4 4 4 - 4 5 0 .

HAMAKER, P h . , 1975. L y s i m e t e r o n d e r z o e k betreffende u i t s p o e l i n g van zouten en m e s t s t o f f e n uit een k a s g r o n d van lichte t e x t u u r . Nota ICW, 877.

HAMAKER, P h . en J . VAN BEUSEKOM, 1977. O n d e r z o e k n a a r de w a t e r - en m i n e r a l e n h u i s h o u d i n g op een glastuinbedrijf. Nota ICW, 9 8 1 .

HOEKS, J . , 1972. Effect of leaking n a t u r a l gas on soil and vegetation in u r b a n a r e a s . A g r i c . R e s . R e p . 778, P u d o c , Wageningen.

, 1975. P o l l u t i o n of soil and g r o u n d w a t e r f r o m land d i s p o s a l of solid w a s t e s . V e r s l . en M e d e d . C o m m . H y d r o l . O n d e r z . TNO 21: 7 0 - 8 6 . T e c h n . B u l l . ICW 96.

, 1977. Mobility of pollutants in soil and g r o u n d w a t e r n e a r w a s t e d i s p o s a l s i t e s . IAHS-publication n o . 1 2 3 . S y m p o s i u m A m s t e r d a m , oktober 1977.

, 1977a. B e r e k e n i n g van g r o n d w a t e r v e r o n t r e i n i g i n g bij p u n t b e l a s t i n g e n . Nota ICW, 968. ~";

HOEKS, J . , C G . TOUSSAINT e n W . LOOIJEN, 1975. K w a l i t e i t v a n g r o n d w a t e r en o p p e r v l a k t e w a t e r bij het a f v a l v e r w e r k i n g s -bedrijf van de VAM in W i j s t e r . Nota ICW, 887, 28 p p .

, 1976. Z o u t b e l a s t i n g van de w e g b e r m e n langs Rijksweg 12 bij Veenendaal t . g . v . de g l a d h e i d s b e s t r i j d i n g (winter 1975/1976). Nota ICW, 923, 10 pp.

MEAD B . E . a n d W . G . WILKIE, 1972. L e a c h a t e p r e v e n t i o n and

c o n t r o l from s a n i t a r y l a n d f i l l s . Waste A g e . M a r c h / A p r i l : 8 . R I J T E M A , P . E . , 1977. E e n b e n a d e r i n g voor de s t i k s t o f e m i s s i e uit

het g r a s l a n d b e d r i j f . Nota ICW, 929, 17 p p .

, 1977. W a t e r k w a l i t e i t s o n d e r z o e k . In: A s p e c t e n van een twintigtal j a r e n c u l t u u r t e c h n i s c h o n d e r z o e k . Cult. T i j d s c h r . 1 7 / 3 , o k t / n o v . 1977.

R I J T E M A , P . E . e n j . HOEKS, 1977. B o d e m g e b r u i k en w a t e r k w a -l i t e i t . H e t e r o s i s - c u r s u s 1977-1978. Wageningen.

STEENVOORDEN, J . H . A . M . , 1976. N i t r o g e n , phosphate and biocides a s influenced by soil f a c t o r s and a g r i c u l t u r e . P r o c . and Inf. N o . 2 1 . C o m m . H y d r o l . R e s . TNO 5 2 - 6 9 . T e c h n . B u l l . I C W . 9 7 .

- 25

STEENVOORDEN, J . H . A . M . en J . PANKOW, 1976. De e u t r o f i ë r i n g van een k r e e k aan het V e e r s e M e e r en de invloed h i e r o p van u i t g e m a l e n p o l d e r w a t e r . Nota ICW, 910.

STEENVOORDEN, J . H . A . M . e n H . P . OOSTEROM, 1977. De c h e m i s c h e s a m e n s t e l l i n g van het ondiepe g r o n d w a t e r bij r u n d -v e e h o u d e r i j b e d r i j -v e n . Nota ICW, 964, 23 p p .

SVA, 1973. O n d e r z o e k C e n t r a l e S t o r t p l a a t s van het OLVT bij Z e l -d a m ( g e m e e n t e A m b t - D e l -d e n ) . R a p p o r t IV, SVA, 498, A m e r s f o o r t .

, 1974. R a p p o r t 5: G r o n d w a t e r v e r o n t r e i n i g i n g bij de v u i l s t o r t p l a a t s A m b t - D e l d e n . SVA, 938, A m e r s f o o r t . ZANONI, A . E . , I 9 7 3 . P o t e n t i a l for g r o u n d w a t e r pollution f r o m the

land d i s p o s a l of solid w a s t e s . C R C . C r i t i c a l R e v i e w s in E n v i r o n m e n t Control: 2 2 6 - 2 6 0 .