De Neder-Betuwe, opbouw en ontstaan van een jong rivierkleigebied.

De Neder-Betuwe, opbouw en ontstaan

van een jong rivierkleigebied.

A.J. Havinga

Een fysiografische bodemkartering van het rivierkleigebied van de Neder-Betuwe bracht een

ingewikkelde geologisch-sedimentologische structuur aan het licht. De samenstellende elementen:

oeverwallen en oeverwaluitstulpingen, kommen, meandergordels, dichtgeslibde rivierlopen,

overloopgeulen en bijbehorende afzettingen worden in dit artikel systematisch besproken en zoveel

mogelijk in hun onderlinge verband geplaatst.

A l s g e v o l g v a n periodieke s c h o m m e -lingen in d e rivieractiviteit, w i s s e l d e n fasen van sterkere o p s l i b b i n g e n fasen van g e r i n g e of zelfs o n t b r e k e n d e o p s l i b b i n g elkaar af. Elke p e r i o d e van h e r n i e u w d e activiteit bracht niet alleen overslibbing v a n het reeds b e s t a a n d e rivierklei-oppervlak met z i c h mee, m a a r o o k erosie e n hersedimentatie. O p twee van d e o p d e z e wijze g e v o r m -d e afzon-derlijke afzettingen, -die in het g e h e l e pakket v a n afzettingen zijn te o n d e r s c h e i d e n , is o u d e r e menselijke b e w o n i n g v o o r g e k o m e n . D e s p o r e n hiervan zijn terug te v i n d e n in d e o u d e -c u l t u u r g r o n d e n . D e z e dateren uit respectievelijk Bataafs-Romeinse tijd e n d e Bronstijd.

Stroomruggen

Het rivierkleilandschap in d e Betuwe wordt g e k e n m e r k t d o o r d e a a n w e z i g -heid v a n s t r o o m r u g g e n (fig. 1) die uit z a n d i g e klei bestaan en lager g e l e g e n , met z w a r e klei gevulde, k o m m e n o m sluiten. E e n stroomrug is s a m e n g e -steld uit twee oeverwallen, die v a n el-kaar zijn g e s c h e i d e n d o o r e e n meestal wat lager g e l e g e n , smalle fossiele restg e u l . D e z e is meestal restg e v u l d met z w a -re klei e n stelt die het e i n d s t a d i u m van d e g e d e g e n e r e e r d e rivierloop voor-stelt. D e restgeul wordt a a n b e i d e zij-d e n , plaatselijk o o k wel a a n slechts é é n zijde, geflankeerd d o o r d e m e a n -d e r g o r -d e l . Dit is e e n meer of min-der b r e d e strook b i n n e n d e stroomrug, w a a r zich grindrijk en/of grofzandig materiaal, vaak afgewisseld d o o r kleii-g e l a kleii-g e n , o n d e r d e z a n d i kleii-g e klei v a n d e oeverwallen bevindt. Dit materiaal is als gevolg van zijdelingse verplaatsing e n o o k d o o r versmalling van d e rivierbed-d i n g afgezet. D e z e e e n v o u rivierbed-d i g e serivierbed-di- sedi-mentaire structuur is echter lang niet overal a a n w e z i g . O p vele plaatsen wordt hij afgewisseld d o o r meer of min-der ingewikkelde sedimentaire pa-tronen.

D e z e zijn in het a l g e m e e n ontstaan doordat e e n rivierloop z i c h (plaatselijk) e e n of meer m a l e n heeft v e r l e g d e n hierbij zijn e i g e n stroomrug of e e n of

Fig. 1. Globale ligging van de beschreven stroomruggen respectievelijk meandergordels, oeverwal-uitstulping (fig. 3) en afzetting van een doorbraakgeul dwars door een meandergordel (fig. 8). I. stroom-rug, respectievelijk meandergordel; II. oeverwaluitstulping, respectievelijk afzetting van doorbraakgeul.

Fig. 3. Oeverwaluitstulping (afzetting 3) met be-woningsplekken uit de Bronstijd. 1. kom; 6. meandergordel (afzetting 2); 9. oeverwaluitstul-ping (afzetting 3); 12. oude cultuurgrond uit de Bronstijd.

m e e r a n d e r e s t r o o m r u g g e n heeft d o o r s n e d e n of a a n g e s n e d e n .

1. Oeverwallen en

oeveruitstulpingen

D e b e g r e n z i n g van d e oeverwal naar d e k o m heeft in het a l g e m e e n e e n ge-lijkmatig verloop, min of meer evenwij-d i g a a n evenwij-d e (vroegere) rivierloop. D e b e g r e n z i n g kan echter o o k uitstulpin-g e n laten zien in d e richtinuitstulpin-g v a n d e k o m . F i g . 3 laat hiervan e e n bijzonder langgerekte e n smalle v o r m z i e n . D e uitstulpingen zijn in het a l g e m e e n ont-staan w a a r tijdens d e sedimentatie permanent zeer natte b o d e m o m s t a n d i g -h e d e n -heersten. W e k u n n e n z e d u s voornamelijk terugvinden b i n n e n d e d i e p e r aanwezige, o u d e r e afzettingen. Ten tijde van hun v o r m i n g w a s d e na-tuurlijke bosvegetatie in het bo-venstrooms a a n w e z i g e s t r o o m g e b i e d van d e m i d d e n l o o p van d e Rijn n o g g e h e e l intakt. Dit bracht met zich mee, dat d e rivierstand in het a l g e m e e n a a n zeer g e r i n g e s c h o m m e l i n g e n onder-hevig was. A l s g e v o l g hiervan é n v a n e e n g e r i n g e aanvoer v a n sediment, k o n d e n z i c h g e e n uitgesproken oever-wallen ontwikkelen. Vooral d e h o g e r g e l e g e n oeverwallen k u n n e n hier e n

d a a r o n d e r b r o k e n zijn d o o r overloop-g e u l e n van d e fossiele rivierloop naar d e k o m . D e z e zijn evenals d e fossiele ri-vierloop o p g e v u l d met zware klei. S o m m i g e zijn ontstaan als g e v o l g van e e n oeverwaldoorbraak. Z e w o r d e n wel met d e n a a m 'crevasse' a a n g e -d u i -d . D e g e u l e n v o r m e n e e n weinig in het o o g l o p e n d element van het rivier-kleilandschap. Z e h o u d e n g e e n ver-b a n d met d e oeverwaluitstulpingen.

2. De kommen in hun relatie met de

stroomruggen

Van d e k o m m e n is vooral d e onder-g r o n d interessant (fionder-g. 2). Tot o n onder-g e v e e r

Fig. 2. Schematisch profiel door de stroomrug. De omcirkelde getallen links geven de ligging van de Afzettingen 1 tot en met 4 aan.

2 5 0 c m o n d e r het b o d e m o p p e r v l a k k u n n e n vier verschillende afzettingen b o v e n elkaar w o r d e n o n d e r s c h e i d e n . D e z e verraden z i c h d o o r d e a a n w e z i g -heid, t e m i d d e n v a n grijze klei, van drie donkergrijze b a n d e n - fossiele vegeta-tiehorizonten (oude begroeiingsni-veau's) o p respectievelijk 50, 100 e n 190 c m diepte. D e z e horizonten zijn ontstaan als g e v o l g van e e n tijdelijk zeer sterk a f g e n o m e n rivieractiviteit. D o o r d e afzonderlijke afzettingen zijde-lings te vervolgen, is g e b l e k e n , dat af-zetting 1 (0 tot 5 0 c m ) v e r b o n d e n is met d e s t r o o m r u g g e n langs d e huidige ri-vieren. D e afzettingen 2 (50 tot 100 cm) e n 3 (100 tot 190 cm) d a a r e n t e g e n vor-m e n é é n g e h e e l vor-metde s t r o o vor-m r u g g e n w a a r o p d e Bataafs-Romeinse, respec-tievelijk Midden-Bronstijd-cultuurres-ten k u n n e n w o r d e n aangetroffen. D e l a a t s g e n o e m d e s t r o o m r u g g e n zijn overigens zeer sterk g e ë r o d e e r d . Bij uitzondering k u n n e n z e tot dicht o n d e r of zelfs tot in het m a a i v e l d reiken.

3. Meandergordels

E e n e e n v o u d i g o p g e b o u w d e m e a n -d e r g o r -d e l bestaat in het a l g e m e e n uit e e n a a n e e n s c h a k e l i n g v a n halfcirkel-vormige, d o o r riviermeanders omslo-ten kronkelwaarden, die afwisselend

links e n rechts van d e riveriloop gele-g e n zijn e n d a a r n a a s t uit meer of min-d e r rechte stukken, min-die min-d e rivierloop a a n b e i d e zijden flankeren. Het is e e n veel v o o r k o m e n d verschijnsel, dat e e n b r e d e rivierarm in d e l o o p van d e tijd d o o r m i n d e r watertoevoer in verval is geraakt, w a a r d o o r d e b e d d i n g grotend e e l s is o p g e v u l grotend met m e a n grotend e r g o r grotend e l -materiaal (zand e n grind). In z o ' n geval kan d e afgetakelde rivierarm zich als e e n smalle m e a n d e r e n d e l o o p b i n n e n d e b e g r e n z i n g v a n d e oorspronkelijke b e d d i n g v o o r d o e n . E e n mooi voorb e e l d van e e n e e n v o u d i g o p g e voorb o u w -d e m e a n -d e r g o r -d e l , voorzien van e e n met z w a r e klei o p g e v u l d e restgeul,

Fig. 4. Smalle, enkelvoudige meandergordel (afzetting 2) met oude cultuurgronden uit de Bataafs-Ro-meinse tijd en/of Middeleeuwen. 6. meandergordel (afzetting 2); 10. oude-cultuurgrond; 11. minder dui-delijke oude-cultuurgrond; 13 fossiele rivierloop.

wordt ten westen van Zetten (juist oostelijk van d e N e d e r B e t u w e ) a a n g e -troffen. D e h u i d i g e Wuustegraaf is e e n sloot die, waarschijnlijk in d e M i d d e l -e -e u w -e n , in d -e fossi-el-e b -e d d i n g is g-e- ge-graven. Hij is geflankeerd d o o r talrijke w o o n h e u v e l s uit d e Bataafs-Romeinse tijd. O p e e n ervan staat d e kerk van H e m m e n (fig. 4).

E e n kronkelwaard wordt in het alge-m e e n g e k e n alge-m e r k t d o o r e e n afwisse-ling v a n flauwe r u g g e n e n laagten, die e e n min of meer overeenkomstig b o o g v o r m i g verloop als d e omsluiten-d e rivierbocht k u n n e n vertonen. D e z e golfvormige topografie is veelal groten-d e e l s afgevlakt, groten-d o o r groten-d a t groten-d e kronkel-w a a r d e e n o v e r d e k k i n g met oeverkronkel-wal- oeverwal-materiaal heeft g e k r e g e n vanuit d e z i c h geleidelijk verwijderende rivier-loop. In d e kern v a n d e laagten blijkt d e klei vaak het zwaarst v a n textuur te zijn, s o m s zelfs even z w a a r als d e komklei. D e r u g g e n e n laagten zijn ontstaan o n -der invloed v a n e e n w i s s e l e n d e water-afvoer van d e rivier. Sterke waterafvoe-ren verplaatsen d e rivierbochten min of meer schoksgewijs naar d e kant v a n d e c o n c a v e oever e n d o e n b o o g v o r m i -g e z a n d b a n k e n (point bars) te-gen d e convexe oever ontstaan. Het z o ontsta-ne a a n s l i b b i n g s p a t r o o n kan fijn zijn met r u g g e n o m d e 10 m , m a a r o o k grof met afstanden tussen d e r u g g e n v a n 2 0 0 m . D e lagere stroken van e e n grof patroon d o e n d o o r hun grote afmeting e n licht a a n fossiele rivierlopen d e n ken e n zijn in zekere zin o o k als z o d a -nig te b e s c h o u w e n .

Fig. 5 toont e e n v o o r b e e l d van e e n kronkelwaard met e e n grof patroon. Hij vormt e e n d e e l v a n d e zeer b r e d e m e a n d e r g o r d e l tussen L i e n d e n e n Maurik (fig. 6) e n ligt onmiddelijk ten

noordwesten van d e e e r s t g e n o e m d e plaats. D e g e u l e n met hun relatief grote diepten, v o r m e n e e n o p v a l l e n d element in het l a n d s c h a p . Zij zijn o p g e -vuld met z w a r e klei die naar o n d e r e n vrij sterk h u m e u s wordt.

D a a r o n d e r is o p g e r i n g e diepte r e e d s het z a n d a a n w e z i g .

D e kronkelwaard, die als o n d e r d e e l Grondboor en Hamer nr. 112 1993 21

van d e g e n o e m d e m e a n d e r g o r d e l d e e l uitmaakt v a n afzetting 2, w e r d tij-d e n s het ontstaan v a n afzetting 1 n o g e e n s overdekt met e e n laag z a n d i g e oeverwalklei vanuit d e jongere rivierar-m e n : d e Neder-Rijn e n d e thans prak-tisch d i c h t g e s l i b d e O u d e Rijn in e n langs d e M a r s c h p o l d e r ten oosten van L i e n d e n . In d e laagten van d e kronkel-w a a r d kronkel-wordt d e z e z a n d i g e klei afge-wisseld d o o r vrij z w a r e klei. H o e w e l d e m e a n d e r g o r d e l , afgezien v a n d e jon-g e r e o v e r d e k k i n jon-g , uit niet m e e r d a n e e n enkele afzettingsfase stamt, ver-toont hij niettemin e e n haast

onontwar-Fig. 5. Geulenpatroon van de kronkelwaard (afzet-ting 2) ten noordwesten van Lienden (zie fig. 6).

13. fossiele geul; 14. weg.

baar patroon v a n o u d e r e e n jongere g e d e e l t e n . D e s t r o o n m v e r l e g g i n g e n e n d e d a a r m e e g e p a a r d g a a n d e ero-sie e n hersedimentatie, v o n d e n in e e n te kort tijdsbestek plaats, o m duidelijke hoogteverschillen tussen d e jongere e n o u d e r e d e l e n te d o e n ontstaan. D e m e a n d e r g o r d e l ligt o p d e plaats van e e n oudere, w a a r v a n d e boven-kant b e d u i d e n d lager lag. D e v r o e g e r e a a n w e z i g h e i d v a n d e z e m e a n d e r g o r -del, verraadt z i c h , doordat van d e

zui-Fig. 6. Vereenvoudigde fysiografische bodemkaart van een deel van de Neder-Betuwe tussen Maurik en Lienden (zie fig. 1). Situatiekaart voor de kaartfiguren 5 en 8 en het profiel E-F (fig. 7). 1. kom; 2. oeverwal (afzetting 2); 3. oeverwal die oudere meandergordel (afzetting 3) bedekt; 4. komplex van oever-wal en kom, waarvan de eerste steeds en de tweede meestal boven meandergordel; 6. meandergordel (afzetting 2); 7. meandergordel (afzetting 3) die gedeeltelijk overlangs is verjongd; 8. meandergordel (afzetting 3), meestal door jongere komklei bedekt; de bijbehorende oeverwal is niet weergegeven; 10. oude cultuurgrond uit de Bataafs-Romeinse tijd; 12. oude cultuurgrond uit de Bronstijd; 13. fossiele rivierloop of overloopgeul; 14. weg.

delijk erlangs g e l e g e n e n erbij beho-r e n d e oevebeho-rwal, g e d e e l t e n voobeho-r ebeho-rosie g e s p a a r d zijn g e b l e v e n . Ten z u i d e n van Maurik zijn hierop resten v a n e e n Bronstijdnederzetting aangetroffen (fig. 6). Het g e h e e l ligt b e d o l v e n o n d e r e e n o n g e v e e r 8 0 c m dikke laag oever-walklei, die g e d u r e n d e d e b e i d e jonge-re afzettingsfasen is g e s e d i m e n t e e r d . Blijkbaar kan verjonging v a n e e n m e a n d e r g o r d e l z i c h over e e n zeer lan-g e tijd uitstrekken. Dit verschijnsel is ook o p verschillende a n d e r e plaatsen

in het gekarteerde g e b i e d g e c o n s t a -teerd. E e n rivierloop vertoont d u s vaak e e n grote g e h e c h t h e i d a a n zijn m e a n -d e r g o r -d e l .

E e n v o o r b e e l d van e e n verlaten m e a n -d e r g o r -d e l wor-dt g e -d e m o n s t r e e r -d in fig. 6. Het is d e e n i g e in het gekarteer-d e g e b i e gekarteer-d w a a r a a n over grote afstangekarteer-d het v e r j o n g i n g s p r o c e s g e h e e l voorbij is g e g a a n . O m te laten zien hoe inge-wikkeld d e s e d i m e n t o l o g i s c h e struc-tuur v a n e e n m e a n d e r g o r d e l s o m s wel

Fig. 7. Lithostratigrafie van het profiel langs E-F op fig. 6. a. zware klei; b. lichte klei; c. zandige klei; d. zeer zandige klei; e. zand; g. geulopvulling (meestal humeuze zware klei); h. veen; i. venig materiaal; k. vegetatiehorizont; m. ongeveer de grens tussen kalkrijk fijner zand (aan de linkerzijde) en kalkloos grover zand en grind (aan de rechterzijde); o. afzetting 1 enz.

is, e n o o k hoe fraai d e b e w o n i n g van-o u d s a a n d e b van-o d e m g e s t e l d h e i d is a a n g e p a s t , wordt hij hieronder meer uitvoerig b e s c h r e v e n . D e m e a n d e r g o r -del beschrijft e e n grote b o o g , vanaf O m m e r e n naar het z u i d e n , w a a r hij bij d e boerderij B l a u w e K a m p d e L i n g e raakt en vervolgens naar het noord-westen e n n o o r d e n , waar hij ten z u i d e n van E e k e n Wiel eindigt.

Bij het b e g i n - e n het eindpunt is hij af-g e s n e d e n d o o r d e jonaf-gere, zeer bre-de, m e a n d e r g o r d e l tussen L i e n d e n e n Maurik.

In o v e r e e n s t e m m i n g met zijn waarn o m e waarn stratigrafische positie iwaarn het ge-hele pakket v a n rivierafzettingen, wor-d e n a a n wor-d e oppervlakte van wor-d e o u wor-d e m e a n d e r g o r d e l o p twee plekken resten uit d e MiddenBronstijd a a n g e -troffen.

Z e liggen dicht bij elkaar langs d e z u i d -oostelijke rand o n d e r 8 0 c m komklei. Waar d e m e a n d e r g o r d e l niet nader-h a n d is verjongd, ligt nader-hij overal o n d e r d e z e k l e i b e d e k k i n g , echter met uitzond e r i n g van uitzond e hoogste g e uitzond e e l t e n . D e -z e liggen als vrij talrijke, kleine eilandjes t e m i d d e n v a n het huidige komklei-l a n d s c h a p .

Het meer binnenwaarts g e l e g e n ge-deelte van d e m e a n d e r g o r d e l bevat veel uiterst grofzandig e n grindrijk ma-teriaal.

O p d e plaatsen w a a r het o p p e r v l a k er-van steeds relatief h o o g is geweest ten opzichte van het o m g e v e n d e land, is het materiaal bruin van kleur e n kalk-loos. D e z e kenmerken zijn waarschijn-lijk vooral het g e v o l g van e e n langduri-g e b o d e m v o r m i n langduri-g .

In d e lagere, nattere g e d e e l t e n , waar nu d e afdekking met d e dikkere kom-kleilaag wordt aangetroffen, is het z a n d minder sterk b e ï n v l o e d .

Het is d a a r weliswaar o o k kalkloos, m a a r lichtgeel van kleur.

In het meer buitenwaartse overlangse gedeelte, in het bijzonder in het zuid-oostelijk d e e l van d e m e a n d e r g o r d e l , is het z a n d fijner, g r i n d l o o s e n kalk-h o u d e n d .

Het lijkt waarschijnlijk, dat d e z e ver-schillen s a m e n h a n g e n met d e aanwe-z i g h e i d van e e n binnenwaarts g e l e g e n ouder- en e e n buitenwaarts g e l e g e n jonger lateraal gedeelte van d e m e a n -d e r g o r -d e l .

Hiernaar is echter g e e n systematisch o n d e r z o e k g e d a a n .

In tegenstelling tot d e oostelijke helft van d e o u d e m e a n d e r g o r d e l b o o g , heeft d e westelijke helft wel e e n verjon-g i n verjon-g o n d e r verjon-g a a n . D e z e betreft meer naar het z u i d e n het centrale gedeelte e n ten n o o r d e n v a n d e boerderij G r o o t B r e e d s l a g d e westelijke rand. D e ver-j o n g i n g is gemakkeliver-jk te herkennen

Fig. 8. Overloopgeul die de meandergordel tussen twee kommen doodsnijdt (voor ligging zie fig. 6). Plaatsaanduiding van profiel C-D (fig. 9). 1. kom; 2. oeverwal (afzetting 2); 5. door de overloopgeul afge-zet pakket van grof zand (afafge-zetting 2); 7. meandergordel (afafge-zetting 3), waarvan het westelijke deel is ver-jongd (afzetting 2); 8. meandergordel (afzetting 3) door jongere komklei bedekt; 10. oude-cultuurgrond uit de Bataafs Romeinse tijd; 13. fossiele overloopgeul.

Fig. 9. Lithostratigrafie van het profiel langs C-D op fig. 8. a, zware klei; c. zandige klei; e. zand; f. zeer grof zand en grind; g. geulopvulling; j. hu-meus materiaal; 1. oude-cultuurgrond uit de Ba-taafs-Romeinse tijd; o. afzetting 1 enz.

a a n d e a a r d v a n het z a n d : minder grof, g e e l van kleur e n kalkrijk. Het verjong-d e geverjong-deelte is e e n voortzetting van e e n zelfstandige, vrij smalle, j o n g e m e a n -d e r g o r -d e l , -die m e r k w a a r -d i g g e n o e g vanuit d e richting Tiel komt e n waarbij d e v o o r m a l i g e rivierarm D o d e L i n g e z o u k u n n e n b e h o r e n , d i e o p d e z e plaats van d e Waal aftakt.

A a n g e n o m e n wordt, dat d e thans ver-d w e n e n rivierloop, ver-die o p ver-d e smalle, j o n g e m e a n d e r g o r d e l b e h o o r d e , bij d e boerderij B l a u w e K a m p aansluiting v o n d a a n d e rivierloop die a a n d e o u d e m e a n d e r g o r d e l g e b o n d e n was. D e laatste moet d a a r n a ten oosten van d e aansluiting inactief zijn g e w o r d e n e n o p d e n d u u r zijn d i c h t g e s l i b d . Tenslotte raakten o o k d e e e r s t g e n o e m -d e rivierloop e n zijn voortzetting over d e westelijke helft van d e m e a n d e r g o r -d e l b o o g in verval, w a a r -d o o r het verjon-g i n verjon-g s p r o c e s ten e i n d e liep. D e bewo-ning die v a n o u d s in d e o m g e v i n g voor-k w a m , is s c h a a r s en a a n g e p a s t a a n d e b o d e m g e s t e l d h e i d . T e m i d d e n van het uitgestrekte, lage e n v r o e g e r natte

k o m g e b i e d staan langs d e dichtgeslib-d e g e u l (of e e n zijtak ervan), o p of langs het wat hogere, verjongde gedeelte van d e o u d e m e a n d e r g o r d e l -b o o g vier zeer o u d e -boerderijen. (De Hevel, D e Beldert, G r o o t B r e e d s l a g e n Het Haagje, zie fig. 6). Zij staan o p w o o n h e u v e l s die r e e d s in d e BataafsR o m e i n s e tijd d o o r geleidelijke o p h o -g i n -g zijn ontstaan.

D e z e bestaan voornamelijk uit z o g e n o e m d e oudecultuurgrond: zeer d o n -kergrijze, sterk h u m e u z e klei, vaak met a a r d e w e r k s c h e r v e n , houtskool e n an-d e r e cultuuroverblijfselen v e r m e n g an-d . V o l g e n s d e plaatselijke bevolking z o u o p d e plaats v a n D e Beldert e e n klooster h e b b e n gestaan, w a a r a a n d e a n d e r e boerderijen h e b e b n toebe-h o o r d . Ter illustratie v a n e e n e n a n d e r is d e situatie nabij d e boerderij Het Haagje in e e n d w a r s d o o r s n e d e (fig. 7) w e e r g e g e v e n .

4. Dichtgeslibde rivierlopen

Van d e oorspronkelijke, in het binnen-dijkse land a a n w e z i g e rivierlopen, is er g e e n enkele meer als o p e n water aan-w e z i g . Z e zijn thans n o g te herkennen als o n d i e p e depressies, met e e n breedte van meestal niet meer d a n en-kele tientallen meters, o p d e plaats waar d e l o p e n z i c h b e v o n d e n vlak voordat z e g e h e e l w a r e n d i c h t g e s l i b d . D e o p v u l l i n g e n van d e z e restgeulen bestaan in het a l g e m e e n uit z w a r e klei, die in d e regel meer of minder h u m e u s e n s o m s o o k venig is. Er w o r d e n dik-wijls resten v a n huisjes van waterslak-ken e n k l e p p e n van zoetwatermossels in aangetroffen. In s o m m i g e gevallen bestaat d e opvulling echter g e h e e l uit z a n d i g e klei, bijvoorbeeld nabij het contact met e e n a n d e r e (fossiele) ri-vierloop v a n waaruit het materiaal w a a r m e e d e g e u l dichtslibde, w e r d a a n g e v o e r d .

5. Overloopgeulen en bijbehorende afzettingen

B e h a l v e in e e n m e a n d e r g o r d e l wordt grof z a n d o o k veelvuldig aangetroffen als e e n d u n n e r of dikker sediment voor d e uitmonding van e e n d o o r b r a a k g e u l (crevasse), die van een rivierloop naar d e k o m loopt. E e n dergelijke afzetting kan o o k het b e n e d e n s t r o o m s e g e d e e l -te van z o ' n g e u l flankeren. D e g e u l zelf is veelal o p g e v u l d met z w a r e klei. Er bestaat o o k e e n type d o o r b r a a k g e u l of o v e r l o o p g e u l die e e n stroomrug d w a r s doorsnijdt. Dit type kan alleen zijn ontstaan, waar d e stroomrug g e e n actieve rivierloop meer bezat. D e g e u l verbindt d e k o m m e n ter weerszijden van d e stroomrug e n fungeerde (fun-geert) in tijden van h o g e waterstand als overlaat van d e meer stroomopwaarts g e l e g e n k o m . Voor d e uitmonding kan o o k in dit geval e e n afzetting van grof z a n d w o r d e n aangetroffen.

E e n fraai v o r b e e l d van z o ' n g e u l w e r d ten z u i d e n van Maurik aangetroffen (fig. 8, zie o o k 13 o p fig. 6) en wel o p d e plaats waar d e westelijke, gedeeltelijk verjongde halve b o o g van d e o u d e m e a n d e r g o r d e l d o o r d e M a u r i k s e We-tering wordt d o o r s n e d e n . D e g e u l is thans d i c h t g e s l i b d met humeuze, naar

o n d e r e n k a l k h o u d e n d e , z w a r e klei, helemaal onderin afgewisseld d o o r z a n -d i g e laagjes. D e M a u r i k s e Wetering is g e g r a v e n in het laagste d e e l van d e o p -g e v u l d e b e d d i n -g . D e opvullin-g reikt d i e p e r d a n 4 m o n d e r maaiveld (zie fig. 9). D e bijbehorende afzetting van grof-z a n d i g materiaal (grof-zie 5 o p fig. 8) strekt z i c h over e e n grote oppervlakte uit. D e grootste lengte is o n g e v e e r 1000 m . Hij begint 1100 m westelijk v a n d e westelij-ke rand van d e m e a n d e r g o r d e l . D e z e g e g e v e n s v o r m e n e e n g o e d e aanwij-z i n g , dat het d e g e u l p a s s e r e n d e water met grote snelheid moet h e b b e n g e s t r o o m d .

Naschrift

A a n het e i n d van dit artikel wil d e auteur er d e a a n d a c h t o p vestigen, dat d e kar-tering veel v o o r d e e l heeft g e h a d van d e betrekkelijk o n g e s c h o n d e n staat waarin het a l o u d e verkavelingspatroon e n d e oppervlaktetopografie z i c h be-v o n d e n . D e aantasting be-van het land-s c h a p gaat echter ook wat d e z e b e i d e facetten betreft in e e n versneld t e m p o door. Ruilverkaveling, egalisatie van d e g r o n d , d e m p e n van sloten, v e r b r e d i n g e n v e r l e g g i n g van w e g e n naast het m a k e n van nieuwe w e g e n , dorpsuit-breiding e n a n d e r e activiteiten, maak-ten het s o m s r e e d s moeilijk d e oor-spronkelijke toestand te reconstrueren.

A d r e s van d e auteur: S e l t e r s k a m p w e g 2 9 6721 A R B e n n e k o m

Literatuur

Havinga, A.J., 1969. A physiographic analysis of a part of the Betuwe, a Dutch river clay area. Med. Landbouwhogeschool, Wage-ningen, Nederland, 69-3: 47 pp. Havinga, A.J., en A. op 't Hof, 1975. De

Neder-Betuwe, opbouw en ontstaan van een jong rivierkleigebied. K.N.A.G. Geogr. Tijdschr., IX, 4: 261-277.

Havinga, A.J. and A. op't hof, 1983. Physiograp-hy and formation of the Holocene flood-plain along the lower course of the Rhine in the Netherlands. Med. Landbouwhoge-school, Wageningen, Nederland,83-8: 73

PP-Verbraeck, A., 1970. Toelichting bij de geologi-sche kaart van Nederland (1:50.000), blad Tiel West (39W) en blad Tiel Oost (390): 335 pp. Rijks Geol. Dienst, Haarlem.

Roodzand op de Veluwe

D.C.E. Bakker & H . Rogaar

In het Pleistocene zandgebied van Nederland en Noord-Duitsland wordt op veel plaatsen 'roodzand'

aangetroffen. De plekken liggen temidden van niet-rood gekleurde gronden waarin

podzolontwikkeling heeft plaatsgevonden. Op de Veluwe wordt roodzand veel aangetroffen in de

koppen van beekdalen en droge dalen. In het Ginkelse Zand ten oosten van Ede is een terrein van

60 ha onderzocht waarin veel onregelmatige plekken roodzand voorkomen. De roodkleuring strekt

zich uit tot ca 80 cm diepte en is het gevolg van sterke accumulatie van ijzer (tot 59 kg/m

Fe

O

) in

de vorm van Goethiet, Hematiet en Maghemiet. Overigens wijken de gronden niet af van niet-rode

gronden in de directe omgeving. De verklaring wordt gezocht in een fossiel grondwaterverschijnsel

uit het Laat-Pleistoceen of Vroeg-Holoceen. Verklaringen op grond het branden van houtskool of

asbemesting in een prehistorische periode of juist een oudere bodemvorming moeten op grond van

de waarnemingen en literatuuronderzoek worden verworpen.

Inleiding

Tijdens e e n b o d e m k u n d i g e kartering van het G i n k e l s e Z a n d bij E d e bleek over e e n grote oppervlakte ' r o o d z a n d ' voor te k o m e n (Rogaar et al., 1991). Hieronder wordt opvallend rood ge-kleurd z a n d verstaan (Munsellwaard e n 2,5YR e n 5 Y R ) (Munsellwaardat voorkomt in g e ï -soleer d e plekken en stroken o p d e Veluwe en elders in het Pleistocene z a n d -g e b i e d in N e d e r l a n d (Lorié; M o e r m a n , 1947; V a n d e Westeringh, 1973).

E e n groot aantal t h e o r i e ë n is g e o p -p e r d als verklaring voor het verschijnsel, waarvan e e n ontstaan uit g r o n d w a -ter en e e n ontstaan als g e v o l g van het b r a n d e n van houtskool d e belangrijk-ste zijn (De Groot, 1981).

In d e z e bijdrage w o r d e n in verkorte v o r m d e resultaten van e e n n a d e r veld-e n laboratoriumondveld-erzoveld-ek van hveld-et r o o d z a n d zoals aangetroffen in het G i n k e l s e Z a n d b e s c h r e v e n . Tevens w o r d e n d e resultaten van

literatuuron-d e r z o e k en literatuuron-d e literatuuron-daaruit voortvloeienliteratuuron-de c o n c l u s i e s g e t o o n d .

R o o d z a n d in de literatuur Voorkomen

R o o d z a n d is in N e d e r l a n d vooral ge-v o n d e n o p d e Veluwe (fig. 2), maar o o k in d e Achterhoek, Drenthe, het G o o i e n N o o r d - B r a b a n t . In Noord-Duitsland zijn rode z a n d e n b e s c h r e v e n in z a n d i -g e Pleistocene afzettin-gen (Bailly,