"Het Torp" De terp van Den Helder. Een overzicht en herinterpretatie van de onderzoeken van 1964 tot en met 1997.

Hele tekst

(1)2016 Masterscriptie Archaeology of North Western Europe B.J. van der Meij Studentnummer: 10323678. s Ba n. va j ei. rM de 16. 20 “HET TORP” DE TERP VAN DEN HELDER Een overzicht en herinterpretatie van de onderzoeken van 1964 tot en met 1997..

(2) s Ba. n va. j ei rM de. 16 20.

(3) s Ba n. va j ei. rM de 16. 20 Afbeelding voorzijde: Overzichtstekening van Den Helder en het Torp. W.A. van Es 1973, Terp Research, with Particular Reference to a Medieval Terp at Den Helder, Province of North Holland in: Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 23, 338.. B.J. van der Meij, Julianadorp, 2016..

(4) s Ba. n va. j ei rM de. 16 20.

(5) s Ba. n va. j ei rM de. 16 20.

(6) s Ba va. n. “De arbeiders wensen niet met het af en toe wat miezerig weer te werken. Dit is door hun baas ongedaan gemaakt, na mijn verzoek hier een einde aan te maken.” - Technisch leider A. van Pernis, 8 april 1965. -. j ei. rM de. 16. 20.

(7) s Ba. n va. j ei rM de. 16 20.

(8) English summary Until the 1960’s an artificial dwelling mound or terp, was visible in the city of Den Helder. The elevated land, between the Torplaan and Walvisvaardersweg, was locally known as “het Torp”. The location is an exception in the archaeology of the province of North Holland because there are no other terps of this size (200 x 300 meters) known in this region. Archaeological research of the terp started in 1964, before the development of the new residential area called “De Schooten”. In the following years, 1965, 1966 and 1997 a small part of the terp (about 5%) was excavated while the remainder became buried under the new residential area. The building activities in the following years covered and destroyed a large part of the terp. When a building in the Statenhoff was torn down in 2013, the province of North Holland declared that an excavation had to be conducted to investigate what remained of the terp after all. s Ba. these years. The excavation has been carried out from 8 till 12 February 2016. While writing this thesis, elaborated research data from the recent excavation was not available.. va. While only a small portion of the terp had been excavated in the past and poor documentation ensued, this thesis is the first overview of the available research information. The. n. collection and re-evaluation of old findings, with new techniques, will benefit the current. rM de. archaeological understanding of this area.. The first part of this thesis combines paleogeography and old imagery of the area to reconstruct the historical landscape. The next part of this thesis consists of the digitized excavation. j ei. drawings and their reassessment using modern research techniques. The research from 1964, 1965, 1966 and 1997 is chronologically discussed and reviewed. Most drawings are digitized and used in a. 20. Geographical Information System (GIS) to ascertain their correlation.. 16. The research for this thesis consists of a description of the contents of each trench. After the general inventory, structures in the trenches are dated using stratigraphy and ceramic finds. If possible the relation between structures is illustrated using the fore mentioned GIS. The goal of this thesis is to combine old research with new research methods to create a report that encompasses a visualization of the present knowledge of this location..

(9) s Ba. n va. j ei rM de. 16 20.

(10) s Ba. n va. j ei rM de. 16 20.

(11) s Ba. n va. j ei rM de. 16 20.

(12) Inhoud Ten geleide .........................................................................................................................................3 Het Torp .............................................................................................................................................4 Inleiding ..........................................................................................................................................4 Landschapsgeschiedenis van het Torp .................................................................................................5 Inleiding ..........................................................................................................................................5 Pleistoceen 2,58 miljoen tot 11,7 duizend jaar geleden ...................................................................5 Holoceen 11.700 jaar geleden tot heden .........................................................................................6 Het Torp in beeld .............................................................................................................................. 11 Het uiterste noorden van Holland, leven met water ...................................................................... 11 Weergaven van het Torp door de eeuwen heen ............................................................................ 12. s Ba. 1570.......................................................................................................................................... 12 1577.......................................................................................................................................... 13 1598-1599 ................................................................................................................................. 14. va. 1600-1614 ................................................................................................................................. 15. n. 1619.......................................................................................................................................... 16. rM de. 1827.......................................................................................................................................... 17 Onderzoeksgeschiedenis van het Torp .............................................................................................. 18 Opzet van dit hoofdstuk ................................................................................................................ 18. j ei. Basisgegevens van het onderzoek uit 1964 - 1997 ......................................................................... 18 1964 ............................................................................................................................................. 20. 20. 1965-1966 .................................................................................................................................... 23 Korte samenvatting van de opgraving ....................................................................................... 24. 16. Werkput 1 t/m 3a...................................................................................................................... 25 Aanvullende tekeningen ........................................................................................................ 32 Werkputten 4-16 ....................................................................................................................... 34 Werkputten 17, 22-24 ............................................................................................................... 37 Gebouwen in werkput 22 en 23 ............................................................................................. 38 Afmeting en ligging Gebouw I en II ........................................................................................ 39 De indeling van Gebouw I en II .............................................................................................. 40 Gebouw III............................................................................................................................. 41 Datering van de bewoning......................................................................................................... 41 Erven ........................................................................................................................................ 43 Reconstructie van het erf van Gebouw I ................................................................................ 44 1.

(13) Reconstructie van de erven van Gebouw II en III ................................................................... 46 Chronologie van erven voor Gebouw I ................................................................................... 48 Het vroegste erf................................................................................................................. 48 Een bijgebouw buiten het vroegste erf .............................................................................. 49 De fasering tot en met Gebouw I ....................................................................................... 51 Reconstructie van Gebouw I .................................................................................................. 52 Waterputten en sloten .............................................................................................................. 56 Werkput 22 ........................................................................................................................... 57 Werkput 23 ........................................................................................................................... 59 Werkput 24 ........................................................................................................................... 62 Conclusie ........................................................................................................................... 62. s Ba. 29 maart 1966 ........................................................................................................................... 63 1973 Van Es en het oostelijke profiel van werkput 22 uit 1965-66 ................................................. 64 1992 ............................................................................................................................................. 67. va. 1997 ............................................................................................................................................. 68. n. Karterend booronderzoek ......................................................................................................... 69. rM de. Boringen en proefsleuven ......................................................................................................... 69 Karterend booronderzoek boringen 20-31 ............................................................................. 70 Survey van de vijvers ............................................................................................................. 73. j ei. Proefsleuven onderzoek ........................................................................................................ 75 Verwachting voor de toekomst ......................................................................................................... 80. 20. Bibliografie ....................................................................................................................................... 83 Verantwoording gebruikte afbeeldingen ........................................................................................... 85. 16. Bijlagen............................................................................................................................................. 89. 2.

(14) Ten geleide Dit onderzoek vormt de afsluiting van mijn studie. Het doen van onderzoek is niet alleen het doorlopen van een stappenplan en het toepassen van onderzoekstechnieken. Het is ook een proces waarin contacten een grote rol spelen. Tijdens dit onderzoek hebben velen een directe of indirecte bijdrage geleverd. Allereerst ben ik veel dank verschuldigd aan mijn scriptiebegeleider dr. A.A.A. Verhoeven. In het eerste jaar van mijn Bachelorstudie vertelde hij tijdens een college over de Middeleeuwen in Nederland over “het Torp” te Den Helder. Omdat ik zelf uit de regio Den Helder kom, was mijn nieuwsgierigheid gewekt en heeft mij dit nooit meer los gelaten. Het lag hierdoor voor de hand dat het Torp het onderwerp van mijn Masterscriptie zou worden. Tijdens het schrijven van mijn onderzoek zag hij erop toe dat het onderzoek gestructureerd verliep en gaf hij mij de vrijheid en het. s Ba. vertrouwen om mijn onderzoek te volbrengen. Ik heb tijdens het schrijven veel gehad aan zijn inhoudelijke opmerkingen en constructieve kritiek. Daarnaast ben ik dankbaar voor de betrokkenheid van drs. G. P. Alders. In het bijzonder wil ik. va. hem bedanken voor zijn evaluatie en bespreking van het historische kaartmateriaal. Tevens ben ik. n. hem zeer erkentelijk dat hij tussendoor regelmatig contact hield over de voortgang van het. rM de. onderzoek en uiteindelijk de tweede lezer van mijn scriptie wilde zijn. Eveneens gaat mijn dank uit naar de Provincie Noord-Holland en in het verlengde daarvan de medewerkers van het depot in het “Huis van Hilde” te Castricum. Ik was altijd welkom en heb veel geleerd van de zoektocht naar de benodigde bronnen. De interesse vanuit de provincie Noord-. j ei. Holland en de recente ontwikkelingen op het gebied van terpenonderzoek hebben bijgedragen aan. 20. de keuze om mijn scriptie in het Nederlands te schrijven. Ik wilde mijzelf met deze scriptie graag plaatsen in het Nederlandse debat omtrent erfindeling en zodenconstructies op terpen. Gelukkig. 16. verleende de examencommissie van de Universiteit van Amsterdam mij toestemming deze scriptie in het Nederlands te schrijven.. Mijn dank gaat ook uit naar drs. W. Roessingh van ADC Archeoprojecten. Hij heeft mij voor de opgraving op de terp in 2016 benaderd en in de gelegenheid gesteld, tussen de colleges door, mee te werken aan het onderzoek. Tot slot wil ik dr. J.A.W. Nicolay van de Rijksuniversiteit Groningen bedanken voor het delen van zijn kennis omtrent de vorming van terpen. Dit heeft mij geholpen bij het beschrijven van het lange profiel uit 1965-1966 dat een belangrijk deel van deze scriptie vormt.. 3.

(15) Het Torp Inleiding Tussen de Torplaan en de Walvisvaardersweg te Den Helder heeft tot in de jaren 60 van de vorige eeuw een verhoging in het landschap gelegen, lokaal beter bekend als “het Torp”. Voor aanvang van de nieuw te bouwen wijk De Schooten werd archeologisch onderzoek verricht waaruit bleek dat de verhoging een deel van een terp was. Het Torp is een unieke terp voor Noord-Holland met zijn noord-zuidas van ongeveer 375 m en zijn oost-westas van 250 m.1 Tegenwoordig is de verhoging uit de jaren 60 niet meer zichtbaar, alleen de straatnaam “Torplaan” herinnert nog aan de terp. Halverwege de vorige eeuw was slechts 5% van het volledige terplichaam onderzocht door middel van proefsleuven en vlakdekkendonderzoek.2 In 1997 kwam hier verbetering in door uitbreiding van het onderzoek door RAAP Archeologisch Adviesbureau (voorheen Stichting Regionaal. s Ba. Archeologisch Archiverings Project) waarbij boringen werden gezet en twee proefsleuven werden gegraven.. va. In 2015 begon de auteur met een praktische opdracht over het Torp. De resultaten van werkput 22 werden opnieuw bekeken en enkele interessante, tot nu toe onopgemerkte, structuren. n. werden ontdekt (zie bijlage II).. rM de. In 2016 is in opdracht van de provincie Noord-Holland een opgraving uitgevoerd aan de Statenhoff 51 te Den Helder. De auteur heeft aan dit onderzoek meegewerkt. Op het moment van schrijven is de rapportage van het Statenhoff onderzoek nog niet voltooid.. j ei. Deze scriptie is een overzichtswerk en een herinterpretatie van de oude onderzoeksresultaten tot en met 1997 op basis van nieuw verkregen inzichten die zijn voortgekomen. 16. 20. uit het moderne onderzoek van terpen in Friesland.. 1 2. 4. Van Es 1973, 339. Alders 2013, 103..

(16) Landschapsgeschiedenis van het Torp Inleiding Door ontwikkeling van de woonwijk en een park lijkt het alsof dit landschap altijd een vlak en rustig karakter heeft gehad. Niets is echter minder waar. De landschapsgenese van deze locatie bestaat uit vele processen die hun sporen hebben nagelaten in de bodemopbouw. Dit hoofdstuk behandelt de landschapsgeschiedenis en geeft de grote landschappelijke ontwikkelingen in Noord-Holland weer met een nadruk op de locatie van het Torp. De omgeving van het Torp wordt gereconstrueerd aan de hand van de onderzoeksresultaten uit 1964-1997. Later in deze scriptie worden de onderzoeksresultaten uitgebreid besproken.. Pleistoceen 2,58 miljoen tot 11,7 duizend jaar geleden. s Ba. Toen ongeveer 12.000 jaar geleden de laatste IJstijd ophield, smolt veel ijs waardoor onder andere het Oer-IJ en het gat van Bergen ontstonden. 3 Rond 11.700 jaar geleden was het zeeniveau ongeveer 35 m -NAP, waardoor het kustgebied en een deel van de Noordzee droog lag.4. va. Het ijs smolt steeds verder en iedere eeuw steeg het water ruim een meter. In deze periode. n. ontstond een breed vallei- en riviersysteem dat de vernatting van Noord-Holland in het Holoceen tot. rM de. gevolg zou hebben.5 De kustlijn verplaatste steeds verder landinwaarts wat grote getijdengebieden tot gevolg had.6 Duinen bestonden in deze periode nog niet, hierdoor was de invloed van de zee zeer groot. Het stijgende zeeniveau had bovendien vernatting tot gevolg op voorheen droge stukken land. De vernatting en de hogere temperaturen in het Laat-Glaciaal en het begin van het Holoceen leidde. j ei. op sommige locaties tot veenvorming.7 Op het Torp zijn geen resten van dit veen gevonden, waarschijnlijk is dit weggeslagen door de invloed van de Noordzee.. 16. 20. 3. Dekkers 2006, 12. Vos 2015, 111. 5 Vos 2015, 111. 6 Dekkers 2006, 13. 7 Vos 2006, 4; Vos 2015, 111. 4. 5.

(17) Holoceen 11.700 jaar geleden tot heden. s Ba. Fig. 1 Noord-Holland 9.000 v.Chr.. Uit boringen bij het Torp is gebleken dat de natuurlijke ondergrond bestaat uit de formatie. va. van Naaldwijk, een blauwige zeeklei. Deze kleilaag ontstond in het Holoceen tussen 8.000 en 4.000 v.Chr. Ophogingspakketten van de terp bestaan deels ook uit zeeklei waardoor zij lastig te. n. onderscheiden zijn van de natuurlijke ondergrond. 8. rM de. De bovenkant van het kleipakket dat de natuurlijke ondergrond vormt, is tegenwoordig gemiddeld op een diepte van 50 cm -NAP vindbaar. Op deze laag ligt een deels zandig kleipakket met humeuze of venige lagen. Deze combinatie duidt op een natuurlijke bodemopbouw in twee fasen. De. j ei. eerste fase is een fase waarin zand is afgezet. De tweede fase is een periode waarin weinig sedimentatie plaatsvond en veen de kans had te groeien.9. 20. Onder de terp werd bij de boringen van RAAP in 1997 een zeekleipakket aangetroffen met resten houtskool, baksteen, mortel en fosfaat. Door uitspoeling van de hoger liggende sporen, is dit. 16. materiaal in het laagpakket onder de terp terecht gekomen.10. Rond 6.000 v.Chr. smolten het landijs en de poolkappen door een stijging van de temperatuur. Het smelten van grote hoeveelheden ijs had tot gevolg dat de zeespiegel snel steeg. Langs de kust ontstonden strandwallen die werden doorsneden door zeegaten. Op enkele tientallen kilometers ten westen van de huidige kustlijn van Den Helder moet een sikkelvormige kustboog met duinen hebben gelegen (zie Fig. 2). Ten zuiden van Den Helder lag een getijdengebied met een stelsel van getijdengeulen.11. 8. Schute 1997a, 9. Schute 1997a, 9. 10 Schute 1997a, 10. 11 Lil 2007, 8. 9. 6.

(18) s Ba. Fig. 2 Noord-Holland 5.500 v.Chr., de sikkelvormige kustboog ten westen van het Torp is op deze illustratie goed zichtbaar.. Rond 6.500 v.Chr. werden het zuiden en noorden van de Noordzee verbonden en had deze ongeveer de hedendaagse grootte bereikt. Het verdiepen van de Noordzee leidde tot een. va. intensivering van het getij langs de gehele Nederlandse kust. 12. n. Rond 4.000 v.Chr. was het ijs uit de IJstijd nagenoeg verdwenen. Hierna steeg het zeewater nog maar 40 cm per eeuw.13 Strandwallen ontstonden doordat de zee voor de kust zandbanken. rM de. opwierp. De invloed van de zee werd door de strandwallen minder. Achter de strandwallen ontstond een kweldergebied.14. Rond 2.000 v.Chr. begon de strandwallengordel zich te sluiten. Rond 1.500 v.Chr., in de. j ei. Midden-Bronstijd, sloot het zogenaamde zeegat van Bergen. Deze afsluiting had tot gevolg dat het achterliggende gebied niet langer kon ontwateren via dit zeegat. Rivier en hemelwater werden. 20. hierdoor minder goed afgevoerd waardoor een drassig zoetwatergebied achter de strandwallen. 16. ontstond. In dit gebied kon op grote schaal veengroei op de dekzanden optreden. 15 In de laatste duizend jaar voor het begin van de jaartelling bestond de Noord-Hollandse kust uit de estuaria van de Schelde, Maas en Rijn. Door de strandwallen konden zand en klei bezinken. Langs rivieren ontstonden oeverwallen die natuurlijke hoogten vormden waarop kon worden gewoond. Het westelijk kustgebied bestond uit moerassen en veenkussens. Het Oer-IJ werd een soort lagune die gevuld werd met sediment.16 Rond 500 v.Chr. staakte de veengroei. Door het ontstaan van nieuwe zeegaten werd het. 12. Vos 2015, 111. Dekkers 2006, 13. 14 Dekkers 2006, 13. 15 Lil 2007, 8. 16 Dekkers 2006, 15. 13. 7.

(19) voorheen drassige veengebied langzaam ontwaterd.17 Enkele eeuwen voor Christus werden de Waddenzee en de Noordzee verbonden met het Almere. Het Vlie ontstond en het Almere liep voortaan via het noorden naar zee.18 Hierdoor werd het Oer-IJ ontlast en kon dit deels droogvallen waardoor zand kon worden afgezet. Echte duinen, zoals de jonge duinen, ontstaan pas vele eeuwen later maar de strandwal bij Castricum wordt in deze periode gevormd. Uiteindelijk ontstond door het droogvallen en het uitspoelen van zout, door de invloed van regen, een vruchtbaar zeeklei gebied.19 In de eerste eeuw na Christus verzandde de noordelijke tak van de Rijn die via de Vecht in het Oer-IJ liep.20 Rond 250 na Chr. werd het Oer-IJ weer drassig en hierdoor verplaatste de bewoning naar de. s Ba. strandwallen. De veengebieden bleven onbewoond. Nederland was nog steeds deels bedekt met hoogveen.21 In de Vroege Middeleeuwen had het Vlie grote stukken van het Noord-Hollandse en Friese veengebied ingenomen. De Zuiderzee ontstond, het Oer-IJ waterde erin af en de oude Oer-IJ. va. delta veranderde in veengebied.22. n j ei. rM de 16. 20 Fig. 3 Noord-Holland in transitie, de situatie vóór en ná Christus naast elkaar ter vergelijking.. In de Vroege Middeleeuwen was het kustgebied tussen het Vlie en de Schelde verbonden met een rij stranden en duinen. Deze natuurlijke barrière lag tussen de Noordzee in het westen en de 17. Lil 2007, 8. Dekkers 2006, 18. 19 Dekkers 2006, 19. 20 Nicolay 2014, 41. 21 Dekkers 2006, 19. 22 Dekkers 2006, 19. 18. 8.

(20) moerasgebieden in het oosten.23 In Noord-Holland zijn nederzettingen vooral bekend op de pleistocene verhogingen van Texel en Wieringen. Langs de Noordzeekust is bewoning aangetroffen bij de mondingen van (voormalige) rivieren. Vooral zandige gronden met duinen en hoger liggend moerasland waren in trek. Op basis van pollenonderzoek blijkt dat op deze geconcentreerde bewoning na, het landschap in de vierde en vijfde eeuw na Chr. grotendeels verlaten was. 24 Voor dit onderzoek zijn de inhammen die tussen 500 v.Chr. en 800 na Chr. zijn ontstaan in het gebied rond de terp relevant (zie Fig. 3). De inhammen rond de terp, met name de grote zuidelijke inham, zouden tot gevolg hebben gehad dat de terp aan het water lag. De inham heeft delen veen weggeslagen en het kustgebied bij Den Helder, aan de rechter zijde, in een kwelderlandschap veranderd. In de periode voor de 10e eeuw is het waarschijnlijk dat het getij de terp moet hebben bereikt.. s Ba n. va j ei. rM de 20. Fig. 4 Rond 1.500 na Chr. begint Noord-Holland de hedendaagse vorm aan te nemen.. 16. Vanaf de 12e eeuw drong het water van de Zuiderzee delen van Noord-Holland binnen. De holocene zeespiegelstijgingen verschillen van plaats tot plaats maar het gebied rond het Torp vernatte. Laagpakketten met schelpen bij het Torp tonen aan dat de invloed van het water groot was. De hogere zeespiegel in het noorden van het land werd veroorzaakt door een relatief grotere bodemdaling in dit gebied.25 In de 12e eeuw werd een kerk van tufsteen op de terp gebouwd.26 De tufstenen kapel kon worden gebouwd door een toename van welvaart op het Torp. Deze welvaartsgroei is waarschijnlijk te danken aan het toenemende belang van de visserij, getuige de kuilen gevuld met schelpen in de terp. In de 15e eeuw stond de kapel nog op de terp, zoals blijkt uit een kaart van Sgrooten uit deze 23. Nicolay 2014, 41. Nicolay 2014, 43. 25 Vos 2006, 7. 26 Numan 2005, 175. 24. 9.

(21) periode.27 Deze kaart wordt in het volgende hoofdstuk besproken. De resten van de tufstenen kapel zijn uiteindelijk opgegraven in 1775 en vermalen tot tras.28 In de opgravingen van 1964-1997 zijn schaarse hoeveelheden tufsteenbrokken teruggevonden. De bedijking van kweldergebieden vanaf 1.000 na Chr. heeft grote invloed gehad op de getijdeprocessen in het kustgebied.29 De droging van het landschap had het verstuiven van zand tot gevolg. Een laag duinzand die over de zuidelijke terpzool ligt, toont aan dat in de 16e eeuw ook zandverstuivingen plaatsvonden bij het Torp.30 Dit wordt ondersteund door de kaarten van de omgeving van het Torp waarop diverse stuifduinen of nollen zijn afgebeeld. 31 In 1610 werd de Zanddijk tussen Huisduinen en Callantsoog aangelegd. Deze Zanddijk is verhoogd in 1666 waardoor het gevaar van overstromingen grotendeels was afgewend. De aanleg. s Ba. van het Groot Noordhollandsch Kanaal, vanaf 1819, maakte het gebied definitief droog.32 Het maaiveld van het Torp heeft tegenwoordig een hoogte van 110-10 cm +NAP. De ophoging die het maaiveld raakt is 80 cm dik en bevat een 60 cm dikke laag die bestaat uit de. va. perioden Late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd.33. n j ei. rM de 16. 20. 27. Alders 2013, 100. Numan 2005, 175. 29 Vos 2006, 10. 30 Schute 1997a, 9. 31 Schute 1997a, 11. 32 https://www.regionaalarchiefalkmaar.nl/images/regiopagina/geschiedenis%20van%20den%20helder.pdf, 2 geraapleegd op 30-06-2016. 33 Schute 1997a, 10. 28. 10.

(22) Het Torp in beeld Het uiterste noorden van Holland, leven met water Het Torp, tdorp, Behouden Dorp of de Vliedberg ligt ten zuidoosten van de kern van Den Helder.34 In de loop der tijd zijn diverse kaarten gemaakt van de kop van Noord-Holland. De kaarten zijn veelal vervaardigd voor de scheepvaart getuige de aanduiding van diepten in vadem en het weergeven van scheepsroutes. Gedetailleerde kaarten vertonen ook plaatsen en herkenningspunten op het land (zie Fig. 5). De oudste kaarten dateren uit het einde van de 16e eeuw. In dit hoofdstuk worden een aantal relevante kaartbeelden voor Den Helder getoond.. s Ba va. Fig. 5 Fragment kaart Christiaan Sgrooten 1600-1614 met de passage tussen Den Helder en Texel links. De vaarroute is gestippeld weergegeven. De diepte van 12 Vaedem komt overeen met ongeveer 22 m.. n j ei. rM de 16. 20. 34. Van Es 1973, 338.. 11.

(23) Weergaven van het Torp door de eeuwen heen 1570 Op een kaart uit 1570 is het Torp aangeduid als een verhoging naast een duingebied (zie Fig. 6). De heuvels links van het Torp lijken te veranderen in echte duinenrijen. Tegenwoordig liggen de duinen nog ongeveer op deze locatie. De vele inhammen laten in 1570 veel water binnen en het Torp lag als bescherming tegen de invloed van het water mogelijk hoger dan het omringende landschap. Verhoging kan echter ook ontstaan door bewoningscontinuïteit die ophoginglagen voortbrengt. Archeologisch onderzoek heeft uitgewezen dat sprake is van zowel bewuste ophoging als ophoging als gevolg van bewoning. In de duinen ten westen van de terp is een aantal stippen weergegeven, op deze kaart vertegenwoordigen stippen dorpen, eenzelfde soort stip staat op het Torp. De stippellijn rond de stip. s Ba. van het Torp lijkt een verhoging in het landschap te suggereren. Het aantal stippen is schaars en het lijkt er dan ook op dat de rest van het gebied slecht bewoonbaar was.. n. va j ei. rM de 16. 20 Fig. 6 Fragment Kop van Noord-Holland/Texel, kaart 'Hollandiae antiqvorvm carthorvm sedis nova descripto Iacobo a Daventria', 1570.. 12.

(24) 1577 De kaart van cartograaf Lourens Pietersz. toont in 1577 het Torp als “tdorp” (zie Fig. 7). Het is opvallend dat de bewoning is afgebeeld op de randen van het Torp. Het lijkt logisch dat mensen op het hoogste deel van een terp gaan wonen indien het water regelmatig hoog staat. Dat de zijranden van een terp het hoogste punt vormen is niet waarschijnlijk. Het lijkt aannemelijker dat de bewoners om een andere reden aan de randen woonden. Door plaatsnamen in de omgeving, die op visserij duiden, bestaat het vermoeden dat op de randen werd gewoond ten behoeve van de visserij. In de omgeving zijn, uit vroeger en later tijden, vele plaatsen bekend zoals Dansgarn, Algarn en Heiliggarn of Halig garn; nog noordwestelijker de plaatsen Harde Garn en Geerlofs’Garn. Een gaern kan duiden op netten of fuiken die werden gebruikt voor de visvangst.35 Bewoning op de randen lijkt geen tekenfout want andere kaarten tonen ongeveer dezelfde locatie. Het is een boeiend gegeven en kan. s Ba. interessant zijn voor verder archeologisch onderzoek. Opvallend is dat bewoning op andere heuvels die groter ogen, volledig ontbreekt. Mogelijk waren zij lager dan het Torp. De andere heuvels lijken eerder zandverstuivingen.. n. va j ei. rM de 16. 20 Fig. 7 Cartograaf Lourens Pietersz. vervaardigde in 1577 deze kaart van Den Helder. De kaart toont de namen ondersteboven maar het noorden staat boven. Het Torp staat aangegeven als "tdorp". De vergroting rechtsboven toont dat op deze heuvel, op twee plaatsen huizen staan maar een kerk ontbreekt.. 35. Schoorl 1973, 110; Instituut voor Nederlandse Lexicologie, http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=MNW&id=10052, geraadpleegd op 09-12-2015.. 13.

(25) 1598-1599 De kaart van Zacarius Heyns uit 1598-1599 geeft een kustlijn met inhammen weer (zie Fig. 8). Dit in tegenstelling tot de kaart van Lourens Pietersz. (zie Fig. 7). De bewoning op het Torp is minder gedetailleerd weergegeven op deze kaart. Het is dan ook waarschijnlijk dat deze kaart voornamelijk voor de scheepvaart is gebruikt, getuige de gedetailleerde kustlijn en weergave van bakens boven het huidige Den Helder. De bewoning op het Torp is op deze kaart weergegeven als een reeks vierkantjes. Waarschijnlijk verwijst dit naar een dorp, Huisduinen vertoont een vergelijkbare reeks vierkantjes. Voor reconstructie van het landschap is deze kaart interessant omdat wonen op een verhoging zoals het Torp nodig lijkt gezien de vele inhammen die wateroverlast tot gevolg konden hebben.. s Ba n. va j ei. rM de 16. 20 Fig. 8 Fragment kaart Zacarius Heyns 1598-1599. Let vooral op de vele inhammen in de noordkop en de bewoning op het Torp.. 14.

(26) 1600-1614 De kaart van Christiaan Sgrooten uit 1600-1614 lijkt veel op de voorgaande kaart (zie Fig. 9). Cartografisch onderzoek wijst uit dat het hier gaat om een bijgewerkte kopie van een kaart van rond 1570. De eerder aangegeven kreken aan de rechterzijde van het Torp, worden ook in deze periode nog gesignaleerd. Bijzonder aan deze kaart is de weergave van een kerk op het Torp.. s Ba n. va j ei. rM de. Fig. 9 Fragment kaart Christiaan Sgrooten 1600-1614.. 16. 20 15.

(27) 1619 De kaart uit 1619 toont een strak gedefinieerde kustlijn en lijkt daardoor meer een ideaalbeeld te schetsen (zie Fig. 10). Bewoning op het Torp vindt nog steeds plaats, dit is te zien aan de afgebeelde huisjes. Opvallend is dat op deze kaart de kustlijn veel geslotener is dan een aantal jaar eerder. De Oldenbarneveldsdijk (de huidige Zanddijk) tussen Huisduinen en Callantsoog werd in 1610 aangelegd bovenop de al bestaande strandwal. De lijn rond het Torp in combinatie met de kreken uit eerdere perioden doet vermoeden dat het hier gaat om een bult in een, door de Zanddijk gematigd, kwelderlandschap. De bewoning op deze terp lijkt uit twee kernen te bestaan. “De Schoede” heeft de inspiratie gevormd voor de huidige naam van woonwijk “De Schooten”. De andere hoogten in het landschap lijken nollen die zijn ontstaan in een stuivend landschap.. s Ba n. va j ei. rM de 16. 20 Fig. 10 Fragment kaart Anthonisz. Metius uit 1619. Op de kaart staat het Torp als "Dorp". Tevens staan diverse andere heuvels afgebeeld, dit maal met naam. Zij vertonen echter geen bewoning.. 16.

(28) 1827 De voorgaande kaarten leken veel op elkaar. In 1827 verschijnt echter een kadasterkaart die een heel andere beeld van de ontwikkeling van Den Helder en het Torp toont (zie Fig. 11). De heuvel van het Torp heeft een hoefijzervorm en de naam is veranderd in “Den Schooten”. Waarom de terp in deze periode hoefijzervormig is, is niet geheel duidelijk. Waarschijnlijk werd dit veroorzaakt door zandopstuiving in benedenwindse richting. Daarnaast heeft zandafgraving in het oosten mogelijk een deel van de vervorming veroorzaakt.36 Tegenwoordig heet de wijk op de locatie van de terp De Schooten. De rechthoekige vlakken bij de heuvel zijn niet te duiden maar het zou hier kunnen gaan om percelering van het gebied. Rechts onder de percelering staan kleine vierkantjes. Als deze vierkantjes op bewoning duiden, woonden mensen nog steeds op de rand van de terp.. s Ba n. va j ei. rM de 16. 20. Fig. 11 Kadasterkaart 1827 toont "Den Schooten".. 36. Numan 2005, 175.. 17.

(29) Onderzoeksgeschiedenis van het Torp Opzet van dit hoofdstuk Dit hoofdstuk biedt een overzicht van de archeologische onderzoeken die hebben plaats gevonden bij het Torp in Den Helder. De activiteiten en resultaten worden per onderzoekscampagne in chronologische volgorde gepresenteerd.. Basisgegevens van het onderzoek uit 1964 - 1997 Vóór het onderzoek in deze scriptie bestond het basismateriaal uit papieren documentatie en foto’s. Van de opgraving uit 1964 is alleen een profieltekening bewaard gebleven. De locatie van de werkputten uit 1964 staat op een overzichtstekening uit 1965-66. Van de opgraving uit 1965-66 zijn dagrapporten en een aantal vlak- en profieltekeningen. s Ba. aanwezig. In het nieuwsbulletin van het KNOB werden door Van Regteren Altena ook een aantal algemene opgravingsgegevens vermeld.37 Van Es heeft naar aanleiding van de opgraving uit 1965-66 een beschrijving gemaakt van een van de zodengebouwen. De beschrijving van het oostelijk profiel. va. van werkput 22 publiceerde hij in 1973 in de Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig. n. Bodemonderzoek 23.. rM de. Daarnaast is in 1997 onderzoek gedaan door RAAP waarbij een aantal proefsleuven zijn gegraven en boringen zijn gezet. I.A. Schute publiceerde de uitkomsten van deze onderzoeken in een bassirapportage en in RAAP-rapport 279. In deze scriptie worden deze publicaties aangeduid met Schute 1997a en 1997b. Omdat nooit een overzichtswerk is gemaakt van de uitkomsten van al deze. j ei. onderzoeken, worden zij in deze scriptie gecombineerd.. De veldtekeningen uit 1964-1997 dienden gedigitaliseerd te worden zodat zij in Arcmap. 20. konden worden geplaatst. Exacte georeferentie van de tekeningen was geen eenvoudige opgave.. 16. Tijdens de onderzoeken is een boerderij als vast punt gebruikt. Deze boerderij, Jetty’s Hoeve, is echter tegenwoordig niet meer zichtbaar. De tekeningen boden geen absolute uitkomst want zelfs binnen eenzelfde jaar zijn verschillende groottes en weergaven van Jetty’s hoeve gemaakt (zie Fig. 12). Uiteindelijk boden de wegen en sloten rond het perceel van het Torp, gecombineerd met oude en recente kadasterkaarten, uitkomst om de juiste locatie van de onderzoeken vast te stellen.. 37. Van Regteren Altena 1965, 52.. 18.

(30) Fig. 12 Weergaven van Jetty’s Hoeve. 1. Tekening Van Pernis 1965-66. 2. Van Pernis 1965-66. 3. Van Es 1965-66. 4. Van Es 1965-66. 5.Kadasterkaart 1930. 6. Luchtfoto 1938.. s Ba. Nadat alle, in het Provinciaal Archeologisch Depot van de provincie Noord-Holland te Castricum, bekende tekeningen van de opgravingen waren gedigitaliseerd en gegeorefereerd in Arcmap ontstond een overzicht. Uit dit overzicht kon worden afgeleid dat een groot aantal werkputten. va. oostelijker lag dan bij het onderzoek in 2016 van Statenhoff 51 te Den Helder werd verwacht. Deze. n. recente opgraving sluit in het westen aan op het onderzoek uit 1965.. rM de. Van het merendeel van de werkputten uit 1965, werkput 4 tot en met 21, waren geen tekeningen meer aanwezig in het depot. Werkput 22 en 23 zijn zeer goed gedocumenteerd met minimaal tien tekeningen per werkput. Werkput 24 is nooit tot op de ongestoorde ondergrond uitgegraven. Wel zijn twee vlaktekeningen en een profieltekening gemaakt.. j ei. Naar aanleiding van een gesprek met een buurtbewoner die de opgravingen van 1965-66 had. 20. meegemaakt is in februari 2016 een zoektocht gestart naar een profieltekening die enkele meters lang zou zijn. Op aanwijzing van de buurtbewoner, werd gezocht naar een tekening op rol. Op de. 16. tekening zou het profiel van een aantal werkputten te zien zijn. Het zou hier mogelijk gaan om de profielen van werkput 1 tot en met 3a. Deze profielen liggen ten westen van de opgraving Statenhoff 51. Het oude en nieuwe onderzoek zou aan elkaar gekoppeld kunnen worden als deze tekening op rol gevonden werd. Een aantal weken later werd door de auteur, in een lade met het opschrift “overig Den Helder” een stapel tekeningen in het provinciaal depot ontdekt. Het profiel bestond niet uit één tekening op rol maar uit 13 losse veldtekeningen. De losse tekeningen zijn tot één lang profiel samengevoegd en opgenomen in bijlage VI. Bijlage V bevat een vereenvoudigde weergave van het profiel. Deze laatste bijlage zal in een later hoofdstuk worden besproken. Verwijzingen in deze scriptie naar de dagrapporten van 1965-66 bevatten soms niet alleen paginanummers maar ook een nummer tussen haakjes. Bijvoorbeeld bladzijde 130(3). Dit is een derde, ongenummerde, pagina die is ingevoegd tussen pagina 130 en 131.. 19.

(31) 1964. s Ba n. va rM de. Opvraagbaar bij auteur.. j ei 16. 20 Fig. 13 Het Torp (Den Helder): Overzichtskaart moderne topografie en de locatie van de werkputten uit 1964.. 20.

(32) s Ba. Fig. 14 De proefsleuven van het IPP zoals aangetroffen in 1965.. Van 5 tot 28 oktober 1964 werd een kleine proefopgraving uitgevoerd door het Instituut voor Prae-. va. en Protohistorie (IPP) van de Universiteit van Amsterdam.38 De opgraving vond plaats onder leiding van professor W. Glasbergen, andere betrokkenen zijn niet bekend.. n. Bij het onderzoek dat is gedaan voor de proefopgraving in 1964, werd ontdekt dat het Torp,. rM de. Behouden Dorp of ’t Dorp werd gebruikt als aanduiding van deze locatie. Bij de proefopgraving werd een 60 m lange werkput gegraven waarvan alleen een oost-west profiel is getekend.39 Op opgravingstekeningen uit 1965-66 is deze oost-westsleuf 79 m lang (zie Fig. 13). Ten westen van de. j ei. lange oost-westsleuf ligt een kleinere werkput van ongeveer 5 x 2 m. Bij de start van de opgraving van 1965 waren de proefsleuven uit 1964 nog zichtbaar (zie Fig. 14). Georeferentie van. 20. overzichtstekeningen uit 1965 wees uit dat de oost-westsleuf uit 1964 inderdaad ongeveer 80 m lang. 16. is in plaats van de eerder genoemde 60 m. In de proefsleuven uit 1964 werden sporen gevonden van een gebruiksfase van de terp. Deze fase werd op basis van scherfvondsten gedateerd rond de 12e eeuw en later. Buiten enkele zodenwallen werden geen andere structuren aangetroffen.40 Op 15 april 2016 is door de auteur in het digitale fotomateriaal van het provinciaal depot een profieltekening van de langste proefsleuf uit 1964 terug gevonden (bijlage IV). De tekening is waarschijnlijk eerder gemist omdat hij in een map met tekeningen uit 1965-66 zat. De tekening toont de eerder genoemde zodenstructuren. Van oost naar west liggen de volgende zodenstructuren in het profiel: een losse zodenwand, een plateaurand met daar boven een zodenwand en een schuin aangesneden zodenwand. Ondanks dat de twee laatst genoemde sporen op dezelfde diepte liggen, is het niet waarschijnlijk dat zij onderdeel uit maken van dezelfde structuur. Dit omdat het niet 38. Van Regteren Altena 1965, 52; Van Es 1973, 338. Van Regteren Altena 1965, 52. 40 Van Regteren Altena 1965, 52. 39. 21.

(33) mogelijk is een zodenstapeling recht en de andere schuin aan te snijden. Het profiel wordt in dit hoofdstuk niet besproken omdat tijdens de opgraving van 1965-66 een veel groter en duidelijker profiel is getekend. Oppervlaktevondsten ten noorden van de proefsleuf, waar op dat moment de Walvisvaardersweg werd aangelegd, deden vermoeden dat de top van de terp niet lag op de zichtbare verhoging in het landschap in 1964. 41 Deze aanname werd gedaan omdat de hoeveelheid vondsten ter hoogte van de Walvisvaardersweg veel groter was dan op de locatie van de werkputten.. s Ba n. va j ei. rM de 16. 20. 41. Van Regteren Altena 1965, 52.. 22.

(34) 1965-1966. s Ba n. va rM de. Opvraagbaar bij auteur.. j ei 16. 20 Fig. 15 Het Torp (Den Helder): Overzichtskaart 1965-66 met in het rood de eerdere opgraving uit 1964.. 23.

(35) Korte samenvatting van de opgraving Van 22 tot 26 maart 1965 is een opgraving uitgevoerd. De opgravingscampagne werd voortgezet van 6 september tot en met 23 december 1965 alsmede vanaf 1 maart tot 8 april 1966. 42 Deze opgravingen werden uitgevoerd door de ROB. Waarschijnlijk gebeurde dit omdat zij meer ervaring hadden met het onderzoek van terpen dan het IPP. De ROB had al terpen opgegraven in Groningen, Friesland, het noorden van Noord-Holland en Zeeland.43 Tijdens de opgraving in Den Helder werd een graafmachine gebruikt om de bovengrond te verwijderen. Na aanleg van het eerste vlak werd handmatig verdiept. De wetenschappelijk leiders van het onderzoek waren drs. H. Halbertsma en drs. W.A. van Es. De technisch leider en tekenaar van de meeste vlak-, profielen coupetekeningen was A. van Pernis. Slechts een klein deel van de terp kon worden opgegraven. De opgraving werd gedaan omdat. De Schooten.. s Ba. dit archeologisch erfgoed vermoedelijk zou verdwijnen bij de verdere ontwikkeling van het stadsdeel. De opgraving werd in 1965 uitgebreid met een lange noord-zuid gerichte sleuf haaks op de. va. sleuf uit 1964, werkput 1 tot en met 3a (zie Fig. 15). In totaal bestond de opgravingscampagne uit het. n. aanleggen van 24 werkputten (zie Fig. 15). Nieuwe aardewerkvondsten sloten niet uit dat de. rM de. bewoning al in de 11de eeuw, of zelfs eerder, aanving op het onverhoogde kwelderoppervlak. Ontdekt werd dat al vroeg in de Vroege Middeleeuwen tot ophoging was overgegaan, hetgeen in etappes gebeurde tot minstens de 14e eeuw. In 1965 lag de terp op een hoogte van 2,80 m +NAP. Omdat de terpzool niet hoger was dan 25 cm -NAP werd verondersteld dat bij aanvang van. j ei. bewoning, in de Vroege Middeleeuwen, het landschap bescherming moet hebben geboden tegen het water. De ophogingen van de terp zouden de bewoners hebben beschermd tegen. 20. overstromingen in de 11e en 12e eeuw. Inklinking werd op deze locatie niet verondersteld door de. 16. afwezigheid van veen. De aanwezigheid van wadzand maakt verzakking echter wel mogelijk. Hierdoor kan het zijn dat de originele hoogte van de terpzool hoger moet hebben gelegen dan 25 cm -NAP. In 1965 worden, net als in 1964 twee toppen verondersteld bij deze terp. De noordelijke en laagste top vertoonde tekenen van afgraving. Deze afgraving heeft waarschijnlijk plaatsgevonden in de 18e en het begin van de 19e eeuw. Op de noordelijke top, ter hoogte van werkput 3, werden begravingen van mensen gevonden op zeer geringe diepte onder het maaiveld. Van de gevonden hardstenen grafmonumenten dateerde de oudste uit 1681. De graven werden toegeschreven aan het kerkhof van de Oudkatholieken. De fundering van de kapel was vrijwel volledig verdwenen door. 42 43. Van Es 1973, 338. Van Es 1973, 337.. 24.

(36) de afgraving in 1775 maar brokken tufsteen toonden aan dat op de terp een stenen gebouw had gestaan.44 Werkput 1 t/m 3a. s Ba n. va rM de. Fig. 16 Overzicht van de werkputten 2a, 2, 1, 1a en 3. Werkput 3a ligt aan de overzijde van de sloot en is hier niet zichtbaar. De foto is genomen vanuit het zuidoosten.. Het lange noord-zuidprofiel uit de opgraving van 1965-66 bevat veel informatie over de omvang en. j ei. opbouw van de terp. In het dagrapport heeft Van Es een globale beschrijving van de profielen gemaakt. Hij constateerde in bijna alle profielen een duidelijk onderscheid tussen de onderste en. 20. bovenste pakketten. Het bovenste ophogingspakket bestaat uit geel zandig materiaal dat moet zijn. 16. aangebracht toen de terp één geheel vormde.. De onderste pakketten bestaan uit afwisselend blauw in één keer opgebrachte kleilagen en bruinige mestlagen die door bewuste ophoging én toevallige accumulaties van humeus materiaal lijken te zijn ontstaan. In deze fase waren het nog individuele huisterpen die langzamerhand naar elkaar groeiden. De exacte groeifasen kon Van Es niet onderscheiden.45 Dit hoofdstuk zal in detail de belangrijkste sporen in werkput 1 tot en met 3a behandelen aan de hand van het vereenvoudigde noord-zuid profiel uit bijlage V. Voor deze weergave is gekozen om de complexiteit van de originele tekening inzichtelijk te maken. De vereenvoudigde weergave maakt het mogelijk fasen van de terp te illustreren en duiden. De originele tekeningen bevinden zich in bijlage VI. 44 45. Numan 2005, 175. Opgravingsrapport 130(3).. 25.

(37) Werkputten 1-3a bestonden uit lange smalle sleuven van ca. 4 m breed over de ongeveer 240 m lange verticale as van de terp. In een verzameling informatie over het Torp van G. Alders kwam een bewerkte luchtfoto uit 1938 tevoorschijn (zie Fig. 17). Na georeferentie in Arcmap blijkt dat in 196566 is gegraven op de zichtbare verhoging in het landschap, wat overzichtsfoto’s uit 1965 ondersteunen (zie Fig. 18).. s Ba va. n. Fig. 17 Luchtfoto uit 1938 met accentlijnen rond de terp voor een groter contrast. Ten zuidwesten van de terp is Jetty’s Hoeve zichtbaar die als referentiepunt diende tijdens het tekenen in het veld.. j ei. rM de 16. 20 Fig. 18 Twee maal de terp gezien vanaf het erf van Jetty’s Hoeve, op de achtergrond is de stadsuitbreiding zichtbaar.. Het nulpunt van het meetsysteem van de opgraving lag op het zichtbare hoogste punt van de terp. Zoals op tekeningen staat aangegeven lag dit punt op 1,80 m +NAP. De huidige hoogte van dit punt is ongeveer 1,5 m +NAP. Het nulpunt van het profiel ligt ten noorden van werkput 2a en 2. Hierdoor liggen werkputten 1, 1a, 3 en 3a ten noorden van het nulpunt. Werkput 2a loopt van 49,8 tot 33,3 m. Werkput 2 loopt van 33,3 tot 1 m. Werkput 1 loopt van 0 tot 48 m. Werkput 1a loopt van 48,4 tot 94,2 m. Werkput 3 loopt van 95,4 tot 127,2 m. Het profiel kan tussen 118,6 en 122,8 m niet worden beschreven door een wandverschuiving, van dit deel zijn ook geen tekeningen of foto’s gemaakt. Werkput 3a loopt van 135,4 tot 157,4 m (zie Fig. 15). 26.

(38) Het getekende profiel is ongeveer 157 m lang. Het verschil in lengte met de overzichtstekeningen in deze scriptie heeft te maken met een onnauwkeurigheid in de originele overzichtstekeningen. Op de originele overzichtstekeningen is de afstand tussen werkput 3 en 3a 4 m. Waarschijnlijk hebben de tekenaars van de overzichtstekeningen de 240 m lange as van de terp genomen en de 6 werkputten en hun onderlinge afstand bij benadering getekend. De profieltekening gaat uit van een afstand van 7,9 m tussen werkput 3 en 3a. De huidige sloot is met 18 m meer dan dubbel zo breed als de sloot die in 1965-66 op de profieltekening werd vastgelegd. In de archieven viel niet na te gaan of de sloot is verbreed maar de metingen binnen de werkputten van het lange profiel zijn wel geheel correct.. s Ba n. va j ei. rM de 20. Fig. 19 Noordelijk deel van werkput 3, vanuit het zuidoosten gefotografeerd.. Werkput 3 bevat de vroegste fase van de terp (zie bijlage V). Deze Oer-terp bestaat slechts uit een. 16. kleine ophoging, fase 1A, op een hoger liggend deel van de natuurlijke ondergrond. Fase 1B ligt over fase 1A en zet zich verder zuidwaarts voort dan 1A. Fase 1B vertoont tussen 102,5 en 104,4 m spitsteken of betredingssporen.. 27.

(39) s Ba. va. Fig. 20 Werkput 3 westwand, spitsteken of betredingssporen in de oudste bewoningslaag vanuit het zuidoosten gefotografeerd.. Fase 2A vult de dieper liggende delen op die tijdens fase 1B bestonden. Fase 2A bestaat uit een. n. ophoging van zandig materiaal en blauwe klei. Tussen 125,6 en 127 m is een 1,40 m diepe kuil. rM de. zichtbaar in fase 2A. De kuil heeft een rechthoekig karakter en lijkt geen natuurlijke formatie te zijn. In werkput 3 is volgens de documentatie een houten waterput gevonden die uit ronde en rechthoekige delen bestond. In de ronde paal waren gaten gehakt voor een pengat verbinding.46 De. j ei. waterput staat niet op tekening maar zou zich in de profielwand hebben bevonden. De langwerpige diepe kuil in fase 2A lijkt de locatie van deze waterput te zijn.. 16. 20 Fig. 21 De directe omgeving van de waterput in werkput 3 vanuit het noordwesten gefotografeerd.. 46. Opgravingsverslag, 15.. 28.

(40) s Ba. Fig. 22 Waterput noord-deel, oostzijde werkput 3.. n. va j ei. rM de 16. 20 Fig. 23 Vlaktekening werkput 3 west-deel, oostwand waterput situatie tekening 1:50.. Fig. 24 Werkput 3 west-deel, oostwand waterput profieltekening 1:20. Vondstnummer 14A is het vondstnummer van de balken.. 29.

(41) Fase 2B bestaat slechts uit twee dunne ophogingen, op verschillende plaatsen, in het noorden van fase 2A. Na fase 2B is met een dik pakket opgehoogd, fase 2C. Na deze aanzet was blijkbaar een droge hoogte bereikt want de terp breidt zich in fase 2D niet zozeer omhoog maar zijwaarts uit richting het zuiden en noorden. Fase 2D bevat in het noorden, in werkput 3a, een waterput (zie Fig. 22). Tussen 144 en 146,5 m is deze zichtbaar. Op de originele profieltekening staat vermeld “put valt weg in profiel”. Deze waterput is gedocumenteerd op een (detail) coupe en vlaktekening (zie Fig. 23 en Fig. 24). De waterput leverde geen diagnostisch materiaal op voor een datering. De zuidelijke groei zet zich voort in fase 2E, met daarin een aantal kuilen. De vulling van de twee noordelijke kuilen bestaat uit zandig humeus materiaal. In de twee zuidelijke kuilen bestaat de vulling uit humeus kleiig materiaal. De ophoging die is aangebracht in Fase 2F, bestaat uiteen mix van humeus kleiig materiaal. Dit pakket zet zich voort tot in werkput 1. In fase 2F ontstaan meerdere. s Ba. kuilen die gevuld raken met humeus kleiig materiaal. Fase 2F vertoont in het zuiden betredings- of ploegsporen. Aan het einde van fase 2F en het begin van fase 3A, ontstaat een natuurlijke greppel die snijdt tot diep in de natuurlijke ondergrond. Het einde van 2F en het begin van 3A zijn zeer. va. interessant omdat dit de eerste fasen zijn waarin zodenconstructies zichtbaar worden in het profiel.. n. In werkput 1a is een staande wand zichtbaar, de noordelijke zodenstapeling, die bedekt is. rM de. geraakt door ophogingen van de terp in fase 3B. In het begin van fase 3A heeft de zodenwand waarschijnlijk onderdeel uitgemaakt van een woning. Tijdens de bewoning is in het noorden een langgerekte erfophoging ontstaan die werd afgedekt met een mengsel van verbrand leem en schelpen. In de loop van fase 3A is het zuidelijke deel van de zodenwand omgevallen en overdekt. j ei. geraakt met humeus materiaal. Vermoedelijk vond dit plaats tegen het einde van fase 3A op het. 20. moment dat de terp niet hoog genoeg meer was.. Uiteindelijk is verhoogd met een dik pakket van zand en klei in fase 3B. In werkput 3 is ten. 16. noorden van de ingestorte wand een zodenstapeling zichtbaar, 20 cm boven huidig NAP niveau. Door het ingestorte profiel is helaas niet te achterhalen wat voor soort zodenconstructie hier heeft gestaan. In werkput 3a vertoont fase 3A drie diepe greppels die tot in de natuurlijke blauwe kleilaag reiken. Het lijkt hier te gaan om zogeheten terpsloten. Terpsloten markeren de uiterste grens van een terp. Wanneer de sloten zijn gegraven is niet exact te bepalen maar zij moeten zijn gegraven ná fase 2D maar vóór fase 3B. Fase 3B zal gezien de grote hoeveelheid materiaal lang hebben geduurd. Dit wordt ondersteund door de verschillend gekleurde bandjes die aanwezig zijn in dit pakket. Bovenop het dikke pakket van fase 3B ligt een moderne bouwvoor. Deze bouwvoor bestaat in werkput 1a en 3 uit drie pakketten en in de andere werkputten uit twee. Dit komt waarschijnlijk doordat de locatie van werkput 1a en 3 bewoond was en ook in de periode voor de bedijking van Den Helder hoog en droog moest blijven. Na de bedijking was het blijkbaar niet nodig de lagere delen even hoog te maken 30.

(42) omdat dit deel beschermd werd door de dijk en het Noordhollandsch kanaal overtollig water afvoerde. Bewoning heeft op het hogere deel langer plaatsgevonden dan op de lagere delen en daardoor een (vroeg)moderne pakket extra. Na de grote verhoging in fase 3B, breekt een fase van zijwaartse uitbreiding aan. De uitbreiding richting het zuiden die in eerdere fasen zichtbaar was, zet zich voort in fase 3C. Na fase 3C ontstaat een ophoging richting het zuiden, fase 4A, deze fase ligt echter niet direct tegen fase 3C aan. Fase 4A bevat een paal halverwege de lengte van het pakket. Fase 4B bevat de opvulling van de tussenliggende ruimte van fase 3C en 4A. Waarschijnlijk komen hier twee huisplaatsen samen. Fase 4C bevat een verhoging van de zuidelijke huisplaats met een kleiig pakket en de bouw van een zodenstructuur. De zodenstructuur is waarschijnlijk de zuidelijke zodenwand van het vroegste plateau. In dat geval is de noordelijke zijde van fase 4C mogelijk de rand van het erf.. s Ba. In fase 4D wordt zowel het plateau als de wand begraven en strekt deze laag zich noordwaarts uit tot op fase 3C. Fase 4D bevat een zodenstructuur maar hoogstwaarschijnlijk is deze structuur toe te wijzen aan fase 4E en de zuidelijke wand van Gebouw I. In fase 4E is een zuidelijke. va. uitbreiding met daarop een noordelijke zodenwand van Gebouw II zichtbaar. Tussen de twee. n. zodenwanden ligt een haard. Hierna zet de zuidelijke uitbreiding zich voort met de fasen 4F,4G, 4H. rM de. en 4I. De uitbreiding in fase 4F is een langgerekte uitbreiding terwijl die in fase 4G slechts de ruimte ten zuiden van de zodenwand opvult. Fase 4H bevat daarentegen een langgerekte en grote ophoging. De ophoging heeft vrij snel plaatsgevonden want de zodenwand heeft niet de tijd gehad in te storten maar is in zijn geheel begraven.. j ei. Het ophogingspakket uit fase 4I ligt over pakket 4H maar ook over 4F. Op het pakket uit fase. 20. 4I ligt een dunne laag leem. Waarschijnlijk gaat het hier om het vloerniveau van een woning. Voordat het pakket uit fase 4J is afgezet, moet het materiaal uit fase 5A, 5B en 5C zijn afgezet. Fase 5C dateert. 16. op basis van scherven in het zuidelijk deel, uit de 15e eeuw. Het pakket uit fase 5A is niet te dateren maar een mogelijkheid is dat dit pakket is ontstaan ten tijde van fase 4A-4H en opgevuld is geraakt met mestig humeus materiaal tot in fase 4I. Hierna is de geul gevuld met kleiig materiaal, aangegeven met fase 5B. Vervolgens is fase 5B bedekt met kleiig materiaal in Fase 4J. Tegen het einde van fase 4J en het begin van fase 4K wordt de zuidelijke kuil in fase 4J met een pakket van as en verbrand leem opgevuld. De as in combinatie met het leem doet vermoeden dat het hier gaat om de binnenzijde van een woning met een haard. Op het pakket uit fase 4K ligt een vergelijkbaar vloerniveau met leem, mogelijk gaat het hier om een latere woning. Pakket 4L sluit fase 4 af en wordt bedekt en doorgraven door het pakket uit fase 5D en een moderne bouwvoor. Werkput 3 bevat vier menselijke begravingen in pakket 3B. De eerste, meest zuidelijke begraving, ligt tussen 106 en 106,4 m, de tweede ligt tussen 107,3 en 107,6 m. Boven dit tweede graf is in de bouwvoor een stuk tufsteen aangetroffen. De derde begraving ligt tussen 114,4 en 114,8 m. 31.

(43) Ten noorden van dit graf ligt op 116 m een kuil met botmateriaal Op de originele profieltekening staat niet aangegeven wat voor botmateriaal is aangetroffen, mogelijk is dit dierlijk materiaal. Tussen 117,4 en 117,8 m bevindt zich het vierde graf. De begravingen liggen in dezelfde groene kleilaag, 3B, waarin tijdens de opgraving meerdere stukken tufsteen zijn aangetroffen. De eerste, meest zuidelijke, begraving ligt volledig in de groene laag terwijl de andere begravingen tot aan de moderne bouwvoor lopen. De laatstgenoemde begravingen kunnen hierdoor uit een latere periode afkomstig zijn. Aanvullende tekeningen Niet alleen het lange profiel, zuid naar noord, is ten tijde van de opgraving getekend. Van werkput 1 en 3 zijn respectievelijk west-oost en oost-west dwarsdoorsneden getekend (zie Fig. 25 en Fig. 26). Deze tekeningen geven echter weinig diagnostische informatie wat betreft de opbouw van de terp.. s Ba. Wel tonen zij de toename van de gelaagde groene klei naarmate verder naar het noorden wordt gewerkt.. n. va j ei. rM de 16. 20 Fig. 25 West-oost doorsnede werkput 1 schaal 1:20. Houtresten zijn zichtbaar op het oude woonniveau.. 32.

(44) s Ba. Fig. 26 Oost-west doorsnede werkput 3 schaal 1:20.. n. va j ei. rM de 16. 20 33.

(45) Werkputten 4-16. s Ba. Opvraagbaar bij auteur.. n. va j ei. rM de 16. 20 Fig. 27 Het Torp (Den Helder): Weergave van de graven op het Torp. De rode kleur geeft aan hoeveel materiaal er naar verhouding is gevonden.. 34.

(46) s Ba. Werkputten 4-16 bestonden uit proefsleuven in het noordelijke deel van de terp.47 Van deze werkputten zijn geen tekeningen bekend. Ondanks het ontbreken van vlaktekeningen is de locatie van de graven gereconstrueerd op basis van de dagrapporten en het lange profiel uit 1965-66 (zie bijlage IV en V). Uit de dagrapporten is af te leiden dat in een aantal werkputten veel menselijk botmateriaal is gevonden. De grootste concentraties botmateriaal werden gevonden in de noordwestelijke werkputten. Werkputten 4, 5, 8 en 9 bevatten naar verhouding de grootste hoeveelheden grafzerken en botmateriaal (zie Fig. 27). Werkput 6 vertoont minder van dit materiaal en voor werkput 12 staat op een vlaktekening vermeld dat de hoeveelheid botten verder afneemt. Bijzondere vondsten uit deze werkputten zijn volgens het opgravingsverslag een grafzerk uit 1713 in werkput 8 en een grafsteen en een fragment met letters en een kruis in werkput 9.48 De foto van de grafsteen uit werkput 9 zou in het originele fotoboek van de opgraving staan. Het zou gaan om de grafsteen van pastoor Joannes Heycamp. Deze Oud-Katholiek heeft 25 jaar dienst gedaan als pastoor en werd op 10 december 1717 begraven op ’t Torp. De grafzerk zou na de opgraving zijn vervoerd naar het Helders Museum. 49 Helaas is tussen al het fotomateriaal in het provinciaal depot geen foto of negatief aangetroffen van deze grafzerk.50 Ook de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed te Amersfoort beschikt niet over fotomateriaal van dit grafmonument. Meer informatie was in het opgravingsverslag niet opgenomen.. n. va j ei. rM de 16. 20. Fig. 28 De grafsteen van pastoor Cornelis Brouwer.. Omwille van traditie is op het graf van pastoor Heycamp eenzelfde grafschrift aangebracht als op de grafzerk van Cornelis Brouwer (?-1628), een eerdere Katholieke pastoor die op een andere locatie werd begraven (zie Fig. 28). 51 Hierdoor is het mogelijk de grafzerk van pastoor Heycamp, die niet compleet gevonden werd, te reconstrueren. Niet alle tekst die op de grafzerk heeft gestaan is te achterhalen, vast staat dat de steen de inscriptie I.H.S. boven een kelk bevatte met daaronder het grafschrift:. 47. Van Es 1973, 339. Dagrapport 1965-66, 5. 49 Hoogenbosch 1966, 41. 50 Dagrapport 1965-66, 4. 51 Bremer 1992, 46-47; Hoogenbosch 1966, 40, 41. 48. 35.

(47) Hier Leyt een weynig aert ons lief en waert De Heer Joannes Heycamp Priester en Pastoor op de helder en Huysduynen52 De datering van de grafzerken toont aan dat de begraafplaats tot het einde van de 18e eeuw in gebruik moet zijn geweest. Een militaire kaart uit 1880 toont “Het dorp” met de aanduiding “oude begraafplaats” (zie Fig. 29). De begraafplaats moet ergens tussen het einde van de 18e eeuw en 1880 buiten gebruik zijn geraakt. Een meer nauwkeurige datering is mogelijk als de kapel op het Torp in ogenschouw wordt genomen. Tot in de 16e eeuw stond volgens de overlevering op het Torp een. s Ba. middeleeuwse kapel die bij de kerk van Huisduinen hoorde. 53 De kapel is vermalen tot tras in 1775. 54 Het is daardoor waarschijnlijk dat de begraafplaats tot dat moment, of niet veel later, dienst heeft gedaan.. n. va j ei. rM de 16. 20. Fig. 29 Militaire kaart uit 1880.. De exacte locatie van de kapel kon niet worden vastgesteld tijdens de opgraving. De tufsteenresten in werkput 3 in combinatie met de grafzerken en het botmateriaal in eerder genoemde werkputten doen vermoeden dat de kerk niet ver van deze opgravingsputten vandaan heeft gestaan. De vermelding dat bewoners voor 1965 al stenen vonden op de locatie van de noordelijke werkputten, ondersteunt dit. 55 52. Hoogenbosch 1966, 41. Bremer 1992, 47. 54 Numan 2005, 175. 55 Dagrapport 1965-66, 7. 53. 36.

(48) In een latere publicatie over het Torp wordt gesproken over een hypocausttegel.56 In het opgravingsverslag en het fotomateriaal wordt geen melding gemaakt van deze vondst. Het vondstenboek van de opgraving bood uitsluitsel en vondstnummer 6 uit werkput 9 spreekt over een “hypocauststeen”. De hypocauststeen en de tufsteen resten deden vermoeden dat 11e en 12e eeuwse kerkbouwers hun materiaal betrokken van Romeinse ruïnes.57 Waarschijnlijker is dat de tufstenen en de hypocauststeen afkomstig zijn van een oudere kerk die heeft gestaan op een strandwal of het later geïnundeerde Balgzand. Werkputten 17, 22-24 Bovengenoemde werkputten bestonden uit grotere vlakken die werden blootgelegd in het zuidelijke deel van de terp. Werkputten 17 en 24 zijn nooit tot in de ongestoorde ondergrond gegraven. Van werkput 24 zijn twee vlaktekeningen en een profieltekening gemaakt terwijl de informatie van. s Ba. werkput 17 volledig ontbreekt.. Tijdens het onderzoek voor deze scriptie is niet alleen in het depot in Castricum maar ook bij. va. de Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed in Amersfoort naar de ontbrekende documentatie en tekeningen gezocht. Aangezien op de aanwezige tekeningen een stempel staat met “gemicrofilmd”,. n. is ook gezocht naar microfiches. Deze microfiches zijn helaas niet gevonden.. rM de. Werkputten 22 en 23 zijn gedetailleerd onderzocht en gedocumenteerd. Hierdoor hebben deze werkputten informatie over de groei en vorm van de terp en zijn bewoning opgeleverd.58 Werkput 22 had constant last van wateroverlast ondanks het gebruik van een pomp. De proefsleuf. j ei. van Glasbergen uit 1964 is gebruikt om het overtollige water in te laten lopen. 59 Van zowel werkput 22, 23 en 24 zijn dwarsprofielen getekend. De meeste dwarsprofielen zijn. 20. in deze masterscriptie niet behandeld. Hiervoor is gekozen omdat de uitwerking van de dwarsprofielen veel tijd kost en naar verhouding weinig informatie toevoegt. Het detail dat de. 16. vlaktekeningen en het lange profiel bieden is voldoende om het ontstaan van de terp in kaart te brengen.. 56. Alders 2013, 102; Numan 2005, 175. Numan 2005, 175. 58 Van Es 1973, 339-340. 59 Dagrapport 1965-66, 64. 57. 37.

(49) Gebouwen in werkput 22 en 23. s Ba. Opvraagbaar bij auteur.. n. va j ei. rM de 16. 20 Fig. 30 Het Torp (Den Helder): Gebouwen in werkput 22. Werkput 23 is rechts afgebeeld om Gebouw I compleet te maken.. 38.

(50) Omdat Van Es in 1973 slechts een gebouw had uitgewerkt, was het nodig in ieder geval een goede tekening van gebouw II te maken. Van Es had voor de tekening van gebouw I gebruik gemaakt van een excerpt tekening. Voor het tekenen van gebouw II werd in deze scriptie dezelfde methode gebruikt maar ditmaal digitaal. De vlaktekeningen zijn gescand en over elkaar heen gelegd. Hierna is in ieder vlak gezocht naar palen, paalkuilen en zodenwanden. Uiteindelijk kwam het tweede gebouw ten zuiden van het eerste gebouw te liggen. Bij het onderzoek naar gebouw II kwamen nog enkele andere gebouwen aan het licht. Dit hoofdstuk zal deze gebouwen stuk voor stuk bespreken en hun relatie ten opzichte van elkaar illustreren. Afmeting en ligging Gebouw I en II De lengte van gebouw I kon ten tijde van de opgraving niet worden vastgesteld door het ontbreken van een achterwand maar de breedte van het gebouw bedroeg circa 5,80 m. Het dak werd gesteund. s Ba. door twee rijen palen van 30 cm dik. In 1965 werd bij de opgraving gedacht dat het hout mogelijk van wrakken afkomstig was. Van Es was niet in staat om vast te stellen welke houtsoort was gebruikt. va. maar hij vermoedde eiken. In het opgravingsrapport wordt gesproken over grenen- en iepenhout.60 In de eerste vlakken wordt gesproken over asresten/turfresten langs de wanden aan de westelijke. n. zijde van de werkput. Tijdens de opgraving werd vermoed dat dit te maken had met de verbranding. rM de. van een woning.61 Hier is tijdens het onderzoek voor deze scriptie geen bewijs voor gevonden. De wanden van het gebouw bestonden uit gestapelde zoden. Deze zoden waren gemiddeld 82 cm lang en 24 cm breed.. j ei. Gebouw II vertoont hetzelfde probleem als Gebouw I, een kopse wand ontbreekt. Bij Gebouw I ontbreekt de noordwestelijke wand terwijl Gebouw II de zuidoostelijke wand mist.. 20. Van Gebouw II is de oostelijke wand door een eerdere proefsleuf, werkput 1, vergraven. Dezelfde proefsleuf heeft een deel van Gebouw I doorgraven. Aangezien beide huizen dicht tegen elkaar aan. 16. liggen en wat betreft indeling veel op elkaar lijken, moet Gebouw I ongeveer 1 m meer naar het westen hebben uitgestoken dan Gebouw II. Op basis van deze aanname valt de lengte van de gebouwen vast te stellen op 25 m. Gebouw I is van binnen ongeveer even breed als Gebouw II met een breedte van 5,80 m. Opvallend aan Gebouw II is dat de westelijke zijde bewaard is gebleven terwijl dit bij Gebouw I niet het geval is. De reden voor de afwezigheid van de westelijke wand van Gebouw I werd geweten aan het in één keer verdiepen van de werkput naar 0,05 m +NAP.62 Bij bestudering van de vlaktekeningen bleek dat in 8 vlakken is verdiept tot op 0,05 m +NAP. Vermoedelijk is het vlak onjuist aangelegd omdat de terp een hoog en een laag deel had. De kern van de terp wordt door Van Es aan 60. Dagrapport 1965-66, 112. Dagrapport 1965-66, 63-64. 62 Van Es 1973, 343. 61. 39.

(51) de hand van de stijging van lagen geplaatst ten noordwesten van werkput 22.63 Door het horizontaal aanleggen van de vlakken kan een het westelijk, vermoedelijk hoger liggend deel, van Gebouw I vergraven zijn. De indeling van Gebouw I en II Gebouw I en II bevatten paarsgewijs geplaatste palen. De intervallen tussen de paalparen is bij beide huizen ongeveer 2 m. De palen in Gebouw I waren onder in de paalgaten deels bewaard gebleven. Gebouw I werd tijdens de opgraving als drieschepig aangemerkt op basis van de binnenpalen in dit gebouw. Helaas ontbreken deze binnenpalen in Gebouw II bijna volledig. In Gebouw II zijn slechts 4 binnenpalen en 1 paalkuil aanwezig in het westelijk deel. De afstand tussen de palen langs de wanden en de binnenpalen komen in beide gebouwen echter wel overeen. Gemeten vanuit de wand tot de dichtstbijzijnde binnenpaal, is in beide gebouwen de afstand ongeveer 1,80 m. De afstand. s Ba. tussen de binnenpalen, in de middenbeuk, is in beide gevallen ook ongeveer 2,70 m. Doordat deze afstanden overeenkomen, is het waarschijnlijk dat hier inderdaad twee drieschepige gebouwen. va. hebben gestaan. Het is niet waarschijnlijk dat beide gebouwen tegelijkertijd hebben bestaan omdat zij zo dicht naast elkaar liggen dat geen ruimte is voor het dak.. n. De meeste palen van Gebouw I bestonden uit halve of hele boomstammen met boombast.. rM de. Helaas zijn van Gebouw II geen foto’s gemaakt en staat op de tekeningen niet aangegeven of halve of hele boomstammen waren gebruikt. De palen aan de binnenzijde lijken vooral te zijn gebruikt om het dak te ondersteunen, de plaggenwanden lijken dik genoeg om zichzelf te kunnen dragen. Beide. j ei. gebouwen vertonen geen sporen van scheidingswanden.. 16. 20 64. Fig. 31 Steen waarop de westelijke deurpost van Gebouw I heeft gesteund.. 63 64. Dagrapport 1965-66, 130(3). Dagrapport 1965-66, 124(4).. 40.

(52) Gebouw I had in het zuidoostelijk deel een stal en in het noordwestelijk deel een haard. De stal heeft een ingang met een verhoogd looppad met aan weerzijden paaltjes. Het verhoogde looppad is gemaakt van kleizoden. Bij Gebouw II wordt van het materiaal geen melding gemaakt. Het verhoogde looppad in Gebouw II is een brede gekleurde baan die door de vlakken heen niet smaller wordt, hij verdwijnt op een hoogte van ongeveer 0 m NAP, in vlak 8. Doordat het spoor niet smaller wordt als dieper wordt gegraven, kan worden aangenomen dat het hier niet gaat om een mestgeul maar om een zodenpad. De deurpost van Gebouw I was gefundeerd op een steen (zie Fig. 31). De ingang van Gebouw II niet zichtbaar. Het lijkt echter aannemelijk dat Gebouw II eenzelfde oost-west oriëntatie als Gebouw I heeft. Allereerst ontbreekt een ingang in de andere wanden van Gebouw II en beide gebouwen hebben een zodenpad in het oostelijk deel. Daarnaast vertoont het oostelijk deel van. s Ba. Gebouw II dat wel zichtbaar is, in vlak 7, meerdere paaltjes en paalkuilen die vergelijkbaar zijn met de stalindeling van Gebouw I. Bovendien hebben beide gebouwen in het westen een haard. Het enige verschil tussen beide gebouwen is dat Gebouw II, twee haardplaatsen telt in plaats van één.. va. n. Gebouw III Tijdens het onderzoek naar de indeling van Gebouw II werd de oostelijke hoek van een derde. rM de. gebouw ontdekt (zie Fig. 30). Over dit gebouw valt weinig meer te zeggen dan dat de wanden uit zoden bestaan en slechts 3-6, aan de structuur verbonden, palen zichtbaar zijn. Dit gebouw heeft een binnenbreedte van 4 m, afgaande op deze afmetingen lijkt dit gebouw een bijgebouw. Doordat. j ei. Gebouw III te dicht op Gebouw II staat om tegelijk te hebben bestaan, valt te veronderstellen dat dit gebouw een bijgebouw was van Gebouw I of van een gebouw dat niet in deze werkput valt.. 20. Datering van de bewoning. 16. Een combinatie van de vlaktekeningen in Arcmap en het beschikbare aardewerk in het depot in Castricum, leidde tot de conclusie dat de vlakken onder de gebouwen vooral Karolingisch materiaal bevatten. Deze scherven geven een terminus post quem voor de beschreven gebouwen. De vlakken waarin de fundering en wanden van gebouwen zichtbaar zijn, bevatten vooral Pingsdorf aardewerk en kogelpotten. De kogelpotten hebben geen bezem of vingervegen zoals na 1.150 na Chr. op kwam. De kogelpotten hebben ook geen complexe randen zoals in de 12e-13e eeuw gebruikelijk is. De keramiek in en rond de gebouwen is steengruis gemagerd zoals in Noord-Holland en Friesland vaker voorkomt. Opmerkelijk is het ontbreken van aardewerk met een schelpgruis magering. Schelpgruis magering in kogelpotten werd rond 900 na Chr. vervangen door steengruis magering. Tussen de kogelpotten werd wel het zogeheten “aardewerk met een donkere kern”, dat van de laat 9e tot het begin van de 11e eeuw in gebruik was, aangetroffen. Het aardewerk in het depot bevat slechts een kleine hoeveelheid Merovingische scherven, 41.

(53) een voorbeeld zijn de gevonden knikwand scherven. Dit in combinatie met de vroege fasen van menselijke activiteit die zichtbaar zijn in het lange profiel van werkput 1 tot en met 3a, leidt tot de conclusie dat de bewoning op het Torp in de Merovingische periode aanvangt. De Karolingische resten onder de gebouwen wijzen uit dat de gebouwen in de Ottoonse periode hebben bestaan, in de 10e en vroeg 11e eeuw. Het aardewerk laat zien dat zij niet tot veel later in gebruik zijn geweest. De in 1965 veronderstelde hypothese van een stormramp eind 13e eeuw, waardoor de terp verlaten zou zijn geraakt, gaat hierdoor niet op.65. s Ba n. va j ei. rM de 16. 20. 65. Halbertsma 1965, 65-66.. 42.

(54) Erven In het veld kon in 1965-66 niet worden vastgesteld hoe de sloten op elkaar aansluiten, wel werden een aantal algemene observaties gedaan. De humeuze stroken in het vlak zijn zeer rechtlijnig, zij konden hierdoor geen natuurlijk fenomeen zoals een kreek zijn. De geaderde klei bleek uit kluiten cultuurland uit de 9e eeuw te bestaan. De overige klei in de sporen bevatte aardewerk eveneens uit de 9e eeuw.66 De zuidoostelijke hoek van werkput 22 is zeer gecompliceerd, omdat verschillende greppels door elkaar heen lopen.67 Geïnspireerd door de vondst van zodenplateaus in de opgraving te Statenhoff 51 in 2016, werd voor het onderzoek in deze scriptie, ook in het oude onderzoek naar plateaus gezocht. Zogeheten zodenplateaus of zodenpodia werden in de Middeleeuwen gebruikt om het bewoonde deel van de terp droog te houden. Een plateau bestaat uit een kunstmatige ophoging van de grond.. s Ba. Deze ophoging werd omsloten door een rij zoden en een afwateringsgreppel. Dit beschermde de ophoging tegen de invloeden van de natuur. Deze combinatie van bouwtechnieken zorgde voor een verhoging in het landschap met een duidelijke begrenzing. Een erf op een zodenplateau bestaat uit. va. een hoofdgebouw, eventuele bijgebouwen en een waterput.. n. In de profielen is al eerder opgemerkt dat zowel zodenwallen als zodenmuren werden. structuren zoals gebouwen.. rM de. aangetroffen. Zodenwallen zijn onderdeel van een plateau. Zodenmuren zijn onderdeel van andere. De twee, tijdens de opgraving, gevonden gebouwen rustten niet op de natuurlijke ondergrond maar op een cultuurlaag. Deze oudere cultuurlaag wekte mijn interesse en door een. j ei. gecombineerde vlaktekening te maken in Arcmap, werd duidelijk dat niet alle zoden die in de vlakken zichtbaar waren bij de hierboven beschreven gebouwen hoorden. Buiten en onder gebouwen lagen. 20. zoden die structuren op zich leken, mogelijk was hier sprake van een plateau. Het resultaat van het. 16. onderzoek dat op deze aanname volgde is weergegeven in het volgende hoofdstuk.. 66 67. Dagrapport 1965-66, 128. Dagrapport 1965-66, 129.. 43.

(55) Reconstructie van het erf van Gebouw I. s Ba n. va j ei. rM de. Opvraagbaar bij auteur.. 16. 20 Fig. 32 Het Torp (Den Helder): De reconstructie van het erf van Gebouw I.. 44.

(56) De reconstructie van het erf van Gebouw I werd mogelijk gemaakt door het feit dat het zodenplateau zichtbaar is in het diepste vlak van Gebouw I (zie Fig. 32). Het verhoogde looppad in Gebouw I is duidelijk afgezet met plaggen en daardoor te verbinden aan de noordelijke waterput. Deze verbinding werd tijdens de opgraving ook al ontdekt. Mogelijk hoort de zuidelijke waterput ook bij Gebouw I (zie Fig. 32). Deze waterput is niet aan een ander erf te verbinden en valt duidelijk binnen het plateau van Gebouw I.. s Ba n. va j ei. rM de 16. 20 45.

(57) Reconstructie van de erven van Gebouw II en III Het erf van Gebouw II berust op interpretatie van de overgebleven grondsporen (zie Fig. 34). Op basis van het erf van Gebouw I (zie Fig. 32) en de greppels rond het derde gebouw (zie Fig. 33), zijn de greppels horend bij Gebouw II gereconstrueerd. Om dit te illustreren worden eerst de sloten rond Gebouw III getoond en daarna het erf van Gebouw II (zie Fig. 33). Bij Gebouw II ligt mogelijk een bijgebouw in het noordwesten. Deze plaggen zijn in het veld niet als zodanig herkend.. s Ba n. va rM de. Opvraagbaar bij auteur.. j ei 16. 20 Fig. 33 Het Torp (Den Helder): Reconstructie van het erf van Gebouw III.. 46.

(58) s Ba n. va j ei. rM de. Opvraagbaar bij auteur.. 16. 20 Fig. 34 Het Torp (Den Helder): Reconstructie van het erf van Gebouw II.. 47.

(59) Chronologie van erven voor Gebouw I Het vroegste erf Onder Gebouw I ligt een eerdere fase van een erf. Deze fase is in werkput 23 duidelijk herkenbaar in vlak 8. In werkput 22 is deze fase slechter herkenbaar door hergebruik van dit plateau als basis voor de zuidwand van Gebouw I (zie Fig. 35). Het zodenplateau onder Gebouw I is in werkput 23 goed zichtbaar. In werkput 22 is dit plateau deels doorgraven bij de bouw van de wand van Gebouw I. Voor de reconstructie van de zoden in werkput 22 is gebruik gemaakt van de zoden van Gebouw I.. s Ba n. va rM de. Opvraagbaar bij auteur.. j ei 16. 20 Fig. 35 Het Torp (Den Helder): Reconstructie van het vroegst herkenbare erf.. 48.

No results found