Direk of indirek – ’n antwoord op H.M. Kuitert se siening van skrifberoep in die etiek

D IR E K OF IN D IR E K - 'N ANTWOORD OP H . M. K U IT E R T SE S IEN IN G VAN S K R IF B E R O E P IN D IE E T IE K

H. G . S to k e r, D iensp lig kapelaan, Gereforrneerde K e r k , V o o rtre kk erh o o g te, Pretoria

A B S T R A C T

An a n a ly sis is p ro vid ed of H M K u ite rt's view of a call on S c rip tu re in E t h ic s . T h is is effected b y the au th o r's a n a ly sis and sy n th e sis of the view of K u it e r t. In K u ite rt's view man, together with h is ca p a b ilitie s, is co n sidered so h ig h ly that man becomes the norm of the m oral. T h is an th ro p o cen tric eth ics is in co n flict with the trad itio n al Refored v ie w , v iz . th at E th ic s should be th e o ce n tric. T h e author co ncentrates on K u ite rt's argum entation in his work Het S ch riftb e ro e p in de E th ie k . In th is a rtic le the view is taken that the B ib le is the Word of God and that the au th o rs of the B ib le were in sp ire d b y the Holy S p irit in an organic m anner. It is also argued th at Holy S c rip tu re as the Word of God cannot co n tra d ict it s e lf, and th at the seeming co n trad ictio n s e x is t as a re su lt of the sin -in d u ce d co rru p tio n of the mind of the exegete/h erm en eu t. In opposition to K u it e rt's v ie w , guidelines are o ffere d fo r S c rip tu r a lly valid ca lls on S c rip tu re in E th ic s .

I . IN L E ID IN G

1.1 ONDERW ERP VAN O N D ERSO EK

Soos uit die tite l b ly k , is die onderw erp van ondersoek 'n eva lu e rin g van H .M . K u ite rt se sien in g van 'n beroep op die S k r if in die e tie k . H iervoor is d it nodig om k o rtlik s s til te staan by wie K u ite rt is en by wat onder die term 'S k rifb e ro e p in die etiek' v e rsta a n moet w ord.

H .M . K u ite rt is 'n N ederlander van geboorte (1 9 2 4 ). Nadat h y sy teologiese stu d ies aan die V rije U n iv e rs ite it van Amsterdam voltooi h et, was hy v an af 1950 v i r v y ftie n ja a r p re d ik a n t in N ederland. In 1962 prom oveer hy aan die V r ije U n iv e rsite it met G .C . B erkh o u w e r as promo­

-to r. V an a f 1965 is hy verbonde aan die F a ku lte it Teologie van die V rije U n iv e rs ite it, w aar hy in 1967 aangestel word as p ro fe sso r in e tiek .

Wat K u ite rt se denke b e tre f, w ys De B ru y n (1977:15) daarop dat K u ite rt oor v e rs k e ie sake standpunt inneem wat d u idelik v é rs k il van wat trad isio n ee l in die G ereform eerde teologie aan vaar is . D aarby k r y ons by K u ite rt so 'n hoogskatting van die mens en s y moontlikhede (Velem a, 1971:162) dat die mens die norm van die moraal word (Douma, 1972:40). Dit maak dat K u ite rt se 'antro p o sen triese' etiek in kon fro n tasie staan met die trad isio n ele gereform eerde siening dat die etiek 'te o se n tries' moet wees (De B r u y n , 1977:17). V an d aar dat K u ite rt hom nie d ire k op die S k r if as "suprem a iudex co n tro versia ru m " v ir die etiek kan beroep nie, maar die taak aan die mens ( k e r k ) gee om die Bybel te 'o n tso sialiseer' (K u it e r t , 1 9 7 0 :8 7 ). Sodoende is God se wil nie meer die gesagvolle m aatstaf v ir die beoordeling van die mens se lewe n ie , maar wel die mens se s u b je k tiw istie se e rv a rin g en in sig te van God, sy Woord en die situ asie v a n d a g .

S ch u l/e (1981:93) w ys daarop dat K u ite rt met behulp van kategorieë van die logiese positivism e teologie beoefen. In die verb an d v e rw y s Sch u lze na die w ork van K u ite rt Wat heet geloven' (1977) w aar K u ite rt klem lê op die belang van die mondigheid van die mens. Wanneer die mens bloot glo op grond van gesag van buite a f, b ly hy onmondig ( K u it e r t , 1977:15). Hy sien dan die B yb el as bloot die e e rste getuie van die C h ris te lik e so ekon tw erp, wat dus geen m aatstaf is of normatiewe gesag het nie. Daarom kan die B y b e lse gebooie hoogstens voorbeelde, of etiese modelle wees v i r hoe ons ons lewens kan in rig ( K u it e r t , 1 9 7 0:8 5 ). Dit is dan ju is volgens S ch u lze (1 9 8 1 :1(H)) 'n kenm erk van die logiese po sitivism e dat die besondere openbaring in die algemene openbaring opgelos w ord.

Wat die terme " S k rifb e ro e p " en "e tie k " b e tre f, die volgende:

• O n der etiek word saam met H eyns (1 9 8 2 :8 ) v e rsta a n "alle handelinge wat die persoon van die mens op die een of an d er w y se , d ire k of in d ire k , e k s p lis ie t of iin p lisie t, in positiewe of in negatiewe sin ra a k " . H eyns sien dan k o rt gestel die etiese as "perso o n sbeh an d elin g” . In d ie v erb an d s lu it H eyns b y S to k e r aan (1 9 6 7 :2 5 1 ), wat die etiese as 'p erso o n sb e h artig in g ' (d it w il së die b e h artig in g van persoon tot

-203-persoon) s ie n .1 S to ker o m skryf d it soos volg (1 9 6 7 :2 5 0 ): "Ons vin d die sedelike in die m enslike persoon, in sy ’h a rt', in sy gesin dh eid, in sy ged rag , soos dit in die verhouding van menslike persoon tot m enslike persoon tot m anifestasie kom ."

• Wat die term "S k rifb e ro e p " b e tre f, stel Jo n k e r (Ongedateerd b :1 ) dat d it dui op "die beroep . . . op die Bybel as suprema index co n tro v e rs ia ru m ". V e rd e r stel hy dat v ir die etiek die term

S k rifb e ro e p ' meer van toepassing is as die term S k rifb e w y s ’ .

B u y s (O n g ed ateerd : 1) s lu it in sy denke aan by die van Jo n k e r. H y stel dat terw yl in die dogmatiek by v o o rke u r van 'S k rifb e w y s' gepraat w o rd , die term S krifb e ro e p ' meer g e skik v ir die etiek is . Hy gee dan as rede v ir die o nderskeid aan dat te rw yl in die dogmatiek ’n w aarheid o n versw ak te alle tye geld, in die etiek daarenteen die situ a sie 'n pertin en te rol speel: " ’n B yb else situ asie w aarin 'n sekere daad as goed bestempel kon w o rd , herhaal hom nooit weer presies so nie. Dieselfde daad wat in die B yb el onder bepaalde omstandighede as goed b e sk ryw e kon w o rd , kan dus nie in huidige omstandighede noodwendig as goed deurgaan n ie ."

• K u ite rt (1970:63) stel dat w anneer hy van 'S k rifb e ro e p ' p ra a t, bedoel hy om die p ra k ty k onder oë te sien dat C h riste n e hulle ten opsigte van v ra e uit die alledaagse lewe, hulle op die Bybel beroep om antwoorde te gee. V e rd e r verstaa n hy onder S krifb ero e p n beroep van die sondaar op Gods beloftes soos wat dit de u r die S k r ift e tot ons kom. H ierb y behels die S krifb e ro e p in die etiek de u r die eeue volgens K u ite rt ook 'n m ateriële re g verd ig in g van die C h ris te lik e handele, naamlik in s o v e rre die 'S k rifb e ro e p ' daarvoor dien om h ierdie

Die term 'p erso o n sbeh artig in g' omvat volgens die s k ry w e r meer as die term 'p erso o nsbehandeling ', want dit gaan in die etiek nie net om hoe mense mekaar behandel nie (n ie net om m enslike gedrag n ie ), maar ju is ook om die h artsg e sin d h eid w aaruit h ie rd ie handeling v o o rtsp ru it.

-204-handelinge te legitim eer as -204-handelinge volgens die aan w ysin g van die B y b e l.

• Wat etiek b e tre f, stel K u ite rt (1981c: 11,12) dat moraal v ir hom rig ly n e is oor wat ons ons medemens mag of nie mag aandoen nie. E tiek is dan 'n besinn in g wat ten doel het om tot ooreenstemming te kom oor h ie rd ie morele rig ly n e . E tie k is "een rationele onderneming van re d elijke mensen die hun d isc u ssie o v e r wat mag en niet mag n a tu u rlijk voeren van u it hun eigen g e estelijk e achterg ro n d maar met a l s doel: regels vinden waarmee iedereen in ste m t." K u ite rt vin d dus nie die diepste begronding v ir sy etiek in die B yb el of sy 'eie g e estelike ag tergrond ' n ie , maar in 'n konsensus tu ssen redelike m ense'. Die mens se v e rs ta n d is h ie r die hoogste norm.

1 .2 A K T U A L I T E I T VAN ONDERW ERP

E tie k staan vandag in die b ra n d in g . As na die hedendaagse a rtik e ls en debatte g e k y k w o rd , is dit d u id e lik dat dogmatiese s tr y d v r a e nie meer so s te rk in die sentrum staan n ie , maar dat die s try d v e ld v e r s k u if het na die van die etiese. K e rke en teoloë wat dogmaties op vele te rre in e van m ekaar v e r s k il, w e rk ten nouste saam ten o psigte van etiese pro blem atieke. 2 Daarenteen word k e rk e en persone wat le e rste llig s te rk ooreenstem , d e u r etiese kw essies uit mekaar g e d r y f .’

Ten opsigte van die " v e rs k u iw in g van die dogmatiese na die etiese” stel J . A . Heyns (1 9 8 2 :3 ) "dat die etiek tans 'n k r is is belewe so groot as wat

7 V e rg e ly k byvoorbeeld die sam ewerking in die Wéreldrand van K e rk e , die S .A . Raad van K e rk e , die sam ewerking ten opsigte van H ie , sogenaamde K airo s-d o ku m en t, en 'v e rso e n in g sa k sie s' in S u id - A frik a .

5 Soos byvoorbeeld die lede van die G ereforrneerde Ekum eniese Sinode oor etiese sake soos m enseregte, hom oseksualism e, a b o rsie , pasifistne en b u rg e rlik e ongehoorsaamheid.

-205-dit na alle w a a rsk y n lik h e id nog nooit tevore was nie - en dáárom ju is nóu aandag moet k r y , so d rin gen d en so toegewyd as nog nooit tevore n ie ." Hy stel v e rd e r dat leer en lewe vandag los van mekaar gemaak word. Die uniekheid van die B yb else boodskap word v e rv a n g deur 'n sin kretism e van 'n C h ris te lik e en llum anistiese e tie k . D aarby word trad isio n ele C h ris te lik e norme en waardes vandag nie net e rn stig bevraagteken nie, maar meestal ook rad ikaal omgekeer. In die sin is d it b e lan g rik om te k yk wat in g eb rin g word teen die trad isio nele gereform eerde teologie (w aaro n d er etie k ) se S k rifg e b ru ik (w aaronder S k rifb e ro e p ).

As bogenoemde in ag geneem w o rd , dan kom die a k tu a lite it van die o nderw erp onm iddellik voor die oog. Saam met die etiek is sy fin ale grond waarop hy hom kan beroep, die S k r i f , vandag in die teologiese b ra n d in g . T e rw y l v ro e ë r in die k e rk se geskiedenis by die meeste leerstellig e s try d p u n te die S k r if as hoogste gesag en fin ale a rb ite r d eu r beide stryd e n d e p a rty e aan vaar is (hoewel hul eksegese van sekere Bybelgedeeltes v e rs k il h e t ), gaan die s try d vandag oor die gesag van die S k r if as sodanig as fin ale a rb ite r. Jo n k e r (O ngedateerd b :1 ) merk dan heeltemal tereg op dat "die reg van die S k rifb e ro e p in die etiek" vandag "van v e rs k ille n d e kante bevraagteken of ten minste g e re la tiv e e r" w o rd . As vernaam ste g estaltes h ie rvan noem h y : " ( a ) die problem atisering van die pro testan tse S k rifb e g in s e l; (b ) die beklemtoning van die h isto rie se k a ra k te r van die S k r if ; ( c ) die afk e e r van alle vorme van k a s u ïs tie k ; (d ) die aanvaarding van b u ite -b yb else bronne v ir die kennis van die sedelike n o rm a tiw ite it." In die verb an d is ju is die gedagtes van K u ite rt aktueel en in v lo e d ry k . Soos De B ru y n (19 7 7 :1 9 ) dit s te l: "D it is b y k a n s onmoontlik om vandag op w etenskaplike w yse enige onderw erp in die G ereform eerde etiek behoorlik te bestudeer sonder om ook kennis te neem van K u ite rt se siening d a a ro o r."

1 .3 B E G R E N S IN G VAN O N D ERSO EK

Dit is u it die aard van die saak nie moontlik om in die b eperkte omvang van h ie rd ie a rtik e l in besonderhede in te gaan op die agtergrond en inhoud van K u ite rt se denke n ie . In lyn met die tema van h ie rd ie a rtik e l sal g e ko n sen tre er word op K u ite rt se argum entasie in sy w e rk , Het

-206-S c h riftb e ro e p in de e th ie k '. Die beperkte omvang van die a rtik e l maak dit onmoontlik om diepte eksegese te doen van die v e rs k ille n d e S k rifte k s te wat K u ite rt aanvoer om sy standpunte te b e w ys. Hieraan sal eg ter wel o o rsig te lik aandag gegee word w aar dit nodig b ly k .

In h ie rd ie stud ie word v e rd e r d aarvan uitgegaan dat die B yb el die Woord van God is , en dat die B y b e ls k ry w e rs op organiese w yse d eu r die Heilige Gees g e ïn sp ire e r is . Hierop sal dus nie v e rd e r ingegaan word of o o r geargum enteer word nie. H ierb y word ook uitgegaan d aarvan dat die Heilige S k r if as Woord van God homself nie kan w e ersp re ek nie, en dat s k y n b a re te e n stryd ig h ed e bestaan as gevolg van die sonde- v e rd u is te rth e id van die eksegeet/herm eneut se v e rs ta n d . Hermeneutiese kw essies sal net aangeraak word in s o v e rre dit die onderw erp en die argum entasie daaromheen dien.

1 .4 W ERKPLA N

E e rs word 'n eie analise en sin tese van K u ite rt se sien in g oor S krifb e ro e p in die etiek gem aak; w a artyd en s v e ra l (m aar nie u itslu ite n d nie) g e ko n se n tre e r word op s y a rtik e l met dieselfd e tite l (H et S ch riftb e ro ep in de e th ie k ) wat in sy bundel 'A n d e rs gezegd' v e rs k y n het (1 9 7 0 :6 3 -8 7 ). H ie ru it en hierteenoor sal dan apologeties-herm eneuties gepoog word om rig ly n e te gee v i r ’n S k rifg e tro u e w yse van S k rifb e ro e p in die e tie k .

2 . U IT E E N S E T T IN G

In s y w e rk 'V e rsta a t gij wat gij leest' (1 9 6 9 :8 ) ste l K u ite rt dat hoewel die B yb el die Woord van God genoem kan w o rd , d it nie beteken dat alles wat in die B yb el as gebod van God staan d e u r ons gehoorsaam behoort te word n ie . Hy stel dan dat d a ar talle gebooie in die B y b el is (sab b atsg eb o d , die verb od op die eet van bloed, en so vo o rts) wat geen en kele C h ris te n meer hou n ie .

-207-In sy a rtik e l wat handel oor S krifb e ro e p in die etiek (1970:63-87) gee K u ite rt 'n aantal argumente wat volgens hom sou inhou dat 'n d irek te beroep op die S k r if v ir die etiek nie moontlik is nie.

2.1 A RG U M EN TE T E E N 'n D IR E K T E S K R IF B E R O E P IN D IE E T IE K

In genoemde a rtik e l g e tite ld , "Het S ch riftb e ro ep in de E th ie k " , stel K u ite rt tereg dat dit tip ies is van die reform atoriese tra d is ie om van 'n beroep op die S k r if te p raat in die sin dat die Bybel ten opsigte van enige etiese-dogm atiese problematiek gesagvol geld as die suprema iudex c o n tro v e rs ia ru m '. J u is h ie rin v e rs k il die reform asie van die Roomskatolisisme wat die k e rk en sy leergesag sien as die hoogste appelhof. Maar ju is "deze trad itio n ele po sitiekeuze (v an die reform asie -H . G . S . ) is intussen aan vech tbaar geworden" (K u it e r t , 1 9 7 0 :6 4 ,6 5 ).

K u ite rt wil dan in sy a rtik e l aantoon dat die reform asie met hulle keuse v ir die S k r if as hoogste gesag in enige g e s k il, nie daarin kon slaag om los te kom van die k e rk se siening en uitleg van die S k r if nie. Die eksegese van die reform atoriese tra d isie is net soos die van Rome van 'n sek ere k e rlik e hoek gesien . "Aan reform atorische zijde b re e k t meer en meer de v is ie door dat men de S c h rift als iudex niet kan losmaken van een uitleggende k e rk , en dat hieraan bepaalde consequenties verbonden zijn voor het beroep op de S c h rift in etische aangelegenheden” (1 9 7 0 :6 6 ). In die sin stel K u ite rt dat hy deur die b etrokke a rtik e l wil meehelp tot 'n v e rh e ld e rin g van die vraag hoe die verhouding tu ssen die S k r if en k e rk gesien moet word.

In die res van sy a rtik e l w erk K u ite rt dan bogenoemde probleem stelling v e rd e r u it. Ily begin eers d eu r die w aarheid van sy ste liin g dat S k rifb e ro e p en k e rk lik e eksegetiese tra d isie nie van mekaar losmaakbaar is n ie , en dat die S k r if dus nie w e rk lik as suprema iudex co n tro versia ru m ' in die etiek kan geld n ie , te b ew ys. Die argum ente wat g e b ru ik w o rd , sal vervo lg en s onder eie o p s k rifte saamgegroepeer w ord:

208-2 .1 .1 D IE V F R S K IL VAN H A N D ELIN G E EN S IT U A S IE IN B Y B E L S E T Y D EN VANDAG

In genoemde a rtik e l ( ’Met S ch riftb e ro e p in de E t h ie k ') , w ys K u ite rt op "de onmogelijkheid van een re g elrech t S ch riftb e ro e p in 'tra d itio n e le z in ” , w a n t: "Wij doen het vandaag and ers dan de bijbel v o o rs c h rijft en in de bijb el doet men het and ers dan wij vandaag voor geboden h o u den ." (1 9 7 0 :6 9 ).* Hy gee dan v e rs k e ie voorbeelde van wat volgens hom in die B y b e lse ty d normatief w a s, maar wat vandag nie in die C h ris te lik e etiek geld n ie : " E r zijn n . l . talloze voorbeelden te geven w a aru it b lijk t dat w ij heel an d ers handelen, ook in eth isch o p zich t, dan het G odsvolk onder het Oude Verbond of de e e rste c h ris te lijk e gemeenten u it de tijd van het Nieuwe Testam ent" (1 9 7 0 :6 7 ).

K u ite rt stel dat C h ris te n e vandag nie net dinge wat in die B yb else tyd v a n se lfsp re k e n d w a s, doen n ie , maar dat ju is die doen van d it wat in die B yb else ty d as aan vaarde norm gegeld h e t, in die C h ris te lik e gemeente vandag o p sp raak sou v e rw e k . As voorbeeld h ie rv an v e rw y s K u ite rt dan na huw eliksw etgew ing (" d ie door het Oude en Nieuwe Testam ent v ero n d ersteld w ordt" - 1 9 7 0 :6 7 ), wat as d it vandag onderhou sou w o rd , se lfs kon vero o rsaak dat die onderhouer d e u r die C h ris te lik e k e rk onder se n su u r geplaas kan w o rd ; asook, meer b re ë r, na die B yb else siening van die m a n -vro u -verh o u d in g :

• Nm.5 - Die ritu e el word (e e n s y d ig ) op die vro u toegepas en nie ook op die man nie.

* Die stan dpu n t van die deputate K e rk en Theologie van die G ereform eerde kerken in Nederland (1982:24) kom s te rk met die van K u ite rt ooreen as hulle s te l: "Het is onverantw oord zich voor zijn morele opvattingen lo uter en alleen te beroepen op het feit dat iets in de B ijb el s t a a t ." Hulle v e rd u id e lik dan h ie rd ie stan dpu n t aan die hand van die gebod dat diegene wat homoseksualisme b e d ry f, doodgemaak moet word (L e v . 2 0 :1 3 ). Vandag eis niemand meer d oodstraf op hom oseksualiteit n ie , wat beteken dat die Christendom hulle stre n g genome nie aan h ie rd ie gebod hou n ie . *

-209-• Jh .8:1 -1 1 - S k y n b a a r word nie aan die sku ld van die man gedink n ie .

• 1 T m .2 :1 5 - Die heilsweg is v ir die vrou om k in d e rs voort te b rin g .

• 1 K o r .11:3 ,7 e v . - Die man het 'n d ire k te verh o u din g tot God, maar die vro u n in d ire k te (d e u r die m an).

Op grond van h ie rd ie v e rs e kom K u ite rt (1970: G8) dan tot die g e vo lg tre kk in g d a t: "Hoe k ra s het ook mag k lin k e n : wij zouden vandaag onmogelijk zo met onze vrouwen kunnen omgaan als to en tertijd door God aan Isra ë l is geboden." Hopwel die argument aangevoer kan word dat die vro u e d e u r h ie rd ie wetgewing van iets erg ers g e v ry w a a r is , ve ra n d e r dit n ie , volgens K u it e rt, aan die hulle lyde onder die (God se - HGS) w etlike reeling van o n d e rg eskikth e id aan die man nie. Dour God se wetgewing is dus aan die vrou lyd in g besorg en van haar n tweedeklas b u rg e r gemaak.

n V e rd e re . voorbeeld waarmee K u ite rt sy stellin g wil bewys is die etiese probleem van slaw ern y (1 9 7 0 :7 0 ,7 1 ). T e rw y l die samelewing vandag slaw ern y tereg as w eersin sw ekken d beskou en lank reeds afg eskaf het, gee die Nuwe Testam ent (om van die Ou Testament nie te prnat nie) nie net aanw ysing s hoe met slawe gehandel moes word nie, maar b e vrel die S k r it selfs slawe om hulle base te gehoorsaam! K u ite rt stel dan dat die h uidige S k rifb e ro e p om deelname aan oorlog goed te k e u r, eendag soos slaw ern y ta n s, as onsinnig beskou sal w ord.

As v e rd e re voorbeelde noem K u ite rt die ag rariese wetgewing van Is ra e l, soos die sabbats- of ju b e lja a r, of die eet van bloed (v e rg e ly k 2 .2 .2 &

2.4.5.2).

Met h ierdie argument van K u ite rt dat God se w ette, soos in die S k r if gegee, slegs tydsgebonde is , stel K u ite rt hom teenoor die gereform eerde tra d is ie (1 9 7 0 :7 9 ). Alhoewel laasgenoemde, volgens K u ite rt, aan die tydloosheid van God se wil vash o u , word hulle volgens K u ite rt gedwing (v e rg e ly k die voorbeeld hierbo gegee ten opsigte van die m an-vrou- v e rh o u d in g , s la w e rn y , enso vo o rts) om u itso nd erin gs te maak, soos wat

-210-die omstandighede dit e is: "men v e rk la a rd e voor tijdloos geldig naar gelang de omstandigheden daarom v ro e g e n ."

2 .1 .2 D IE V E R S K IL T U SS E N OU EN NUWE T E S T A M E N T IE S E C.EBO O IE

K u ite rt gaan in sy w erk oor S k rifb e ro e p in die etiek nie d ire k in op die v e r s k il tu ssen Ou Testam entiese en Nuwe Testam entiese gebooie as sodanig n ie , maar wel im plisiet w anneer hy die o n d e rskeid in g van serem oniële, b u rg e rlik e en sedelike/m orele wette afw ys (v e rg e ly k 2 .2 .2 ) . Die tra d is ie na hom bou dit eg ter uit as 'n b elan g rike argument teen die "tra d isio n e le " w yse van S k rifb e ro e p . Die rapport van die deputate K e rk en Theologie van die Gereforrneerde K erken in Nederland oor homofilie (1 9 8 2 :2 4 ), wys byvoorbeeld daarop dat daar 'n v e rs k il bestaan tu ssen die Ou Testam entiese en die Nuwe Testam entiese siening van s tr a f op seksu ele o o rtred in g s . ’

2 .1 .3 V E R S K IL (T E E N S T R Y D IG H E D E ) BIN N E D IE NUWE T E S T A M E N T (en binne die Ou Testam en t) S E L F

5 Die deputate w ys daarop dat in l.e v itik u s 20:13 die d o o dstraf geëis word v ir h om oseksualiteit. Hierteenoor word g ered en eer dat Je su s (Nuwe Testam en t) Horn by die v ro u wat owerspel gepleeg het nie hou b y die Joodse wet dat s y doodgemaak moet word n ie , hoewel My h aar gedrag u itd r u k lik sonde b ly noem (J o h . 8 :1 1 ). Die gebod b ly dus g e ld , maar d a ar word nie aan die reg seis vnldoen n ie . " B lijk b a a r worden bepaalde b ijb else geboden 'g e n e u tra lise e rd ' door een beroep op and ere b ijb e lte k ste n . D aarb ij mag men ken n elijk g e b ru ik maken van tek ste n die e ig e n lijk o v e r and ere zonden gaan (1 9 8 2 :2 5 ). Die v ra a g is nou of d it n geldige metode is , want dan kan volgens die o p ste lle rs net so goed beweer word dat ons nie d ieselfd e gesag as J e s u s en Paulus het om u itso nd erin g e op die reels te maak nie en dat ons L e v itik u s 20:13 in s y vo ile konsekw ensies moet a a n v a a r. *

-Om v e rd e r daarop te w ys dat 'n d ire k te S krifb ero e p v ir die C h ris te lik e etiek nie moontlik is n ie , w ys K u ite rt (1970:68) op 'n "tegengestelde tendens in het Nieuwe Testam ent” ten opsigte van die o n d erg eskikte posisie van die v ro u . Soos hierbo g e ste l, b lyk volgens K u ite rt die o n d e rg eskikte posisie van die vrou uit Nuwe Testam entiese te k ste , soos

1 K o r .1 1 :3 ,7 e v . ; 1 Tim . 2 :15 en J o h .8 :1 -1 1 . Daarteenoor is daar ook 'n "ten d en s" in die Nuwe Testam ent om die vro u "u it deze o ndergeschikte positie" te b e v ry (b yvo o rb ee ld : 1 K o r. 1 1:11,12 en G a l.3 :2 8 ) . Hierop v ra K u ite rt die vraa g of h ie r (en e ld e rs) tu ssen twee lyn e in die S k r if o n derskei moet w o rd . Indien w e l, waarom moet dan die een ly n gevolg word en nie die ander nie?

In 'n la te re w erk g e tite ld , 'Om en Om' (1 9 7 2 ), gaan K u ite rt in 'n a rtik e l oor Waarheid en v e rific a tie in de Dogmatiek' v e rd e r op bogenoemde probleem van die o n d e rsk ik te posisie van die vro u in . Ook in h ie rd ie w erk (1972:185) stel hy dat wie van die B yb el as k rite riu m wil uitg aan , nie met 'n eenvoudige of d ire k te S k rifb e ro e p kan kom n ie . Hy v e rw y s dan na 1 K o rin th ië rs 11:2-16 en stel dan dat niemand vandag hom op h ierdie v e rs e sal beroep om die o n d e rg eskikth e id van die vro u aan die man as w aarheid voor te stel n ie , hoewel d it geensins betw yfel kan word dat Paulus dit ju is v ir die doel g e s k ry f het nie. Wat h ie r in die B yb el staan , kan dus nie meer aan vaar word as geldig v ir ons samelewing nie en word dan ook d eu r ander S krifg ed ee ltes teengespreek.

2 .1 .4 V F .R S K IL IU S S E N D IE E K S E G E S E VAN V E R S K IL L E N D E E K S F.G E T E VAN D IE S E L F D E S K R IF G E D E E L T E

K u ite rt (1 9 7 0 :6 8 ,6 9 ) v e rw y s as voorbeeld na eksegete se v e rs k ille n d e eksegeses van die b e rg re d e. Sonder om name te noem, stel K u ite rt dat snmmige eksegete die gebooie van die bergrede sien as geldend v ir alle le w e n ste rre in e . A n d er beperk die geldingsgebied tot omgang binno die C h ris te lik e gemeente. n Derde groep sien d it as slegs geldig v ir die persoonlike (in teen stelling met die p u b liek e) lewe. ’n V ie rd e groep beskou weer die gebooie van die bergrede as eskatologies van aard en waaraan dus nie in h ie rd ie wêreld voldoen kan word nie.

-212-2 .-212-2 ARG U M EN TE T E E N " T R A D IS IO N E L E O P LO SS IN G S " VAN BOGENOEM DE PRO BLEM E

K u ite rt sien die S k rifb e ro e p binne die C h ris te lik e tra d is ie as totaal-en-al w ille k e u rig : "het S ch riftb e ro e p b lijk in de p ra k tijk een kolossaal w ille k e u rig e beroep te z ijn . Met w ille k e u rig is bedoeld: niet héél de S c h r ift staat ken n elijk open voor een beroep, doch slech ts bepaaiden s tu k k e n . T e k s te n , fla rd e n van tekste n soms, fu n ctio n e re n ; andere tek ste n fu n ctio n eren niet en in vele gevalle nooit" (1 9 7 0 :7 1 ).

K u ite rt sien die trad isio n ele C h ris te lik e herm eneutiese sisteem van S k rifb e ro e p (w aaro n d er die indeling van sernm oniële, b u rg e rlik e en sedelike/m orele wette asook die klem op die tien gebooie as "le x m o ralis") as ’n fy n v e rta k te herm eneutiese sisteem , wat N IK S A N D ERS DOEN AS OM VAN D IE B Y B E L S E G E B O O IE A F T E S K R A P WAT N IE G E B R U IK KAN WORD N IE , en alleen d it oor te hou wat na HUL B E S T E W ETE v ir die m enslike samelewing VAN HUL E IE T Y D nodig w as.

K u ite rt sien dus die tra d is io n e e l- C h ris te lik e etiese S k rifb e ro e p , as 'n verbloem de s itu a s ie - e tie k . B yb else gebooie is g e b ru ik , nie g e b ru ik , of in g e k le u r soos wat die bestaande p ra k ty k d it v e re is h et. H ierdie situ asie -b e n ad e rin g is dan verbloem met "om slachtige re d en e rin g e n ” (1 9 7 0 :7 4 ).

K u ite rt s lu it in sy a rtik e l oor 'Met S c h riftb e ro e p in de eth ie k' by Robinson se w e rk 'V e rs c h u iv in g in de moraal' aan w aarin Robinson stel (1 9 6 4 :2 0 ,2 1 ) dat die inhoud van de C h ris te lik e sede d e u r die loop van die eeue in g ryp e n d v e ra n d e r h et. Volgens Robinson moet C h ris te n e nie o n ru stig voel daaroor dat v ro e ë re g e slag te , in an d er situ a tie s heeltemal anders as vandag geoordeel het n ie , en dat d a ar vandag steeds v e rs k ille n d geoordeel word oor die v ra a g wat goed en wat kwaad is . *

' Dat h ie rd ie standpunt van hom noodwendig tot relatiw isine in die etiek sal le i, is v ir Robinson geen probleem n ie . Hy stel (1970:22) dat solank ons 'n oog het v ir die relatiw ism e in al ons etiese oordele en

213-As voorbeelde van die vera n d e rin g van die C h ris te lik e etiek d e u r die eeue v e rw y s Robinson na die etiese beoordeling van oorlog, d o o dstraf, hom oseksualiteit, selfmoord en die gronde v ir eg skeidin g (1 9 7 0 :2 3 ,2 4 ):

• Oorlog: Nie-etiese fakto re uit die jongste verled e het vandag die d isk u ss ie tu ssen p a sifiste en n ie -p a s ifis te , asook die k la ssie k e idee van 'n re g verd ig e oorlog' eenvoudjg v e ro u d erd .

• D o o d straf: 'n Nuwe opvatting oor die sin van s tr a f het as gevolg van nie-teologiese fak to re gekom. Die afsku w elikh e id van doodstraf word vandag besef.

• Hom oseksualiteit: Die houding van die C h ris te lik e k e rk oor hom oseksualiteit is m erkb aar aan die v e ra n d e r.

• Selfmoord en g e bo o rtebeperkin g s: Dit word vandag d e u r die k e rk in 'n ander lig gesien as v ro e ë r.

• Gronde v ir eg sk eid in g : Die k e rk sal sy siening dat eg breuk die en igste grond v ir eg skeidin g is (in vandag se veran deren de s itu a sie ) moet w y s ig .

Met h ie rd ie voorbeelde wil Robinson aantoon "dat die C h ris te lijk e ethiek geen o n v e ra n d e rlijk complex van eens en voor altijd vastg esteld e regels is" (1 9 7 0 :2 5 ). Met so ’n standpunt is 'n d ire k te S k rifb e ro e p in die etiek n a tu u rlik onmoontlik (v e rg e ly k Rothuizen se debat met Robinson (1 9 6 4 :1 5 ,1 7 )).

V e rv o lg e n s w o rd , aan die hand van s y a rtik e l oor 'Het S ch riftb e ro e p in de e th ie k ', K u ite rt se argumente teenoor die oplossing wat trad isio neel gebied word om ’n d ire k te S k rifb e ro e p in die etiek moontlik te maak sonder oin in w ille k e u r te v e r v a l, g e ste l:

nie as C h riste n e bang is v i r sodanige relatiw ism e n ie , sal ons nie d e u r die v e rs k il in etiese in sig so s te rk van s t r y k g e b rin g word n ie .

-214-2 .-214-2 .1 V E R S K I L WAT D IE " C H R I S T E L IK E T R A D IS IE ” M A A K T U S S E N G E B O O IE WAT SONDER U IT S O N D E R IN G G E L D EN D IE W A T M ET U IT S O N D E R IN G G E LD

K u ite rt (1 9 7 0 :6 9 ) stel dat die " C h ris t e lik e tra d is ie " w ille k e u rig 'n v e r s k il maak tu ssen gebooie wat so n d er u its o n d e rin g geld en die wat met u itso nd erin g g eld . Gebooie oor e g sk e id in g in die b e rg re d e geld trad isio n eel "zonder u itz o n d e rin g e n ", t e r w y l an d er gebooie van die b e rg re d e , soos b yvo o rb ee ld oor d ie eed en oor geweld met u itzo n d erin g e n ” geld. 7

2 .2 .2 D IE V E R S K IL WAT D IE C H R I S T E L I K E T R A D IS IE M AA K T U S S E N S E R E M O N Ië LE , B U R G E R L IK E EN S E D E L IK E / M O R E L E W E T T E :

Volgens K u ite rt (1970:71 e v . ) g e b ru ik C a lv y n bogenoemde o n d e rsk e id in g as herm eneutiese middel om te oordeel w a t te r (Ou T e sta m e n tie se ) gebooie vandag geld en w atte r n ie .

Wat die re n te v ra a g stu k b yvo o rb eeld b e tr e f, sien C a lv y n die Ou Testam entiese verbod op re n te (D t .2 3 :1 9 ) as ’n o n d e rd ee l van die b u rg e lik e o rde van oud Is r a e l, en dat o n s dus nie meer d a araan gebonde is n ie .

«

Tog is v i r die gerefo rm eerd e tra d is ie d ie serem oniële w e tte nie heeltemal afg eska f n ie , maar b ly d ie morele k e r n d a a rv a n nog geld (K u it e r t , 1 9 7 0:7 3 ). C a lv y n pas d it b yvo o rb ee ld op die re n te verb o d to e , as h y stel dat die verb o d n ie 'm e e r g e ld nie, m aar die wese w e l. H ierd ie verb o d

7 Die deputate K e r k en Theologie v a n die G en erale S yn o d e van die G ereform eerde K e rk e n in N ederland s te l in hulle ra p p o rt oor homofilie (1 9 8 2 :2 3 ) dat die k e r k lik e tra d isie d e u r die eeue die C h ris te n e gehelp het om die S k r if te b e g ry p en in h u lle lewens toe te p a s . Die tra d is ie het bepaal "w elke te k s t gehoorzaamt men n aar de letter** en "aan w elk gebod kent men m ind er gew icht toe” .

-215-s lu it b y die a g -215-ste gebod aan, naam lik dat on-215-s on-215-s nie ten ko-215-ste van on-215-s naaste mag v e r r y k n ie . Dit b ly a lty d g e ld ig . As geld e g ter teen 'n klein re n te geleen w o rd , is d it nie daarm ee in s t r y d n ie . H ie rd e u r b rin g C a lv y n b illik h e id en ekonomiese ontplooiing in harm onie met m ekaar (G o u d zw a ard , 1 9 8 0 :1 1 ).

K u it e rt reag eer e g te r op C a lv y n se sie n in g met die v ra a g "w at m aakt moreel e ig e n lijk tot m oreel?" (1 9 7 0 :7 4 ). Hoe w ord b e slu it o f 'n gebo d/verbo d 'n b u rg e rlik e w e t is? Is die re n te v e rb o d b yvo o rb ee ld 'n b u rg e rlik e wet omdat C a lv y n so së? Wie b e slu it dat d ie Ou T estam en tiese h u w eliksw etg ew in g n ie geld n ie , behalw e dat die man die hoof v a n die v ro u moet wees? K u ite rt h e t d u s ’ n probleem met d ie s k y n b a a r w ille k e u rig h e id van bogenoemde in d e lin g . *

K u it e rt w ys ook daarop dat die C h ris t e lik e tra d is ie op geen ty d s tip moeite gedoen het om die sab b ats- of ju b e lja a r ( v g l. L e v . 2 5 :1 -2 2 ) te onderhou n ie . Die rede wat h ie rv o o r voorgehou word is dan dat d it b u rg e rlik e w etgew ing is wat alleen op Is ra e l b e tre k k in g gehad h e t. H ierteen o o r w y s K u it e rt (1 9 7 0 :7 0 ) dan daarop dat iets soos die v erb o d van die eet van bloed wat ook as b u rg e rlik e w et b e p erk tot Is ra e l gesien w o rd , en dus ook nie d e u r die C h ris te lik e t ra d is ie onderhou is n ie , tog u it d r u k lik in H andelinge 15:20 op nie-joodse C h ris te n e van to ep assin g gemaak is . D it dui dus v e rd e r op die w ille k e u r van sodanige o n d e rs k e id in g .

Teen o o r die serem oniële en b u rg e rlik e w ette w at in die C h ris t e lik e t ra d is ie nie meer geld nie (behalw e d ie morele k e rn d a a rv a n wat nie " v e rlo re " gaan n ie ) , w ord die sedelike/m o rele w e tte g estel wat wel vandag nog g e ld .

* O n d e r die tite l In d e lin g in tydgebonde en algem een-geldige norme' ste l die depu tate k e rk en theologie van d ie G erefo rm eerde k e rk e n in N ederland (1 9 8 2 :2 5 ,2 6 ) d a t sowel die o n d e rsk e id in g b u rg e rlik e en morele w e tte , as die o n d e rsk e id in g serem oniële en morele w e tte, nie opgaan as re ëls om w ille k e u r in die S k rifb e ro e p te verh o ed n ie . Die Ou Testam ent maak buiten dien s e lf nie sodanige o n d e rsk e id in g n ie . En waarom sou d it nie v i r die k e rk as die 'nuw e Is ra e l' nodig wees om die gebooie w at binne Gods v o lk gegeld het te onderhou nie?

-216-Laasgenoemde word dan in s y kern saamgevat in die Tien Gebooie (K u it e r t , 1970:73). K u ite rt w ys dan daarop dat die Heidelbergse Kategism us d it waaraan die C h ris te n hom moet hou, saamvat in die Tien Gebooie. C a lv y n gaan volgens K u ite rt selfs nog v e rd e r as hy in 'n preek oor Deutronomium 23 aan die T ie n Gebooie 'n soort ko n tro lefu n ksie toeken. Om God se wil v ir ons vas te s te l, moet ons die Ou Testam entiese gebooie toets aan die Tien Gebooie.

Hoewel die gereforrneerde tra d is ie volgens K u ite rt (19 7 0 :7 3 ) h ierdie stan d p u n t van C a lv y n nie vo lledig gchandhaaf het n ie , is daar tog taamlik algemeen daarvan uitgegaan dat die T ie n Gebooie die "lex m oralis" is , wat as sodanig ook die alty d geldende "le x n a tu ra lis " b e va t.

H ierd ie in d elin g lei eg ter volgens K u ite rt sk ip b re u k wanneer by die Sabbatsgebod gekom w o rd . Hoewel dit deel van die T ien Gebooie is , bevat d it d u id e lik ook 'n seremoniële k a n t, wat niemand meer onderhou nie (1 9 7 0 :7 3 ,7 4 ). H ier het ons dus ’ n gebod wat deel is van die Tien Gebooie, maar wat net soos die seremoniële w ette, slegs ten opsigte van sy morele s y / k e rn g eld .

Op grond van Jerem ia 31, H ebreërs 8 :1 3 en G a la sië rs 4:1-11 stel K u ite rt in sy w erk V e rsta a t gij wat gij leest' dat die B yb el self die antwoord gee waarom die Wet van die H orebverbond d eu r C h riste n e nie meer gehou word n ie . Die rede is dat dit nie mág nie, omdat die Bybel dit verbied (v e r g e ly k : V is e e , 19G9: 18).

2 .2 .3 D IE V E R S K IL WAT D IE " C H R IS T E L IK E T R A D IS IE " MAAK TU SSEN G E B O O IE WAT GOD S F L F U IT D R U K L IK G E G E E IIL T EN G FB O O IE WAAR DIT NIE D IE G EV A L IS NIE

Op die v e rs k il wat die " C h ris te lik e tra d is ie " maak tu ssen gebooie wat God se lf u itd r u k lik gegee het en gebooie w aar dit nie die geval is n ie , gaan K u ite rt nie ap art in nie. In sy boek V e rsta a t gij wat gij leest' wys hy wel daarop dat daar bale gebooie is , ook gebooie wat u itd ru k lik d eu r God gegee is , wat geen enkele C h ris te n vandag meer hou n ie , al weet hy dat

-217-dit in die Bybel staan as 'n van God gegewe gebod. In die verband v e rw y s hy onder andere na die sabbatsgebod ( "door God zelf g e g e v e n !" ).

In aansluityng by h ierdie gedagte, gaan die deputate K e rk en Theologie van die Gerpform eerde kerken in Nederland in hulle rapport oor homofilie (1982:26) dieper hierop in . Hulle stel dat in die C h ris te lik e tra d isie dikw els ’n o nderskeid gemaak is tu sseri gebooie wat God se lf u itd ru k lik gegee het en ander gebooie w aar dit nie die geval was nie. H ierdie Godgegewe gebooie word dan dikw els skepping sord eninge genoem, en hiertoe behoort byvoorbeeld die owerheid (Rom. 13:1 e . v . ) , doodstraf (G e n .9 :6 ) en die verbod om bloed te eet (G e n .9 :4 ) . H ierb y word nog besit (d ie mens het van die begin af die opdrag om die aarde te onderwerp en te b e h eers) en die huw elik (monogaam - M t .l9 :4 e . v . ) as (sk e p p in g s-)o rd e n in g e van God gesien .

Teenoor h ie rd ie siening betoog die deputate dat splfs by bogenoemde Godgegewe gebooie nie met 'n eenvoudige beroep op die le k s te volstaan kan word n ie , want "b lijk b a a r kennen ook de ordeningen uitzonderingen en worden zij door de k e rk niet zonder meer als moraal a a n va ard ”

(1 9 8 2 :2 6 ). 5

K u ite rt se k ritie k op die trad isio n ele' w yse van d ire k te S krifb e ro e p in die etiek kan saamgevat word daarmee dat laasgenoemde volgens hom nie die probleem van w ille k e u r kon ontsnap nie (1 9 7 0 :7 1 ). Op grond van sy argum ente hierbo genoem, kom hy tot die g e vo lg tre kk in g dat die fyn v e rta k te sisteem van die trad isio n ele gereform eerde herm enentiek e in tlik nik s anders doen as om van die to taliteit van die B yb else gebooie af te sk ra p wat nie b ru ik b a a r is nie, en daardie gebooie oor te hou wat na die beste van hulle wete nodig was v ir die m enslike samelewing van hulle eie tyd (1 9 7 0 :7 4 ). Hierdie herm eneutiek kom dus "in " en "v a n u it" die bestaande p ra k ty k na die B yb else gebooie. Nie die omslagtige

So is die doodstraf byvoorbeeld a fg e s k a f: die verbod om nie bloed te eet nie word nie op ag gegee n ie . B y die o n verb reekb aarh eid van die huw elik noem Paulus tog 'n grond v ir eg skeiding (1 K o r. 7 :1 5 ).

-218-b ered eneringe n ie , maar die p ra k ty k was dus die rede waarom die S k rifb e ro e p in die een geval wel en in die ander geval nie gegeld het nie! Al wat "onze vad e re n " nog van volslae w ille ke u r g e v ry w a a r h et, was ” een conceptie als lex n a tu ra lis " (1 9 7 0 :7 4 ).

2 .3 K U IT E R T SE SIEN IN G VAN 'n IN D IR E K T E S K R IF B E R O E P IN D IE E T IE K

Om K u ite rt se siening van ’n in d ire k te S k rifb e ro e p reg te v e rs ta a n , is d it b e lan g rik om in gedagte te hou dat K u ite rt se lf sê dat hy nie bedoel om die gesag van die Heilige S k r if aan te tas n ie . Hy sien s y gedagtes dus nie as deel van 'n beweging om die S k r if en s y gesag te ondergraw e n ie . Dit gaan volgens hom inteendeel daarom om die Heilige S k r if te eer (1 9 6 9 :1 1 ). Die eer van dip Heilige S k r if lé dan d aarin dat dit tot sy reg laat kom moet word d eu r dit o p n u u t, vandag in die w êreld van die tw in tig ste eeu, v e rsta a n b a a r te maak v i r sowel die gemeente as die wéreld ( 19G9:1 1 ,1 2 ).

2 .3 .1 'n IN D IR E K T E S K R IF B E R O E P

Teenoor die trad isio n ele u itgangspunt van die tydlose geldigheid van Gods gebooie in die S k r if , stel K u ite rt (197 0 :7 8 ) dat die R y b e ls k ry w e rs as k in d e rs van hul tyd (k u lt u u r ) p raat en s k r y f . V ir hom is die b e lan g rik ste beginsel ten opsigte van die S k rifb e ro e p in die e tie k , dat alty d met die T Y D G E BO N DEN HEID of te wel h isto rie s-g e ko n d isio n ee rd h eid van die B yb el rekenin g gehou moet w o rd : "Het gezag van de S c h rifte n belijden betekent niet van de bijbel een verram elin g tijd lo se regels of waarheden m aken, integendeel, de ware eerbied voor de S c h rift bestaat in de pprbied voor de w e rk e lijk e d .w .7 . door haar h isto risch e bepaaldeheid getypeerd e b ijb e l." Die w ille k e u r in die trad isio n ele S k rifb e ro e p , is dan volgens K u ite rt 'n gevolg van die rn iskyk van die h isto rie s bepaald wees van die G A N SE S k r if .

K u ite rt se probleem met die trad isio n ele gereform eerde beroep op die S k r i f , is nie dat die h is to ris ite it van die S k r if ontken is n ie , maar dat

-219-d it slegs ge-219-deeltelik erken is (1 9 7 0 :7 8 ). Soos ree-219-ds g esien , erken selfs C a lv y n dat sek ere gebooie h isto rie se bepaald is (d ie sogenaamde b u rg e rlik e en seremoniële w e tte ). H ierd eu r word erken dat h ierdie goddelike v o o rs k rifte v o o rsk rifte is v i r ’n bepaalde ty d .

Die probleem wat K u ite rt eg ter met die standpunt h et, is konsekwentheid (1 9 7 0 :7 9 ). Die gesigspu n t dat die .B y b e l h isto rie s bepaald is . moet konsekwent op die hele S k r if toegepas w o rd . E e rs dan kan tot die vraag oorgegaan word op welke w yse die gebooie van v ro e ë r aanw ysing s v ir handelinge in die hede kan wees.

Dit b ly k dus dat die omstandighede of situ a sie v ir K u ite rt ’n bepalende rol speel ten opsigte van die toepassing van Skrifgeb o oie in die etie k . Hy w ys dan ook daarop (1970:79) dat d e u r die hele g eskiedenis van etiese S k rifb e ro e p , volgens die eise van om standighede, uitso nd n rin gs gemaak is ten opsigte van die 'tydlose' geldigheid van Gods S krifg eb o o ie. Solank die samelewing stabiel b ly , kan die geldende norme ook vas b ly . In die snel veran d eren d e samelewing van van d a g , moet gebooie saam v e ra n d e r. Dit spreek van konserwatism e in die C hristendom as gepoog word om dit wat e e rg iste r p a slik was en g iste r nog d ra ag lik w as, vandag steeds te wil handhaaf as die wil van God (1 9 7 0 :8 0 ).

K u ite rt vat dan sy alte rn atie f op die trad isio n ele ' w yse van S krifb e ro e p in die etiek saam met die term in d ire k te S k rifb e ro e p . K u ite rt v e rk la a r d it self soos vo lg : "De term in d irect wil dan zeggen, dat e r geen directe v e rb in d in g slijn tu ssen de h isto risch bepaalde sociale leefw ereld van de bijbel en die van ons te tre k k e n v a lt en dat e r dus niet van een d irecte toepassing van Sch riftw oo rd en - als eth isch e loca probantia - op de huidige eth isch e situ a tie te spreken v a lt" (1 9 7 0 :8 0 ). V ir K u ite rt beteken S k rifb e ro e p dan dat die B yb el op 'n in d ire k te w yse - oor die h isto rie se afstan d heen • in die etiek tot s y reg kom (1 9 7 0 :8 1 ).

K u ite rt w ys dan v e rs k ille n d e w yses van ’ n in d ire k te beroep op die S k r if af (1 9 7 0 :8 1 -8 5 ), v e ra l die benadering wat die klem op die soteriologiese s tre k k in g van die S k r if laat val (w aaro n d er S ch w e itz e r, H ille rd a l en selfs B u ltm a n n ), asook die benadering wat soek na p a rallelle situ a sie s tu ssen toe en nou om 'n geldige S krifb e ro e p te maak (w aaro n d er W. S c h ra g e ).

-220-Hy sien daarenteen die Bybelsp gebooie as etiese paradigmas of voorbeelde v i r van dag.

2 .3 .2 B Y B E L S E G E B O O IE AS V O O R B E E LD E

In aa n slu itin g by Jo se f Blank en Paul Jaco bs p raat K u ite rt (1970:85) van die gebooie in die Bybel as "ptisch e modellen", "paradigm a's" en voorbeelde" v ir die etiek van van d ag . Op h ie rd ie w yse wil hy dan ’n verantw oorde (in d ire k te ) S k rifb e ro e p daar s te l. H ierdie herm eneutiese greep hou volgens hom in dat die B yb el ons GOD SE BED O ELIN G V IR ’n B E P A A L D E T Y D gee (wat daarom ook d eu r die S k r if voortdurend v a r ie e r ), en dat dit in die sin as voorbeeld' verstaa n en gehoorsaam moet w o rd .

K u ite rt glo dat d eu r bogenoeinde w yse van 'n in d ire k te S k rifb e ro e p in die e tie k , sowel die o n v e ra n d e rlik h e id van God se w il, as die h isto riese gebondenheid van die Bybel tot hulle reg kom. Die S k r if word so nie w eggesluit in die verled e n ie , maar die weg word so oopgpmaak v ir die S k r if om ook in die hede te kan fu n ksio n e e r (1 9 7 0 :8 6 ).

2 .3 .3 O N T S O S IA L IS E R IN G EN H ER FO R M U LER IN G VAN B Y B E L S E G E B O O IE

Om die S k r if te gehoorsaam, is v i r K u ite rt nie dieselfd e as klakkeloos doen wat die S k r if sé n ie . God het die mens met v e rs ta n d , 'n ve ra n tw o o rd e likh eid sb esef en kennis van sake g eskap e, sodat hy dit kan g e b ru ik om tot 'n w are gehoorsaamheid aan die Woord te koin. Dit kan e e rs gebeur w anneer ons die S k r if 'o n tso sialise e r' ( ’n term wat K u ite rt by H. Begemann (1960:170) k r y ) . K u ite rt stel (so n d e r S k rifb e w y s e ) dat h ie rd ie o n tso s ia lis e rin g ’ van die S k r if 'n eis is w aar die S k r if ons self voor p la a s. D it b e tre f nie alleen die gebooie n ie , maar die hele S k r if (1 9 7 0 :8 6 ). Daarom sê K u it e rt: "Wij moeten evang elie én qebod- herfo rm u leren opdat beide hetzelfde zouden b lijv e n als g is t e r” (1 9 7 0 :8 7 ).

-Die h e rfo rim ilerin g moet plaasvind d eu r middel van ’n voortgaande g esp rek' tussen die k e rk en die S k r if . In navolging van Paul Lehmann (1963:31) stel K u ite rt dan die S k r if en die deur die Gees geleide gemeente op een (g esag svo lh eid s) v lak (1 9 7 0 :8 7 ). Die Heilige Gees betrek die gemeente in 'n dialoog met die S k r if (as kanon) oor wat vandag gehoorsaamheid is aan Gods gebod.

2 .3 .4 N EG ER IN G VAN B Y B E L S E G EB O O IE

In late re w erke gaan K u ile rt nog v e rd e r d eu r ’n Skrifb ero e p in die etiek as ’n aangeleentheid van beperkte ry k w y d te te sien (1 9 8 3 :1 2 2 ). Hy negeer die belang van B yb else gebooie as hy ste l: "De bijbel is onontb eerlijk vanwege het v e rh a a l, niet vanwege de moraal. . . . Voor de moraal hebben wij wel andere b ro nnen. . . . Moraal is iets van alle mensen en niet al.lo e n iets van Joden en C h riste n e n " (K u it e r t , 1983:122, 123). Die Bybel word so d eu r K u ite rt g elykg estel met ander go d sdienstige en nie godsdienstige le e rstu k k e oor etiese o n derw erpe. U ite in d e lik berus dit by die mens en s y v e rsta n d om te b e slu it wat mag en wat nie mag nie (K u it e r t , 1981c: 12, 1 4 ). Die mens is die norm en kan self b e slu it of geloof en lew ensbeskouing in ’n etiese v ra a g s tu k en ig sin s 'n rol te speel het ( K u it e r t , 198 1c:2 3 ).

2 .4 E V A L U E R IN G VAN K U IT E R T SE A R G U M E N T A SIE T E E N ’n D IR E K T E S K R IF B E R O E P EN T R A D IS IO N E L E O PLO SSIN N G S IN D IE E T I E K

2 .4 .1 D IF V E R S K IL VAN H A N D ELIN G E EN S IT U A S IE IN B Y B E L S E T Y D EN VANDAG

K u ite rt wys tereg op die v e rs k il tussen die k u ltu u r-h isto rie s e situ asie in die B yb else tyd en vandag. Hy fouteer eg ter as hy die S k r if daarom as tydgebonde b e s k ry f (v e rg e ly k 2 .1 .1 ) en d it stel teenoor die siening van die S k r if as tydloos (w at die gereform eerde tra d is ie sou v o o rsta a n ). H ier word 'n derde term benodig, naamlik dat die S k r if 'ty d g e rig ' is .

-Op die w esenttike belang van die o nd erskeid in g tussen h ierdie terme word la te r op ingegaan.

As voorbeeld van die tydsgebondenheid van die Bybel v e rw y s K u ite rt na die v e rs k il tu ssen die B yb else siening en die siening van ons vandag van die m an-vro u -verho u d in g (v e rg e ly k 2 .1 .1 £• K u it e rt, 1970:67-68). K u ite rt im pliseer h ie r dat die vroue in dip geskiedenis gely het as gevolg van die onderhorige posisie wat die S k r if aan hulle toegeken het en dat dit vandag logies nie meer geld nie. God het dus d eu r sy gebooie in die Ou Testam ent 'n onreg aan die vro u gedoen. Hierteenoor handhaaf ons dat die m an-vrou verh o u din g soos in die Ou Testam ent geskets en in die Nuwe Testam ent die h ee rlike taak gegee is om as beeld van die verhouding tu ssen C h ris tu s en sy gemeente te d ien , nie 'n onreg d eu r God aan die vro u is n ie , maar 'n skeppingsgegewe en genadige ordening van God. (K u it e rt se argum ente ten opsigte van die m a n -vro u -verh o u d in g word v e rd e r onder punt 4 .2 .3 b e s p re e k .)

Die onderdanigheid van die vro u aan die man geld dus (in teen stelling met wat K u ite rt beweer) vandag nog v ir die h n w e lik . H ierd ie onderdanigheid moet ju is beeld wees van die onderdanigheid van die gemeente aan C h ris tu s (F fe s ië rs 5 :2 4 ). J u is in die sin is die onderdanigheid nie 'n slaafse onderdanigheid nie (soos wat d it d ikw els gesien w o rd ), maar 'n liefdesonderdanigheid in 'n liefd e sve rh o u d in g met iemand wat h aar tot die dood toe liefh et (E fe s ië rs 5 :2 5 -2 9 ).

'n V e rd e re voorbeeld waarmee K u ite rt wil aantoon dat die v e rs k il in situ a sie tu ssen B yb else tyd en vandag 'n d ire k te beroep op die S k r if v ir die etiek onmoontlik maak, handel oor die v e rg e ly k in g wat hy tre k tussen slaw e rn y en oorlogvoeririg (v e rg e ly k 2 .1 .1 & K u ite rt, 1970:70, 7 1 ). Net so on sin n ig as dat iemand hom vandag op die Bybel sal beroep v ir die re g v e rd ig in g van s la w e rn y , sal volgens K u ite rt in die toekoms ’n beroep op die S k r if v ir oorlogvoering wees.

K u ite rt se p arallel tu ssen slaw ern y en oorlogsvoering gaan eg ter nie op n ie . Douma (19 7 5 :4 5 ) wys tereg daarop dat 'n beroep op die S k r if oni slawe aan te hou, on sin n ig is . Dit sal alleen kon gebeur as die S k r if ’n gebod gehad het om slawe aan te hou. Hy stel dan dat die rede waarom d it so lank g ed u u r het in C h ris te lik e k rin g om slaw e rn y af te s k a f, nie

-223-in die onduid elikheid van die S k r if lê n ie , maar -223-in die o n tb rek-223-in g van fyng evo eligh eid om te o n derskei w aar d it op aankom. (V e rg e ly k in die verb an d ook W ilder, 1 9 6 6 :2 0 .)

Hierteenoor het die staat die opdrag van God "om die een wat kwaad doen te s tr a f" (Romeine 1 3 :4 ). En die sw aard in die hand van die owerheid is dan nie net die polisiemag n ie , maar ook die weermag wat die wat van buite af die staat b e d re ig , moet s t r a f . J u is omdat daar deur die sondeval kwaad in die wéreld gekom h et, sal daar tot aan die voleinding oorlog gevoer word (soos ook in die hemele) om die kwaad te s t u i t . 10 Hoewel slaw e rn y nooit gebied (of v e rb ie d ) word in die S k r if nie, word die opdrag aan die staat gegee om die kwaaddoener te s t r a f . K u ite rt misken die sondigheid van die mens as hy din k dat die kwaad wat g e stra f moet w o rd , van v e rb yg a n e aard is . Alleen 'n optim istiese m aatskappybeskouing (w at nie re ke nin g met die sondige aard van die mens hou nie) kan beweer dat ons in h ie rd ie bedeling tot 'n permanente v red e kan kom.

Ten opsigte van s la w e rn y , opstand teen die owerheid en ander etiese probleme erke n Douma in 'n late re w erk (1984:43-44) dat die S k r if deur talle v e rk e e rd g e b ru ik is en w o rd . H ierd ie m isb rn ik hef eg ter nie die goeie g e b ru ik van die S k r if op n ie . Hoewel die F a ris e ë rs in hulle S k rifg e b ru ik tepnoor Je su s gestaan het en die Ju d a ïste teenoor P au lu s, "w erd daardoor de S c h rift nog niet uit de handen van Je zu s en Paulus g e sla g e n ".

2 .4 .2 D IE V E R S K IL TU SSEN OU EN NUWE T E S T A M E N T IE S E G EB O O IE

H ier moet die v e rtre k p u n t in die epnheid van die S k r if geneem w ord. Nuwe Testam ent en Ou Testam ent staan nie los van mekaar nie, maar die Nuwe Testam ent hou du idelik op die Ou Testam ent, en gebeure van die

H ier kan o n g elu kkig nie v e rd e r op die o o rlo g svraa g stu k ingegaan word nie. V ir v e rd e re v e rw y sin g kan die a rtik e l van J .H . van Wyk (1 9 8 3 ): Die o o rlo g svraa g stu k - 'n o rië n tasie aanbeveel w o rd .

-224-Nuwe Testam ent is die v e rv u llin g van profesieë van die Ou Testam ent. D it is dieselfd e God wat Hom in Ou en Nuwe Testam ent openbaar.

Tog b ly k h ie ru it ook dat binne die eenheid van die S k r if daar ook 'n d u id elik e v ersk eid en h eid bestaan waarmee in die etieV rekenin g gehou moet w o rd . Reeds die benamings 'Ou' en 'Nuwe' Testam ent dui aan dat laasgenoemde nie 'n blote h e rlia lin g van eersgenoemde is n ie . " B y die basiese k o n tin u ïte it kom tog ook die b e slisse n d nuwe van die Nuwe Testam ent (v e rg e ly k H e b r. 1 :1 - 4 ). . . . Die v e r s k il is geleë in die w yse waarop h ie rd ie God verk o n d ig w o rd , in die p e rsp e k tie f op die openb aring , e n s . Die grootste v e rs k il is die van vóór C h ris tu s en ná C h r is t u s , te rw yl C h ris t u s te rs e lfd e rty d ook die eenheidsband is ” (Coetzee et a l . , 1980:28). D it b rin g mee dat met die plek van 'n S krifg e d e e lte en -gebod in die o p enb arin g sg eskied en is rekenin g gehou moet w o rd .

Op die probleem van K u ite rt en andere dat die trad isionele' S k rifb e s k o tiin g w ille k e u rig b e slu it w atte r B yb else (Ou Testam entiese) gebooie geldig is , antwoord ons saam met Jo n k e r (O ngedateerd b :5 ) dat die S k r if self o n d erskei tu ssen die blywende en w isselen de elemente in die Ou Testam entiese gebod. Teenoor K u ite rt wat die oplossing sien in 'n in d ire k te S k rifb e ro e p w aar B yb else gebooie (w ille k e u rig - HGS) herfo rm u leer word de u r ’n voortgaande g e sp rek tu ssen k e rk en S k r if (1 9 7 0 :8 7 ), stel Jo n k e r dat die S k r if se lf aan ons toon hoe rekenin g gehou moet word met die dinamiese en h isto rie se situ asie w aarin die Nuwe Testam entiese gemeentps hulle bevind (ongedateerd b :5 ) . Op die vraag of vandag op dieselfd e manier met die gebooie van die Nuwe Testament omgegaan mag word as wat die Nuwe Testam ent met die gebooie van die Ou Testam ent omgaan, antwoord Jo n k e r dat ons h e ilsh isto rie s veel d ig ter by die Nuwe Testam ent sta an , as wat die Nuwe Testam ent van die Ou Testam ent af staan . Hoewel d it moontlik is dat ons vandag in ons S k rifb e ro e p in die etiek nuwe aksen te lê, bly ons deel van die Nuwe Testam entiese k e rk en van die Nuwe Testam entiese bedelirig, mot dit wat daarvo o r as geldend in die S k r if gegee i s ! 11

11 Floor gaan op die verh o u d in g van Ou en Nuwe Testam ent' in in sy a rtik e l met die titel (1 9 8 4 b :2 2 -3 6 ). V e rg e ly k Louw se a rtik e l oor Die

-225-2 .4 .3 V E R S K IL (T E E N S T R Y D IG H E D E ) BIN N E D IE NUWE T ES T A M E N T (en binne die Ou Testam ent) S E L F

Ten opsigte van die m an-vro u -verho u d in g w ys K u ite rt daarop dat daar sekere tek ste in die S k r if is wat uitgaan van die onderhorige posisie van die v ro u , te rw yl an d er te k ste die vro u u it h ie rd ie posisie w il b e v ry (v e rg e ly k 2 .1 .3 t K u it e r t, 1970:68 t 1972:185) en dus eersgenoemde tek ste "te e n s p re e k ".

Douma (1975:44) w ys daarop dat h ie r nie w e rk lik van tee n stryd ig h ed e sp ra k e is n ie . Hoewel die ritu e el in Numerie 5 (om vas te stel of owerspel gepleeg is ) daar net op die vrou van toepassing gemaak w o rd , wil dit nie op 'n eensydigheid dui soos K u ite rt d it sien n ie . V ir 'n gebalanseerde oordeel moet daarop gelet word dat L e v itik u s 20:10 en Deutronomeum 2 2 :2 2 , eg breuk gepleeg d e u r die man ook met doodstraf bed reig .

Douma (1975:44) stel dat dieselfd e geld ten opsigte van Johannes 8 :1 -1 1 , wat K u ite rt ook aanhaal. Hoewel h ie r oor die sku ld van die man geswyg word (soos ook by Num. 5 ) , beteken d it nie dat volgens die S k r if daar nie van sku ld by so 'n man sp ra k e is n ie . E g b reu k word in die S k r if by nipmand (man of v ro u ) goedgepraat n ie .

Ook met K u ite rt se siening dat die 'ininderw aardigheid' van die vrou (te e n s try d ig met ander v e r s e ), soos b ly k u it 1 Timotheus 2 :1 5 en K o rin th ië rs 1 1 :3 , 7 e v . kan nie mee saamgegaan word n ie . K u ite rt lei uit 1 Timotheus 2:1 5 af dat Paulus die v o o rtb rin g van k in d e rs as heilsweg v ir die vrou sien (1 9 7 0 :B 8 ). Herman Ridderbos (1967:83-81) stel eg ter dat d eu r h ierdie v e rs dip vo o rtb rin g van k in d e rs nie as middel aangewys word w aard eu r die vro u behou kan word van ondergang n ie , maar wel as die weg w aarin ook na die sondeval aan die v ro u ’n nuwe lew ensuitsig gebied is , ondanks die doodstraf wat God as die gevolg van die oortreding

B yb el en hom oseksualiteit', wat op die verb an d tu ssen L e v itik u s 20:13 en Johannes 8 (v e rg e ly k voetnoot 6) ingaan (1980:1 0 6 -1 1 0); asook Van den B erg se a rtik e l 'H om oseksualiteit: S iek te of sonde?'

(1981:1 4 ) .

6-gestel h et. Deur h aar sw ang erskappe bou die C h ris te n v ro u mee aan die ry k van C h r is t u s .

T ere g sé Douma (197 5 :4 4 ) dat K u ite rt se v e rw y sin g na 1 K o rin tliië rs 11:3, 7 e v . nie te m aklik beantwoord kan word nie. Dit maak egter nie dat ons h ierdie v e rs e as teen stelling moet sien met ander gedeeltes wat oor dip m a n-vro u -verho u d in g handel nie. Om die w aarheid te sé, is h ierdie gedeelte ju is 'n bewys dat ons h ie r nie met twee w eersp re ke n d e lyn e te doen het nie, want Paulus hanteer h ie r in een hoofstuk sowel die onderdanigheid van die vrou aan die man as die g e ly kh e id in C h ris tu s (v e rg e ly k v e rs e 3 , 7-9, met v e rs e 11 en 1 2 ).

2 .4 .4 V E R S K IL T U SS E N D IE E K S E G E S E VAN V E R S K IL L E N D E E K S E G E T E VAN D IE S E L F D E S K R IF G E D E E L T E

Dat eksegete d eu r die loop van die g eskiedenis en vandag nog v e rs k il oor die eksegese (v e r k la r in g ) van b ykan s elke S k rifg e d e e lte in die B y b e l, sal d eu r niemand b etw yfel kan word nie. Ook uit h ie rd ie w e rk stu k b lyk die v e rs k il in eksegese d u id e lik . Tog moet ons ons in gehoorsaamlieid na die Bybel rig wat aan ons gegee is as ’n lamp v ir ons voet en 'n lig v ir ons pad.

God het ons nie n o n verstaan b a re of d u iste re Boek gegpe nie, maar d u id elik en genoegsaam Horn in sy Woord aan ons geopenbaar. Dit beteken eg ter nie dat die Bybel nie m isverstaan kan word nie, want ons bly sondige mense (J o n k e r, Ongedateerd a :1 ) . Daarom is dit b e lan g rik dat ons na die B yb el self gaan om ons die ( herm eneutiese) sleutel tot 'n regte S k rifb e ro e p te gee. Want as ons die lig van die S k r if op ons lewertspad wil laat v a l, is dit gebiedend noodsaaklik dat op die regte w yse na die S k r if g e lu iste r w o rd . A n d ers laat ons die S k r if ons idees b u ik s p re e k .

Die sondigheid van die mens is eg ter nie al rede waarom eksegete oor die eeue tot v e rs k ille n d e v e rk la rin g s van die Heilige S k r if gekom het nie. Omdat tye v e ra n d e r en die S k r if en sy gebooie nie tydloos is nie, maar ty d sg e rig (le t wel nie tydsgebonde n ie ! ) , moet daar k le m ve rskille deur die eeue in dip C h ris te lik e etiek kom om dit tyd g e rig te hou. Dit wil egter

-227-geen w ille k e u r n ie , maar eis van eksegete die grootste veran tw o o rdeliklieid om God se Woord, O N V ER A N D ER D , d ire k v i r elke sp esifiek e tyd te laat sp ree k!

Ons besit nie ’n etiek wat kant en k la a r v ir alle tye geld nie. Weens die gebrokenheid van die C h ris te lik e etici voor o n s, roep ook die C h ris te lik e etiek telkens om reform asie. D aarby b rin g elke eeu nuwe v rae en probleme na vo re waarop antwoorde gevind moet w ord. Wat ons egter wel b e sit, is die belofte dat die Gees wat die O u teu r van die S k r if is , ons in die waarheid van die S k r if sal le i. Daarom, stel Douma (1 9 7 5 :4 6 ), moet ons met goeie moed bly s t r y , om v a n u it d it wat seker is (d ie ko n stan te/vaste wat ons in die S k r if gegee is ) antwoorde te vin d op v rae wat andere of o n sself aan ons ste l.

2 .4 .5 K U IT E R T S E ARGUM ENTE T EE N T R A D IS IO N E L E ' O PLO SSIN G S TEN O P S IG T E VAN 'n D IR E K T E S K R IF B E R O E P IN D IE E T I E K 1’

2 .4 .5 .1 Volgens K u ite rt maak die C h ris te lik e tra d is ie 'n o nderskeid tussen gebooie wat sonder u itso nd erin g geld en die wat met uitsond ering geld (v e rg e ly k 2 .2 .1 & K u ite rt, 1970:6 9 ). In die verb an d v e rw y s hy na die b e rg ie d e w aar gebooie oor eg skeiding trad isio n eel sonder uitsond ering g eld , terw yl die oor eed en geweld met u itso nd erin g g eld . Douma (1975:45) w ys daarop dat K u ite rt h ie r op 'n heel b ib lisistie se w yse met die S k r if omgaan. Dit is nie die C h ris te lik e tra d is ie wat b esluit het dat daar u itso nd erin g* is ten opsigte van die verbod op doodslag en die eed nie, maar die S k r if stel dit s e lf. Mattheus 5 mag nie los van die res van die S k r if gesien word nie (d it is biblisism e wat K u ite rt ju is wil b e s t r y ! ) , maar S k r if moet met S k r if v e rg e ly k word (v e rg e ly k 2 .5 ) .

” Op Robinson se argumente in die inleiding van 2 .2 g e ste l, kan nie in besonderhede ingegaan word nie. Ten opsigte van sy siening van die vera n d e rin g van die C h ris te lik e etiek deur die eeue, v e rg e ly k 2 .4 .4 .

-228-In Mattheus 5:33 e v . leer C h ris tu s dat ons hoegenaamd nie moet sweer n ie , maar dat ons 'ja ’ ’ja' moet wens en ons 'nee' 'nee’ . Tog roep Paulus in Romeine 1:9 en in 2 K o rin th ië rs 1:23 God tot g e tu ie , en w aarborg God self sy seen met n ped (H eb reërs 6 :1 7 ). Ook ten opsigte van doodslaan, maak die S k r if self 'n u itso n d e rin g . T e rw y l C h ris tu s in Mattheus 5:21 die verbod op doodslag h andhaaf, ken Romeine 13:4 aan die owerheid die sw aard toe om die kwaaddoener te s tr a f.

In weerw il d aarvan dat K u ite rt stel dat die verb o d ten opsigte van e g skeidin g wat C h ris tu s in Mattheus 5:32 h andhaaf, in die tra d is ie sonder u itso nd erin g geld, gee h ie rd ie selfde v e rs self 'n u itso nd erin g op die v e rb o d , naamlik h o ere ry (o n tu g ). Dit b lyk dus h ie ru it dat K u ite rt se argument teen 'n d ire k te S k rifb e ro e p as sou d it w ille k e u rig se lf b esluit of ’n B yb else gebod met of sonder u itso nd erin g s g e ld , nie opgaan nie. Ten opsigte van bogenoemde gevalle wat hy as voorbeelde g e b ru ik , gee die S k r if self v ir ons rig ly n e oor wanneer u itso n d erin g s gemaak word.

2 .4 .5 .2 Ten opsigte van K u ite rt se k ritie k op die o n d e rskeid wat geinaak word tu ssen seremoniële en b u rg e rlik e wette aan die eonkant en sedelike of morele wette aan die ander k an t, stel Douma (1 9 7 5 :4 3 ,4 4 ) dat die v ro eë re pro testan tse eksegete h ie rd ie o n d e rskeid in g tereg g e trek het - nie as 'n verleen th eidsarg u m en t soos wat dit u it K u ite rt se betoog wil b lyk nie, maar in re sp e k te rin g van h ie rd ie "vero u d e rd e " bcpalings w a aru it God se w y sh e id , barm h artig h eid en liefde v ir s y volk b ly k . Die Nuwe Testam entiese C h ris te n is nie net losgemaak van s y binding aan die tempel van Isra e l n ie , maar ook van die land Is ra e l s e lf. H ierd eu r kan baie van die a g ra rie se en b u rg e rlik e wetgewing van Is ra e l nie meer d ire k te gesag in die lewe van die volk van God he n ie .

H ebreërs 8 slu it by Jerem ia 31 aan as dit daarop w y s dat die Ou Verbond in C h ris tu s d eu r 'n Nuwe Verbond v e rv a n g is . Die Ou Verbo nd dui h ie r nie op die Ou Testam ent of op die verbond met Abraham nip (v e rg e ly k Flo o r, 1984b:3l e v . in h ie rd ie v e rb a n d ), maar op die Sin ai verbond (H e b re ë rs 8 :9 ) . Die S in aï-ve rb o n d wat ste rk v isu e e l kultres-serem onieel was en s p ru it uit die ’kin d erd ae' van die volk van G od, is dus met die koms van C h ris tu s v e rv a n g d eu r 'n nuwe v erb o n d . Die S in ai-ve rb o n d wat ingebou was in die Abraham verbond om die verb o n d sve rh o u d in g te