STAGEVERSLAG
Persoonlijke informatie:
S3129446
Annisa Spier
Koeriersterweg 15a
9727AB Groningen
+31621883970
Opleiding:
Bachelor Archeologie
Minorstage
Stagebegeleiders:
Wicher Kerkmeijer
Externe stagebegeleider
Conservator & adjunct directeur
Dr. Canan Çakirlar
Stagedocent Rijksuniversiteit Groningen
Zoöarcheologe
2
STAGEVERSLAG
Noordelijk Scheepvaartmuseum Groningen
&
Rijksuniversiteit Groningen, Groninger Instituut
Archeologie
3
Voorwoord
Dit stageverslag dient als verslaglegging van de minorstage die heeft plaats gevonden bij het Noordelijk Scheepvaartmuseum te Groningen op de afdelingen Collectie en Educatie. Over een periode van ruim vijf maanden (december 2019-mei 2020) zijn er 420 uren stage gelopen, dit is te vertalen naar 15 ECTS.
Tijdens een inleidend gesprek met stagedocent Dr. Çakirlar over verschillende stage-mogelijkheden, verwees zij mij door naar gemeentelijk archeoloog Gert Kortekaas. Naast zijn gemeentelijke functie is hij ook een aantal dagen in de week in het Noordelijk
Scheepvaartmuseum in de binnenstad van Groningen te vinden. Op de site van het museum bleken verschillende stagevacatures te staan, waarna ik gesolliciteerd heb op de vacatures voor de afdelingen Collectie en Educatie. Aan de hand van deze sollicitaties werd mij vanuit het museum een kennismakingsgesprek aangeboden met Gert
Kortekaas en de conservator van het museum, Wicher Kerkmeijer. De stageomschrijving sprak mij aan en de sfeer die zich in het gebouw en onder de mensen bevond, vond ik prettig. Daarnaast kreeg ik het beeld dat men als stagiair bij het Noordelijk
Scheepvaartmuseum relatief veel verantwoordelijkheid en vrijheid krijgt in vergelijking met andere stages, iets wat ik belangrijk vind in een stage.
Mijn dank gaat uit naar mijn stagebegeleider Wicher Kerkmeijer voor zijn behulpzaamheid en toegankelijkheid die, ondanks deze bijzondere periode, onveranderlijk zijn gebleken.
4
Inhoudsopgave
1.Inleiding ...5
2.De stagegevende organisatie ...6
3.De stage ...7
4.Evaluatie ...9
Literatuuropgave ...11
5
1.Inleiding
Een terugblik op het stageplan
In deze inleiding zal een korte omschrijving worden gegeven van de stagegevende organisatie, welke verder zal worden toegelicht in het tweede deel van dit verslag. Hierna zal een terugblik op het stageplan volgen, deze bestaat uit een omschrijving van de opdracht en een samenvatting van de stage in termen van leerdoelen en resultaten. Deze zaken zijn enkel inleidend van aard. Voor een uitwerking van de opdracht,
werkzaamheden, resultaten en producten van de opleiding verwijs ik naar het derde deel van dit verslag. Als aanvulling op de informatie over de opdracht en leerdoelen van de stage lijkt het mij waardevol om het vooraf opgestelde tijdpad voor de verschillende stage-gerelateerde taken toe te voegen in deze inleiding. Dit tijdpad is tevens opgenomen in het stageplan en zal later waardevol blijken voor de evaluatie, het vierde deel van dit verslag.De onderstaande informatie is beknopt en zal later in het verslag worden aangevuld.
De stagegevende organisatie
Het Noordelijk Scheepvaartmuseum is gevestigd in twee Middeleeuwse panden in de binnenstad van Groningen. In deze panden is de geschiedenis van de Noord-Nederlandse scheepvaart te bekijken.Daarnaast zijn er het gehele jaar wisselende historische en kunsttentoonstellingen te zien.
De opdracht zoals in het stageplan
Het doel van de stage bestaat uit werkervaring op doen bij de afdelingen Collectie en Educatie van het museum.
De stage in termen van leerdoelen en resultaten
De hoofdzakelijke leeruitkomst van deze stage omvat het bekend zijn met de werkwijze van de museale wereld. Hieronder valt het werken met de software Adlib, het
organiseren van een tentoonstelling, het schrijven van een artikel dat gepubliceerd zal worden in het jaarboek 2019 van het museum en het onderhouden en behandelen van de Collectie. Deze resultaten, zo zal blijken in het derde deel, zijn behaald.
Het tijdpad voor de verschillende stage-gerelateerde taken
In overleg met de externe stagebegeleider, Wicher Kerkmeijer, zijn een aantal taken opgesteld die aan de hand van het onderstaande tijdpad voltooid dienen te worden tijdens de stage. Voor aanvang van de stage is overwogen hoeveel tijd de stagiair aan de specifieke taken zal besteden. Deze afweging is uitgedrukt in weken en staat genoteerd achter de betreffende stage-gerelateerde taak. De vooraf vastgestelde taken bestaan uit:
- Het werken in de verschillende depots (4 weken);
- Het behandelen en registreren van objecten m.b.v. de software Adlib (4 weken); - Het onderhouden van de vitrines (3 weken);
- Een deelname in het voorbereidingsteam voor de komende wisseltentoonstelling (4 weken);
- Het schrijven van een artikel van 4-5 pagina’s over een historisch of archeologisch onderwerp (thema in nader overleg; 4 weken);
- Het nader en meer precies en nauwkeurig beschrijven van een nog af te spreken deelcollectie, zowel op kaart als in de software Adlib en indien mogelijk hiervoor nader onderzoek doen via literatuur of internet (4 weken).
6
2.De stagegevende organisatie
Een beschrijving
Het Noordelijk Scheepvaartmuseum is gevestigd in twee Middeleeuwse panden, het zogenoemde Canterhuis en het Gotisch huis. In deze panden wordt de historie van de noordelijke scheepvaart en van de stad Groningen tentoongesteld. Daarnaast worden regelmatig wisseltentoonstellingen georganiseerd binnen verschillende, doch relevante, thema’s. Zo zijn er maritieme wisseltentoonstellingen als ‘Dood en de Zee’, over de negatieve gevolgen die de zee kan hebben op de mens. Ook wisseltentoonstellingen met een archeologisch thema worden door het museum opgezet. Zo zal in het najaar een wisseltentoonstelling over archeologisch afval over Groningen en haar omgeving plaats vinden. Naast de wissel- en reguliere tentoonstellingen is het museum ook jaarlijks verbonden met verschillende festivals, zoals het welbekende WinterWelvaart, een groot winters evenement waar veel bezoekers op af komen. Daarnaast beschikt het museum over haar eigen schip, uiteraard erg passend in het maritieme thema. Het museumschip Emma is het promotie- en presentatieschip van het museum voor evenementen en is sinds 2010 in hun bezit. Ook op het binnenterrein van het museum bevindt zich een schip, weliswaar op het droge maar een leuke toevoeging voor bezoekers.
Het interieur van het museum is sfeervol en historisch. Door het samenvoegen van de twee Middeleeuwse panden ontstaat een avontuurlijke route tussen de collectie door. Nabootsingen van bijvoorbeeld een kruidenierswinkeltje en de leefomgeving van een schippersgezin zijn waardevolle toevoegingen voor het publiek. Een andere bijzondere aanvulling op het museum is de animatiefilm ‘Groningen in 1470’. Deze animatie wordt continu gedraaid op een groot scherm en laat een realistische simulatie zien van de stad Groningen in de Middeleeuwen, rond het jaar 1470. Een waardevolle aanvulling voor het educatieve team.
Tijdens mijn stage beschikte het museum over een drietal depots, waarbij een wisseling tussen twee depots gaande was. Depot A is het relatief kleine depot op locatie, in de binnenstad van Groningen. Dit depot bevindt zich in de kelder van het Middeleeuwse Gotisch huis. Het grootste deel van de collectie dat gelegen was in het externe depot in Nuis is overgeplaatst naar het nieuwe depot in Nienoord te Leek. Tegenwoordig ligt nog een klein aantal vondsten in Nuis, maar is het gros van de collectie in Nienoord te vinden.
Binnen afzienbare tijd zal de indeling en inhoud van het museum aan verandering onderhevig zijn. Er liggen al een aantal jaren nieuwe toekomstplannen op tafel die binnenkort werkelijkheid zullen worden. De gemeente Groningen heeft in 2014 aangegeven behoefte te hebben aan een algemeen historisch museum over de stad en haar historie. Het museum heeft aangegeven deze rol op zich te willen nemen en sindsdien zijn er al vele positieve veranderingen doorgevoerd. Zo is pas geleden het bestemmingsplan goedgekeurd en zal de aanpassing van maritiem naar algemeen historisch museum met zekerheid doorgang vinden.
[Bovenstaande informatie is deels gebaseerd op de website van het Noordelijk
Scheepvaartmuseum. De hoofdzakelijke hoeveelheid informatie is opgedaan tijdens de stageperiode bij het museum.]
7
3.De stage
Opdracht, werkzaamheden, resultaten en producten
De opdrachtZoals in de inleiding is vermeldt, was het doel van de stage om werkervaring op te kunnen doen bij de afdelingen Collectie en Educatie van het museum. Het was voor mij van belang om ervaring op te doen in de museumwereld, om te zien of dit mij
aantrekkelijk zou lijken voor de toekomst. In het geval van interesse voor de
museumwereld na de afloop van de stage, zou dit mijn keuze voor een universitaire master beïnvloeden.
De werkzaamheden
Tijdens het verloop van de stage heb ik een logboek bijgehouden. Hierin heb ik onder andere genoteerd wat mijn bezigheden waren gedurende een stagedag. Andere zaken die op dat moment van belang leken heb ik ook genoteerd, zoals de momenten wanneer mijn studie van pas kwam of wanneer ik zelfstandige keuzes moest maken tijdens de stage. Voor dit laatste aspect verwijs ik naar de evaluatie.
Aan het begin van de stage was ik hoofdzakelijk bezig met het kaarten-archief van het museum en de software Adlib. Door de nieuwe toekomstplannen van het museum werd een deel van de collectie afgestoten. Deze verandering heb ik administratief verwerkt in het kaartensysteem. Naar aanleiding van een binnengekomen schenking van ruime omvang, heb ik veel tijd in depot A gespendeerd. Het aanmaken van nieuwe kaarten en records in de software Adlib was een omvangrijke klus die meerdere weken in beslag nam. Naast het archiveren van de objecten uit de schenking was ik ook verantwoordelijk voor het hanteren en fysiek nummeren van de objecten en voor het vinden van een geschikte standplaats in de juiste zuurvrije dozen in depot A. Gedurende de stage zijn er (delen van) verschillende schenkingen, kleiner dan voorgaande, voorbij gekomen die op deze manier door mij zijn afgehandeld.
Ik heb tot tweemaal toe de mogelijkheid gehad om in het externe depot in Nienoord te kunnen werken. Hier heb ik samen met het team van Collectie standplaatscontroles uit mogen voeren voor alle objecten die op deze plek opgeslagen liggen. Deze controles
werden later, op locatie in de binnenstad, verder uitgewerkt. Daarnaast heb ik ook in het museum zelf standplaatscontroles uit mogen voeren. Deze controles gebeurden op
aangewezen plaatsen in een zaal en gingen gepaard met een schoonmaak van de betreffende plek op de zaal. Een voorbeeld is het kruidenierswinkeltje, deze is nu weer op orde en stofvrij. Wanneer een fysieke nummering of kaart behorend tot een object niet tot matig aanwezig was, was het mijn taak om deze objecten nauwkeurig te beschrijven, zowel op de kaart als in Adlib.
Vlak voor de sluiting van het museum, dankzij maatregelen tegen de verspreiding van COVID19, heb ik een onderwerp kunnen vaststellen voor het artikel dat in het jaarboek zal komen. Dit onderwerp is na overleg goedgekeurd door de externe stagebegeleider waarna ik de daaropvolgende weken thuis aan dit artikel heb gewerkt. Na voltooiing is het artikel goedgekeurd en wordt het nu klaargemaakt voor de druk van het jaarboek. Tijdens de afronding van het artikel is er een start gemaakt met de voorbereidingen voor de wisseltentoonstelling over archeologisch afval genaamd ‘Stort’. Als onderdeel van het voorbereidingsteam binnen de afdeling Educatie was ik verantwoordelijk voor het schrijven van teksten die uiteindelijk op de zalen zullen komen te hangen. Het schrijven van deze teksten gebeurde aan de hand van mail- en Skypecontact met Gert Kortekaas. In dit stadium van de stage was thuis werken nog steeds een vereiste. De geschreven teksten gingen over uiteenlopende afval-gerelateerde onderwerpen zoals: geschiedenis
8
van afval in Groningen; de gracht van Alva; het Friescheveen; (de inhoud van) de beerput etc. Ook heb ik een handleiding samengesteld over de determinatie van zaden, zoals men die in een beerput aan kan treffen. Deze handleiding is bedoeld voor kinderen en hoort bij een onderzoekscarrousel die zal worden gevolgd door schoolklassen. Deze activiteit zal een onderdeel zijn van de tentoonstelling ‘Stort’. Aan de hand van de handleiding kunnen de klassen botanische resten herkennen en determineren. Taken die vooraf niet zijn opgesteld in het stageplan, maar wel onderdeel zijn van de taken van het Collectie-team, zijn ook door mij uitgevoerd. Een voorbeeld is het afbreken van de wisseltentoonstelling ‘Dood en de Zee’. Bij het afbreken van een tentoonstelling is het van belang dat de voorwerpen die geen onderdeel uitmaken van de eigen collectie zorgvuldig worden gehanteerd, verpakt en teruggezonden naar de organisatie waar het museum de objecten in bruikleen had. Ik mocht onderdeel uitmaken van dit proces. De resultaten
Het leerdoel, zoals beschreven staat in het stageplan en in de bovenstaande opdracht, is aan de hand van deze stage behaald. Ik kan zeggen dat ik door het volgen van deze stage (beter) bekend ben geworden met het werk in de museumwereld en de eventuele voor- en nadelen die daarbij komen kijken. Hier zou men van af kunnen leiden dat de stage voltooid is met een positief resultaat.
De producten
De producten die ik tijdens de stage bij het Noordelijk Scheepvaartmuseum heb gecreëerd bestaan uit de grote hoeveelheid geschreven archief-kaarten, de records in Adlib, het artikel voor het jaarboek en ten slotte de zaalteksten voor ‘Stort’. De kaarten en de records in Adlib zijn onderdeel van het archief van het museum en kunnen niet in dit stageverslag worden bijgevoegd. De zaalteksten en de zadenhandleiding voor de tentoonstelling zijn nog aan verandering onderhevig. Dit is omdat de tentoonstelling in het najaar van 2020 zal plaats vinden waardoor de voorbereidingen nog in volle gang zijn. Hierdoor acht ik de huidige versies van de zaalteksten niet als een waardevolle toevoeging tot dit verslag. Het voltooide artikel, geschreven over de optische functie van IJslands spaatkristal, zal bijgevoegd worden als bijlage aan het einde van dit verslag.
9
4.Evaluatie
Leerdoelen, competenties en reflectie
Leerdoelen en competenties
Zoals hierboven meermaals staat aangegeven is het leerdoel zoals deze in het stageplan staat, behaald. De mate waarmee dit leerdoel is bereikt is ruim voldoende, ik heb door deze stage genoeg kennis over de museumwereld opgedaan om een keuze te kunnen maken over een mogelijke toekomst in dit werkveld. Daar volgt hieronder in de reflectie meer over.
De competenties die ik door middel van deze stage heb opgedaan zijn uitgebreid. Ten eerste kan ik dankzij de vele uren in depot A goed overweg met de software Adlib. Na een tijd met dit programma te hebben gewerkt en bekend te zijn met hoe het in elkaar steekt, ontdekte ik al gauw een aantal sneltoetsen die ervoor zorgden dat ik efficiënter de kaarten in het systeem kon voeren. Zo kon ik betrouwbaar, maar toch redelijk snel, een grote hoeveelheid kaarten invoeren. Daarnaast heb ik mijn kennis over de
conservatie van vondsten wat verder mogen uitbreiden en heb ik een beter beeld van wat er bij het behouden van een collectie komt kijken. Collectie is een brede tak binnen het museum en de medewerkers van dit team hebben dan ook altijd hun handen vol. Ook nadat het museum ging sluiten en ik thuis verder moest werken, bleef de stage een leerzame tijd. Het schrijven van het artikel was niet alleen leerzaam, maar het was ook leuk om te zien hoe een jaarboek-artikel toch anders is dan een universitaire essay. Daarnaast heb ik door mijn werk bij Educatie in het voorbereidingsteam van de
wisseltentoonstelling ‘Stort’ gemerkt dat bij een tentoonstelling meer werk komt kijken dan men zou verwachten bij het bezoeken van zo een tentoonstelling. Een andere competentie die ik heb opgedaan tijdens mijn werk voor de tentoonstelling is het
‘amuserend schrijven’. Vanuit de universiteit leer je wetenschappelijk te schrijven maar deze schrijfstijl is niet passend voor stukken tekst die op de zaal naast de objecten komen te hangen. Deze stukken tekst moesten informatief, pakkend en interessant zijn, bestemd voor bezoekers van verschillende leeftijden. Met behulp van feedback van Gert Kortekaas zijn deze teksten tot stand gekomen.
Over het algemeen heb ik beter leren samen werken; kunnen waarnemen hoe belangrijk goede communicatie is binnen een organisatie als deze; en heb ik bijgeleerd over de museale sector en wat daar bij komt kijken.
Reflectie
Terugkijkend op mijn werkzaamheden tijdens de stage durf ik te zeggen dat ik zeker wat heb kunnen betekenen voor de stagegever. Tijdens de stage voelde mijn werk nuttig, en leek dit een werkelijke bijdrage te zijn aan de dagelijkse taken die de afdeling Collectie voltooid. Zo geldt dit ook voor mijn korte tijd bij de afdeling Educatie, voor de
voorbereidingen van de tentoonstelling. De producten die ik heb aangeleverd waren noodzakelijk voor de toenmalige werkzaamheden en betreffende afdelingen.
De kennis die ik heb opgedaan tijdens mijn studie Archeologie kwamen bij beide afdelingen van het museum van pas. Bij de afdeling Collectie was dit in de vorm van vaardigheden en ging het om het hanteren van de objecten. Wanneer collega-stagiairs een kwetsbaar voorwerp ‘onjuist’ vast pakten, merkte ik dat ik me daar onprettig bij voelde en de sterke neiging had om hen te helpen of te corrigeren. Eerst heb ik niets gezegd, maar toen ik mij realiseerde dat de objecten belangrijker zijn dan wat mijn collega-stagiairs zouden vinden van mijn ongevraagde hulp, heb ik toch (voorzichtig) aangegeven hoe zij het voorwerp beter kunnen hanteren. Deze aanmerkingen werden goed ontvangen en zij konden mijn hulp waarderen. Door de verschillende
10
objecten nauwkeuriger dan collega-stagiairs met een andere achtergrond. Ik heb hen vaak geholpen met het nauwkeurig beschrijven van een object. Dit was van belang voor een goede omschrijving op de kaart en in de software Adlib. Ik had hierin een redelijke verantwoordelijkheid, wat er op bepaalde momenten voor zorgde dat ik haast een leidinggevende rol hierin kreeg toegeschreven. Dit is een rol waar ik niet onbekend mee ben en ik vond het fijn dat ik na een relatief korte tijd binnen de organisatie al deze verantwoordelijkheid mocht dragen. Ik vond het bijzonder om dit verschil in
nauwkeurigheid te merken tussen mij en mijn collega-stagiairs, omdat het voorzichtig hanteren en nauwkeurig beschrijven van voorwerpen zo natuurlijk lijkt te gaan maar blijkbaar niet voor iedereen geldt.
Bij de afdeling Educatie kwam niet per se mijn vaardigheid, maar voornamelijk mijn archeologische kennis van pas. Tijdens mijn opleiding Archeologie heb ik extra vakken mogen volgen in archeobotanie, waardoor ik de zaalteksten over de beerput net als de zadenhandleiding uit eigen ervaring en kennis kon samenstellen.
Het tijdpad, te lezen in de inleiding, is tijdens de stage niet volledig opgevolgd. Echter, dit leverde geen problemen of ontevredenheid op van mij of van de stagebegeleider. De praktijk wees uit dat je als stagiair op de afdeling Collectie toch afhankelijk bent van de werkzaamheden die zich voordoen in die paar maanden dat je er stage loopt. Hierdoor heb ik bepaalde taken voor langere periodes uitgevoerd dan vooraf opgesteld, en andere taken korter dan vooraf opgesteld. Zo ben ik weinig bezig geweest met het onderhouden van vitrines, maar juist veel met het omschrijven en archiveren van objecten. Al met al is het de variatie die de stage leuk en vernieuwend maakt.
Ik had niet het idee dat ik voor deze stage een tekort had aan bepaalde kennis. Voor aanvang van de stage beschikte ik totaal niet over maritieme kennis, maar nu kan ik zeggen dat ik beschik over een redelijk algemene kennis over maritieme objecten en artefacten. Dit is voornamelijk tot stand gekomen door de standplaatscontroles, waarbij in relatief korte tijd veel verschillende objecten voorbij ziet komen. Vooral het
turfgereedschap bleek een uitdaging te zijn. Over dit gebrek aan kennis werd totaal niet moeilijk gedaan. In tegendeel, de medewerkers van de afdeling Collectie en de externe begeleider namen graag extra tijd om daar meer over te vertellen.
De stage heeft mij een duidelijk beeld kunnen geven van de werking van de museumwereld. Ik kwam er al snel achter, na gesprekken met collega’s, dat de
baangarantie in deze sector bijzonder laag is. Mijn interesse zou liggen bij de functie van conservator, een baan die erg schaars blijkt te zijn. Vrijwilligerswerk is er in overvloed, wat natuurlijk leuk is, maar dat is niet de reden waarom ik een universitaire opleiding wil afronden. Dit betekent dat ik voor mijzelf helaas geen toekomst zie in de
museumsector. Ondanks deze constatering was het erg leuk om er toch even van te kunnen proeven. Daarnaast is de opgedane ervaring altijd toepasbaar in een ander vakgebied en ben ik blij dat ik van deze mogelijkheid gebruik heb kunnen maken. De stagebegeleiding was meer dan prima. Omdat de externe stagebegeleider ook onderdeel uitmaakt van het Collectie-team was er voldoende onderling contact over de gang van zaken. Ook werkt het Collectie-team regelmatig nauw samen, wat bijdraagt aan het goede contact met de stagebegeleider. Daarnaast hangt er een gemoedelijke sfeer binnen het museum en is een duidelijke hiërarchie afwezig. Dat stel ik erg op prijs, voornamelijk bij een eerste kennismaking met het werkveld.
11
Literatuuropgave
Noordelijkscheepvaartmuseum.nl. [online] Beschikbaar op:
<https://www.noordelijkscheepvaartmuseum.nl/nl/?start=4> [Geraadpleegd op 1 juni 2020].
Bijlage
Het onderstaande artikel is geschreven volgens de richtlijnen van het jaarboek van het Noordelijk Scheepvaartmuseum en is geïnspireerd door twee kristallen in de collectie van het museum.
IJslands Spaatkristal: Zonnesteen van de Vikingen
Annisa SpierIn maart 2013 kwam bij een maritieme opgraving van een Brits schip een bijzondere vondst aan het licht. Het schip werd aangetroffen voor de kust van het Britse
Kanaaleiland Alderney en was daar in 1592 vergaan. In het wrak van dit schip werd de zogenaamde zonnesteen aangetroffen, een kristal dat door zeevaarders werd gebruikt om de positie van de zon te bepalen.1 Deze vondst is van grote waarde omdat deze tot
daarvoor alleen bekend was uit Vikinglegendes. Twee stukjes van deze opmerkelijke kristalsoort zijn te bewonderen in een vitrine in de eerste zaal van het Noordelijk Scheepvaartmuseum.
Wat is het?
Eeuwenlang was het kristal alleen bekend onder de naam zonnesteen, uiteraard een duidelijke verwijzing naar de functie van de steen. Tegenwoordig weet men dat het om IJslands spaatkristal gaat. Dit mineraal wordt ook wel dubbelspaat genoemd. Deze benaming wordt ontleend aan de dubbele lichtbreking van het kristal; dit houdt in dat je dubbel ziet wanneer je er doorheen kijkt2 (figuur 1b). Het kristal is gemakkelijk van andere mineralen te onderscheiden. Het uiterlijk is te vergelijken met een ijsblokje: helder, ongekleurd en doorzichtig (figuur 1a). Dubbelspaat bestaat uit het mineraal calciet, dit is wellicht beter bekend onder de naam kalkspaat en is het mineraal waar kalksteen uit bestaat. Kalksteen vormt het grootste gedeelte van de vaste gesteenten van het aardoppervlak in Nederland. Een algemeen bekende vorm van kalksteen is het metamorf gesteente marmer.3 Er zijn verschillende aspecten die calciet, met name IJslands spaatkristal, bijzonder maken waardoor het zich onderscheidt van andere mineralen. Het dubbelspaat heeft een hoge helderheid, te vergelijken met dat van glas. Deze helderheid is een belangrijke factor wanneer het mineraal gebruikt wordt om doorheen te kijken en wijst tevens op de hoge zuiverheid van het calciet. In de meest zuivere vorm is de calciet kleurloos, helder en doorzichtig maar door onzuiverheden kan de kleur variëren en het kristal vertroebelen. Deze onzuivere en eventueel troebele mineralen zouden niet gebruikt zijn als zonnesteen. Andere mineralen met dezelfde dubbelbreking zouden tevens ongeschikt zijn door het gebrek aan helderheid. Naast de dubbelbreking van het licht en de helderheid is ook de wijze waarop het mineraal splijt opmerkelijk. Dit werd voor het eerst ontdekt door de Fransman René Just Haüy in de 18e eeuw. Hij liet per ongeluk een stuk spaatkristal in stukken vallen en ontdekte hierbij dat elk fragment, ongeacht de grootte, in dezelfde vorm was gespleten. Het grote kristal 1 Nos.nl. 2013. Mogelijk 'Viking-Tomtom' Gevonden.
2 Schumann, W. 1983. Elseviers gids voor Stenen & Mineralen. 18. 3 Beenakker, G. Calciet – Geologie van Nederland.
12
was uiteen gevallen in meerdere blokjes met het zelfde uiterlijk als het oorspronkelijke stuk. Deze ontdekking was van grote betekenis voor Haüy en vormt de grondslag van de
mineralogie.4
Figuur 1a: foto van IJslands spaatkristal die de opmerkelijke splijting laat zien: schuine kubussen.
Figuur 1b: foto van IJslands spaatkristal die de naam ‘dubbelspaat’ toelicht: dubbele lichtbreking.5
De herkomst
De benaming van het IJslands spaatkristal geeft logischerwijs een duidelijke connectie weer met de herkomst ervan. Dit eiland was voor een groot gedeelte van de geschiedenis verantwoordelijk voor de toevoer van dubbelspaat, wat allemaal afkomstig was uit één groeve. In het oosten van IJsland ligt de Helgustadir calciet groeve, afgezonderd van bewoning. De meest dichtstbijzijnde vorm van bewoning is het handels- en
vissersplaatsje Eskifjördur dat 9 kilometer ten noordwesten van de groeve ligt.6 Deze groeve was in bedrijf van de midden-17e tot de 20e eeuw en is tegenwoordig uitgeput. In deze periode werden er enorme hoeveelheden zuiver calciet uit de groeve gehaald waardoor de benaming ‘IJslands spaat’ een generalistische term werd voor alle transparante spaatkristal, ongeacht de herkomst.7 Voor het calciet dat de Vikingen hebben gebruikt voor hun zonnesteen zou men met zekerheid kunnen vaststellen dat dit uit IJsland afkomstig is, omdat het eiland al sinds de 9e eeuw een kolonie was van de Noorse Vikingen.8 Ook zouden de andere plaatsen waar het calciet tegenwoordig wordt gewonnen toentertijd niet bereikbaar en tevens onbekend zijn geweest voor de Vikingen. Tussen 1895 en 1912 werd de Helgustadir groeve heropend door een wereldwijd tekort aan het spaatkristal, dat ook in die tijd nog benodigd was voor optisch gebruik. Wanneer bleek dat het calciet dat in deze periode in IJsland werd gewonnen van slechtere
kwaliteit was dan voorheen, werd er gezocht naar andere mogelijkheden. Locaties in onder andere Amerika (Montana; Californië; New Mexico) en Zuid-Afrika begonnen de leegte op te vullen en produceerden significante hoeveelheden calciet. Het kristal dat wordt gewonnen bij deze locaties wordt dus ook aangeduid met de generalistische term IJslands spaatkristal. Voor zover bekend zijn deze groeves vandaag de dag nog actief, in tegenstelling tot de IJslandse groeve. In 1975 is deze door de IJslandse overheid tot nationaal monument verklaard en wordt het tegenwoordig regelmatig bezocht door toeristen.9
4 Russell, D.E. 2008. Helgustadir Iceland Spar Mine. 5 Figuur 1a & 1b zijn eigen foto’s.
6 Google Maps. Eskifjörður To The Helgustadir Calcite Quarry. 7 Russell, D.E. 2008. Helgustadir Iceland Spar Mine.
8 Bailón, F. 2016. Kolonisten van Groenland: Vikingen. National Geographic Historia, (1). 55-67.
13
Een gebruiksaanwijzing
Naast de herkomst en samenstelling van het mineraal, is ook een gebruiksaanwijzing van belang om het fenomeen van de zonnesteen beter te kunnen begrijpen. Een veelvoorkomende vraag in relatie tot de zonnesteen is de volgende: waarom keken de zeevaarders niet simpelweg naar boven? De zon staat overdag immers aan de hemel. Echter, naast bewolking en andere weersomstandigheden, is de zon vaak niet zichtbaar in het hoge noorden van het noordelijk halfrond; het gebied waar de Vikingen de zee bevoeren. De zon was een belangrijke tool voor historische zeevaarders, hierdoor kon de koers worden bepaald.
Het belangrijkste element in het gebruik van de zonnesteen is de polarisatie van licht. Polarisatie is wanneer licht – wat normaal willekeurig en dus ongepolariseerd vanaf de bron straalt – iets treft, zoals het kristal, waardoor de lichtstralen omslaan naar gepolariseerd licht en nu een specifieke richting op gaan.10 Dankzij de vorm van het kristal polariseert het licht op een wijze die een dubbel beeld creëert: het licht wordt binnen in het kristal gebroken om er vervolgens dubbel ‘uit te komen’.11 Ter illustratie heb ik een schematische weergave van dit proces gemaakt, zie figuur 2. Door de buiging van zonnestralen door polarisatie is het zelfs na zonsondergang mogelijk om de positie van de zon te bepalen aan de hand van het mineraal12, wat een groot voordeel moet zijn geweest voor zeevaarders in het hoge noorden. De richting van de polarisatie van het zonlicht verraadt de locatie van deze lichtbron. Door het kristal te draaien kan één punt worden gevonden waarop de twee lichtbundels die uit het kristal komen, even sterk te zien zijn. Dat punt is wanneer men de richting van de lichtbron en dus de locatie van de zon heeft bepaald en zodoende de koers kan aanhouden.13
Figuur 2: schematische weergave van de dubbelbreking van licht in het calciet.14
De Vikinglegende van de zonnesteen
In de media kan er soms onduidelijkheid bestaan over de benaming van de Vikingen. Deze worden soms neergezet als Noormannen, echter niet elke Noorman is ook een Viking. Technisch gezien is iemand pas een Viking als zij of hij afkomstig is uit Scandinavië én als zij of hij een zeevaarder is. Daarnaast zijn er verschillende
Vikinggroepen, die elk een andere richting op zijn gevaren en zodoende andere regio’s hebben gekoloniseerd (figuur 3). De Zweedse Vikingen gingen in oostelijke richting en waren geïnteresseerd in Rusland. De Deense Vikingen hadden voornamelijk interesse in
10 Laursen, L., 2011. Vikings Navigated With Translucent Crystals? 11 Seeker. 2013. First Evidence Of Viking-Like 'Sunstone' Found.
12 Archeologie Online. Zonnesteen Uit Vikinglegende Bestaat Misschien Toch. 13 Laursen, L., 2011. Vikings Navigated With Translucent Crystals?
14 Figuur 2 is een zelf-vervaardigde schematische weergave van de dubbelbreking van het licht met behulp van
14
het huidige Groot-Brittannië en voeren op een zuidwestelijke koers. Het waren de Noorse Vikingen die in westelijke richting voeren en zodoende de Shetlandeilanden, de Faeröereilanden, IJsland, Groenland en het Amerikaanse continent aandeden en daar aan de kust kolonies stichtten. Volgens deze route was het dus een Viking, en niet Christoffel Columbus, die als eerste Europeaan het Amerikaanse continent betrad en koloniseerde. De Vikingen moesten uiteindelijk vertrekken, waarschijnlijk omdat zij sterk in de minderheid waren in vergelijking met de inheemse bevolking.15
Figuur 3: Kaart van de Viking-kolonisatie.16 Oranje: herkomst van de Vikingen.
Groen: vestigingsplaatsen van de Vikingen. Rode stippellijn: vaarroute.
De oorsprong van de Vikinglegende is te vinden in een verhaal dat vertelt over Raud en zijn zonen. Zij worden door de koning van Noorwegen, koning Olav, gevraagd of zij speciale vaardigheden bezitten. Een van de zonen van Raud is Sigurd. Hij vertelt de koning dat hij het weer kan voorspellen, en voorspelt sneeuw voor de daaropvolgende dag. En zowaar, de volgende dag is het inderdaad bewolkt en sneeuwt het. Deze dag gebruikt de koning om de vaardigheden van de zoons te testen. Sigurd weet de koning op deze bewolkte dag ook te vertellen waar de zon staat en in het verhaal kan men lezen dat koning Olav deze uitspraak verifieert met behulp van de zonnesteen. De stand van de zon blijkt correct en de koning is onder de indruk van de kundigheid van Sigurd. Dit verhaal lijkt later in verschillende oud-Noorse geschriften over te zijn genomen. Hierdoor heeft de zonnesteen zich, aan de hand van het verhaal, ontwikkeld tot een ware
legende.17
De archeologische vondst
Met alleen de eeuwenoude legende van de Vikingen als bewijs voor het bestaan van deze legendarische zonnesteen, waren archeologen niet overtuigd van het bestaan ervan. Dit werd voornamelijk veroorzaakt door het feit dat de legende was gevuld met magische elementen, waardoor de zonnesteen ook als zodoende werd beschouwd. Daarnaast werd een object zoals de zonnesteen niet aangetroffen in Vikinggraven, terwijl deze graven doorgaans rijk gevuld zijn met objecten. Echter, volgens de Franse universiteit van Rennes is hier een simpele verklaring voor te vinden. Bij een overlijden was het voor de Vikingen gebruikelijk om deze persoon te cremeren waardoor, volgens de universiteit, de
15 Bailón, F. 2016. Kolonisten van Groenland: Vikingen. National Geographic Historia, (1). 61. 16 Psammos.nl. 2019. De Woeste Vikingen.
15
mogelijkheid bestaat dat deze stenen zijn gefragmenteerd en verloren zijn geraakt tijdens het crematieproces.18
In maart 2013 kwam er toevalligerwijs meer informatie over de steen aan het licht wanneer een Brits schip werd aangetroffen voor de kust van het Britse Kanaaleilandje Alderney. Dit eiland bevindt zich vijftien kilometer van de kust van het Franse
Normandië en past ongeveer vijf keer in ‘ons’ Ameland. Het schip ligt al op deze plek sinds 1592, waar het was vergaan. 421 jaar na dato werd in dit wrak een zonnesteen aangetroffen. Na mineralogisch onderzoek bleek dat het inderdaad om IJslands
spaatkristal gaat. De steen zou de grootte hebben gehad van een pakje sigaretten19 wat, ter vergelijking, een aanzienlijk groter formaat is dan het dubbelspaat dat het Noordelijk Scheepvaartmuseum in de collectie heeft (3 x 3 x 3 cm).20 De steen werd in het schip gevonden te midden van verschillende navigatiematerialen wat er op zou wijzen dat zelfs in de zestiende eeuw zeevaarders nog calciet gebruikten ter navigatie.21 Deze
vondstcontext is belangrijk voor de interpretatie van het geheel en is een interessante bevinding aangezien in de zestiende eeuw het kompas al was uitgevonden en daarnaast veelvuldig in gebruik was. Natuurkundigen aan de universiteit van Rennes beweren dat de zeevaarders het mineraal aan boord hadden meegenomen om het achter de hand te hebben wanneer het kompas dienst zou weigeren. Volgens de wetenschappers zouden de kanonnen van ijzer aan boord van het schip het kompas tot wel negentig graden de onjuiste kant op kunnen laten wijzen, wat uiteraard problematische uitkomsten kan hebben op zee.22 Deze archeologische vondst is natuurlijk van grote betekenis voor de (zeevaart-)geschiedenis omdat de verhalen over de zonnesteen uit de Vikinglegendes dankzij de archeologische opgraving zijn bevestigd.
Een observatie
Om zelf de werking van het kristal te ondervinden heb ik het dubbelspaat besteld. Ik heb twee kristallen ontvangen die afkomstig zijn uit Mexico, niet het originele dubbelspaat uit IJsland dus, maar dit calciet zou dezelfde eigenschappen moeten hebben. Ik was benieuwd in wat voor mate de dubbelbreking effect zou hebben. Dit viel niet tegen: er is een duidelijke dubbelbreking te zien wanneer het kristal op tekst wordt geplaatst (figuur 1b). De tekst lijkt hierdoor een schaduw te hebben in driedimensionale proporties.
Hierna heb ik verschillende lichtbronnen gebruikt om het effect te achterhalen: bij het gebruik van een zaklamp gebeurde praktisch niets. Wanneer het kristal in het zonlicht gehouden werd, vielen mij de lichtbundels op die in twee verschillende richtingen op de muur zichtbaar werden. De verschijning van deze lichtbundels op de muur deed mij denken aan de manier waarop een horloge het zonlicht kan weerkaatsen. Door het kristal te draaien, veranderde de richting van de lichtbundels ten opzichte van elkaar, precies zoals omschreven in de gebruiksaanwijzing. Deze observaties zijn bij mij echter alleen tot stand gekomen met een strak blauwe lucht, en was dus niet succesvol bij bewolking of na zonsondergang. Daarmee is, naar mijn mening, niet onmiddellijk de legende ontkracht maar dit kan aangeven dat het niet zo een simpele navigatie-tool is als het zou kunnen lijken.
18 HISTORIEK. 2013. Mogelijk Zonnesteen Vikingen Gevonden. 19 Nos.nl. 2013. Mogelijk 'Viking-Tomtom' Gevonden.
20 MARITIEMDIGITAAL.NL. Spaatkristal Voor Bepaling Zonnestand.
21 Nos.nl. 2013. Mogelijk 'Viking-Tomtom' Gevonden.
16
Literatuuropgave artikel
ARCHEOLOGIE ONLINE. Niet gedateerd. Zonnesteen Uit Vikinglegende Bestaat Misschien Toch. [online] Available at: https://archeologieonline.nl/nieuws/zonnesteen-uit-vikinglegende-bestaat-misschien-toch.
BAILÓN, F. 2016. Kolonisten van Groenland: Vikingen. National Geographic Historia, (1). 55-67.
BEENAKKER, G. niet gedateerd. Calciet - Geologie Van Nederland. [online] Geologievannederland.nl. Beschikbaar op:
https://www.geologievannederland.nl/mineralen/beschrijvingen/calciet.
GOOGLE MAPS. Niet gedateerd. Eskifjörður To The Helgustadir Calcite Quarry. [online].
HISTORIEK. 2013. Mogelijk Zonnesteen Vikingen Gevonden | Historiek. [online] Beschikbaar op: https://historiek.net/mogelijk-zonnesteen-vikingen-gevonden/21291/. KRAAN, L. 2011. De Tomtom Van De Vikingen. [online] De Kennis van Nu. Beschikbaar op: https://dekennisvannu.nl/site/artikel/De-TomTom-van-de-Vikingen/5258.
LAURSEN, L., 2011. Vikings Navigated With Translucent Crystals?. [online] Nationalgeographic.com. Beschikbaar op:
https://www.nationalgeographic.com/news/2011/11/111111-vikings-sunstones-crystals-navigation-science/.
MARITIEMDIGITAAL.NL. Niet gedateerd. Spaatkristal Voor Bepaling Zonnestand. [online] Beschikbaar op:
https://www.maritiemdigitaal.nl/index.cfm?event=search.getdetail&id=109004448. NOS.nl. 2013. Mogelijk 'Viking-Tomtom' Gevonden. [online] Beschikbaar op: https://nos.nl/artikel/481939-mogelijk-viking-tomtom-gevonden.html.
PSAMMOS.nl. 2019. Psammos.Nl - De Woeste Vikingen. [online] Beschikbaar op: http://www.psammos.nl/woestevik.html.
RUSSELL, D.E. 2008. Helgustadir Iceland Spar Mine. [online] Mindat.org. Beschikbaar op: https://www.mindat.org/article.php/190/Helgustadir+Iceland+Spar+Mine.
SCHUMANN, W. 1983. Elseviers Gids Voor Stenen & Mineralen. Amsterdam: Elsevier. P. 18.
SEEKER. 2013. First Evidence Of Viking-Like 'Sunstone' Found. [online] Beschikbaar op: https://web.archive.org/web/20170702072159/https:/www.seeker.com/first-evidence-of-viking-like-sunstone-found-1767286293.html.
TURVILLE-PETRE, J.E. 1947. The Story Of Rauð And His Sons. Translated From The Icelandic By J.E. Turville-Petre. Viking Society for Northern Research: Titus Wilson & Son.
