Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen · dbnl

(1)

scholen en Vlaemsche huisgezinnen

Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse

bron

Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen. C. Muquardt, Gent / Leipzig 1854

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/daut002volk01_01/colofon.php

© 2017 dbnl

(2)

Inleiding.

Ofschoon wy ter zamenstelling dezes historischen leesboeks de vlaemsche tael gebruikten, hebben wy niet uit den oogen verloren, dat er heden, staetkundig gesproken, geene Walen of Vlamingen zyn. De grondwet, die alle inwoners onder eenen scepter vereenigt, geeft hun den algemeenen naem van B

ELGEN

.

Het zou zeker een treurig schouwspel voor 't Vaderland zyn, indien zich by uitsluiting zyns staetsgenoots een waelsche of een vlaemsche geest in de

regeringswyze opdeed; doch iets heel anders ware het, den eigenaerdigen stamgeest der beide volksafdeelingen, die samen de belgische natie uitmaken, weder te vinden buiten hun politisch leven. Hoe vaster zich Wael en Vlaming aen hunne voorvaderlyke geschiedenis en zeden hechten, des te verder zullen zy zich van den vreemde verwyderen. Hoe beter Wael en Vlaming

Johan Michael Dautzenberg en Prudens van Duyse, Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen

(3)

elkander leeren kennen als van ouds her vereenigde staetsbroeders, te meer zullen zy zich wederzydig achten en beminnen. Daer zy gemeenschappelyke belangens en éenzelvige rechten hebben, zoo zullen zy zich aen eene nationale regering hechten, die beiden beschermt. In 1848, toen een algemeene storm Europas troonen schokte of verbryzelde, stonden Walen en Vlamingen on hunnen vorst geschaerd, gelyk een eenig gezin om zynen ervarenen huisvader.

Deze herinnering, deze gevoelens hebben wy door den loop des werks by onzen lezeren trachten op te wekken en te verbreiden.

Het Staetsbestuer by 't uitzenden eener prysvrage voor het beste historische leesboek vergunde den schryver alle vryheid in 't kiezen der stof en der kunstform.

Het programma behelsde het volgende voorschrift:

‘Het belgisch- historische Leesboek den lageren en middelbaren scholen voornamelyk bestemd, moet, wat inhoud en form betreft, even verdienstelyk zyn.

Het werk besta, volgens des schryvers keuze, uit geschiedverhalen,

levensbeschryvingen, schetsen van zeden, plaetsen en instellingen, zoo als ook van 's lands geest- handel- en staetsontwikkeling.

Buiten het vaderlandsche gevoel en de getrouwheid, die zyn werk moeten kenschetsen, zal de schryver de stylvereischten niet verwaerloozen, noch uit het oog verliezen, dat er van geene eigenlyke geschiedenis van Belgie spraek is, maer wel van een

(4)

werk, dat vry zy van den droogen leerstyl: van een leesboek, dat den grootsten getalle de echte wetenschapsbronne toeganglyk make, dat de vaderlandsliefde verlevendige, en al onderwyzende, den smaek der talryke lezeren vorme.’

Uit onzer inhoudstafel zal men zien, dat wy zoo goed mogelyk getracht hebben het programma in zyne hoofd- en onderverdeelingen na te komen.

In de bovenstaende woorden: historisch leesboek, ligt voor ons de aerd des styls van zulk een werk opgesloten; de schryver mag niet te hoog klimmen, niet te laeg dalen. Naest wetenschappelyke waerheid moest verscheidenheid onze leus zyn.

Wy vooronderstellen, dat ons boek zich vooral tot jongelingen richt, die de moedertael kennen, en in haren geest en woordenschat willen ingewyd worden: tot de hoogere klassen der lagere scholen, tot de verschillende afdeelingen der middelbare gestichten en tot de vlaemsche huisgezinnen.

Staetkunst geldt by ons voor vaderlandsliefde; die verhevene deugd sluit zich gaerne den godsdienste aen. Zonder de partyschappen, die zich in eenen staet opdoen, te beoordeelen; indien zulks zyn plicht niet is, vermydt de volksschryver alle klippen des aenstoots, geldt het personen of feiten, over welke de tyd zyn duerzaem vonnis nog niet in 't geschiedenisboek heeft geschreven. De vaderlandsliefde bouwt op eene onwankelbare grondvest, en als zy spreekt, worden hare loutere gevoelens door alle andere volken bekrachtigd.

(5)

Wy hebben alom waer 't paste, ongezocht en ongeveinsd, den Staetsbesture recht laten weêrvaren; wy zyn overtuigd, dat geheel de natie het hierin met ons eens is.

Onze onafhanglykheid rekent op onpartydigheid.

Wy hebben meermalen gesproken over de gedenkstukken, die van onzen

vaderlandschen roem tot des volks oogen spreken; wy hebben ook de poëzie, die tot zyn harte spreekt, niet mogen voorby gaen. Verscheidenheid was immers eene vereischte, en waerom zouden wy niet, waer 't pas gaf, uit vlaemschen dichteren geput hebben? Zal niet menig lezer, wanneer hy de namen der dichteren kent, ook hunne gewrochten willen lezen? De tael der dichtkunst spreidt immers den grootsten rykdom van woordenkeuze en woordenvorming ten toon.

Wy hebben ook hier en daer de oude dichters en prozaschryvers in hun oirspronglyk gewaed doen optreden, opdat de lezer aen ons glorieryk verledene niet heel en al vreemd zoude blyven. Ook zyn onze archieven den meesten menschen onverstaenbaer, omdat zy aen de oude schryfwyze niet gewoon zyn. De oude tael wordt gemakkelyk door 't oor verstaen, omdat het vlaemsch op vasten, wortelryken bodem rust; niet zoo door 't oog, omdat de ouden meestal den klank zochten weder te geven, terwyl men thans meer op de afleiding (étymologie) ziet. En daer geen der beide stelselen ooit volstrekt uitgevoerd werd, noch uit te voeren is, hebben wy meermalen ellendige twisten zien opryzen, om te weten of een klank op deze of gene wyze moet afgebeeld worden. Men twistede

(6)

over spelling, en men verloor de hoofdzaek, de vormen der tael, uit den ooge, namelyk: de verbuiging, de vervoeging en de beheerschte naemvallen.

Wy volgen 't algemeene vlaemsche gebruik der ae, ue en grieksche y, in plaets van aa, uu en ij; bezigen ch voor t, wanneer de lettergreep kort is, gelyk Bilderdyk en zyne talryke hollandsche en belgische navolgers, en schryven de g in zulken gevalle alleenig in legt, ligt, zegt. Met prof. David schryven wy lichaem, kachel, enz., en verzoeken de jonge lezers, dat zy den korten uitgang lyk niet uitspreken zoo als in gelyk.

En hiermede leveren wy dit werk aen degenen, die in een boek iets meer dan bloote verlustiging opsporen. Op leergierige Belgen rekent ons vaderland, als het in de toekomst staert.

Zoo verre ging onze Inleiding; wy voegen er deze regels by.

Dertien fransche en vyf vlaemsche werken werden ten pryskampe ingezonden.

Een koninglyk besluit noemde de volgende Heeren tot rechters der ingezondene schriften:

B

ORGNET

, toenmalige Rector der Universiteit van Luik;

F

AIDER

, thans Justitie-minister;

M

OKE

, hoogleeraer aen de Universiteit te Gent;

S

TAS

, raedsheer aen 't hof van Cassatie, en V

EYDT

, oud-minister.

De uitslag onzer poging staet op den titel dezes boeks te lezen.

(7)

I

Liefde tot de geboorteplaets en 't vaderland.

O God, die ieder reinen gloed Geboren voor de onsterflykhede In 's menschen hemelend gemoed, Nog met de jaren groeijen doet, Wat ook haer yzren voet vertrede - O God, die wieg en koets van vrede, Die vaderstad en vaderland,

Die vaderland en menschdom mede, Omvlecht met éénen zieleband.

Waerom beminnen wy boven alle andere plaetsen op aerde de plaets, waer onze wiege stond, waer ons de droomen der kindsheid, de vreugdetooneelen der jeugd omfladderden?

Immers, onze eerste woning, ook dan als zy geringe natuerbekoorlykheden bezit, schynt ons lief en verrukkend; en het gansche leven door, behaegt ons 't plekjen, waer wy de eerste lentebloemen plukten, waer zomer en herfst ons aerdbezieën en kersen, kernvruchten en druiven aenboden; ja, nog in vergevorderde jaren betoovert ons

(8)

het herdenken aen onze vroegere verblyfplaets, aen de haer omgevende hoven of vyvers, bosschen of rivieren.

Wat ons evenwel meer dan dit alles uit den vreemde naer onze geboortestede verlokt, is de herinnering aen menschen, die ons dierbaer zyn en blyven, die dezelfde denkbeelden als wy bezitten, dezelfde godvrucht in hun harte koesteren, en in alles wat ons bedroeft of verblydt, innig deel nemen. Die menschen zyn ons bekend, bevriend, aenverwant: het zyn ouders, broeders of zusters; die menschen spreken met ons ééne en dezelfde tael, en drukken wat hun lief of leed is met dezelfde voorvaderlyke klanken uit.

Te rechte, ja, schatten, beminnen wy 't oord, waer we 't daglicht ontfingen, en diegenen wonen of rusten, aen wie ons een onverbrekelyke liefdeband verknocht, die over graf en tyd heenreikt.

Bekoorlyk zong dan ook de dichter d'Hulster:

Ach! onder gindschen grafgesteente Rust alles, wat me ooit dierbaer was:

Rust myner oudren kil gebeente, Wyn ega 's en myns broeders asch.

Daer laet ik stille tranen vloeijen;

Voel sterker 't hart aen deugden boeijen, En zie by 't kruis op 't graf geplant 'T verleden en de toekomst leven, En twee my heilige beelden zweven:

Myn Godsdienst en myn Vaderland!

En zouden wy, christene burgers, dan niet voor ons vaderland leven? Hebben wy geene overvloedige beweegredenen om 't hoog te schatten en teeder te beminnen?

Reeds door zyne den handel gunstige ligging aen de zee, door zyne eigenaerdige grenzen van Noord, Oost en Zuid komt het aentrekkelyk voor. Het verblydt ons, dat zoo vele woningen naest vruchtbare akkers en bloemryke hoven aen bevaerbare rivieren liggen, dat zoo vele kudden zich op grasryke weîlanden, zoo vele vrachtwagens op welgebouwde

(9)

wegen ontmoeten. Het verblydt ons niet minder, dat wy op voorbeeldig ingerichte yzerwegen ons van 't eene uiterste des landes tot het andere, schier vogelsnel, kunnen begeven, hetzy om handelbelangens of familie- en vriendschaps-betrekkingen. En is het niet bemoedigend te aenschouwen, hoe alomme dorpen en steden van bloeiende en groeiende welvaert getuigen?

Wy kunnen nauwelyks een gevoel van fierheid onderdrukken, als wy in 't Oosten en Zuiden des vaderlands schatten van delfstoffen en metalen in 't licht zien opvoeren, terwyl de vlaemsche bevolking bepaeldelyker voor 't onderhoud en de kleeding zorgt.

Alles wedyvert ten onzent in de vakken van handel en nyverheid, en dank zy der bescherming, die ook de nederigste werker geniet, het peil onzer welvaert klimt immer hooger en hooger.

Zeker is er geene volmaektheid op aerde te hopen, waer ons slechts eene hoogere wereld voorgespiegeld wordt; doch, indien er vooruitgang te bemerken is, dan moeten wy 't staetbestuer ten minste eerbiedigen, en den Hemel pryzen: want om des beteren wille, mogen wy nooit het goede miskennen, dat wy zoo ruimschoots genieten.

Zyn onze wetten en instellingen niet allen zoo volkomen als wy ze wel wenschten (wellicht draegt er de bevolking en ons tydstip gezamentlyk de schuld van), wy moeten nogtans openhartig bekennen, dat zy den inboorlingen over't algemeen voldoen, en dat dezen de wettelyke middels in de hand hebben om dergelyke wetten en instellingen te doen verbeteren.

Ook staet met ons allen onder 't oppergezag der grondwet een wyze en voorzichtige Vorst, die onze volksdommelykheid begrypt en die ze meermalen (vooral toen ontlangs in 1848, gansch Europa in oproersvlammen sloeg), uit dreigende gevaren wist te redden.

(10)

Indien wy voortstappen in 't spoor van zedelykheid en godsdienst, van onderwerping aen overheid en wet, van verstandelyke en stoffelyke ontwikkeling, dan ligt er voor ons en onze nakomelingen nog veel goeds in de toekomst opgesloten; dan rust ongetwyfeld de zegen des Heeren nog lang op het dierbare Belgie!

Waerlyk het zou den Belg dubbel tot schande zyn, indien hy een vreemd land boven 't zyne verhief, indien hy de zeden zyner voorouderen of de tael zyner stam - of landgenooten met minachting bejegende: in derwyze zoude hy zich zelven, ook voor den vreemdeling, brandmerken; hy zoude te zamen èn het bewys zyner volstrekte onkunde in 't schittrende verledene, èn zyner ontaerding tegen over den voortlevenden stamme en volke blootleggen.

Niemand zal op het denkbeeld komen zyne landgenooten tot de liefde des vaderoords uittenoodigen: die liefde is elken edelen mensche ingeboren: eene hoogere stem predikt hem die aen. Maer by ydelen pochenden liefdewoorden mag het niet blyven: o neen! wie 't vaderland oprecht bemint, bewyst het door daden; hy handelt volgens zyn geweten en naer vermogen voor 's lands welzyn. Niet altyd moet of mag hy zyne eigene belangen voor oogen hebben: de betrachting zyner burgerplichten zy hem dierbaer. Als mensch, als christen bevordere hy steeds het algemeene welzyn!

Deze gevoelens moeten hen allen bezielen, die het tegenwoordige geslacht ter handhaving van alles wat nuttig en belangryk, wat edel en schoon, wat groot en heilig is, willen aenwakkeren!

Geen volk bezit een heerlyker voorleden dan het onze: ja, de overweldigers en vyanden zelven (te rekenen van den werelddwingenden Romein tot die van onzen tyde) zyn verplicht onzen volksstamme, onzer natie, hoe klein ook, hulde toe te brengen.

Welke levende tael heeft zoo vele spraek- en letterjuwee-

(11)

len uit de middeleeuwen bewaerd? Wat volk heeft grooteren roem zoowel op 't woelige oorlogsveld als in 't stille gebied van Kunsten en Wetenschappen ingeoogst?

Wat land heeft sedert onheuglyke dagen talrykere weldadigheidsgestichten opgericht?

Waer eindelyk heeft men zoo vroeg reeds en door alle tyden heen by zoo ruime welvaert zoo veel vryheid vereenigd gevonden?

Indien er iemand nu op al het voortreffelyke, dat hem hier omgeeft, koel en koud kon nederblikken, indien er iemand met de chronyken der vaderen onbekend, die schriftelyke overleveringen hunner grootheid belangeloos kon aenstaren, o mogen dan de volgende bladen zyne ziel uit haren sluimer opwekken! Mogen zy hem over zyne vast toevallige, doch niet te min laekbare minachting doen blozen.

Ja, Vaderland! uw liefdevonken Doorgloeijen elk regtschapen hart.

Gy schenkt, ook zelfs in 't stof gezonken, Een roem, die graf en eeuwen tart!

O, mogten op uw wenk de Belgen, Die adeloude glorietelgen,

Hun' vorst omstuwen hand aen hand, Zy die in vrede of oorlogswoeden

Geen zucht, geene andre wenschen voeden, Dan heil en roem voor 't Vaderland!

(D'HULSTER.)

(12)

II

Belgische zede- en gewoonteschetsen.

Eerste afdeeling.

Wy herinneren ons allen tot in de vergevorderdste jaren met een innig genoegen alles, wat wy in vroegere dagen beleefd hebben; die herinnering verlevendigt en verheerlykt vooral dan ons tegenwoordig bestaen, wanneer zy zich aen den lieven geboortegrond hecht; wanneer verwanten, vrienden en bekenden die met ons deelen, of onderling uitwisselen. Hoe vele gelegenheden toch hebben wy in ons leven niet, om over feesten, plechtigheden en vriendelyke byeenkomsten uit verledenen tyde te spreken; en wie vindt dan niet, dat het voorheen bekoorlyker dan het tegenwoordige was, dat er eene gulden morgentint beefde en leefde op alles, wat de kindsheid en de eerste jeugd omgaf, eene tint, die door de mannelyke ernstigheid zoo dof

weggevaegd wordt? Nauwelyks is er eene week in het jaer, die ons niet het eene of andere gebruik, de eene of andere plaet-

(13)

selyke gewoonte, dit of dat feest in het geheugen kan terug roepen. Laet twee dorpsvrienden elkander toevallig in een afgelegen gewest ontmoeten; weest

opmerkzaem op hun gesprek, en ziet eens hoe hun gelaet zich ontplooit en opheldert, zoodra zy op den grond dier jeugdige herinneringen elkander bejegenen.

Trachten wy onze lezers, als of zy oude dorpsvrienden waren, aen te zien; zy zullen zeker met hetzelfde genoegen, als die elkander op dien grond ontmoeteden, ons geheugen zyne kleine schatten zien voor den dag halen, terwyl zy zullen opmerken, dat wy nog een en ander tooneel overgeslagen hebben. Zulks op te merken naer persoonlyke ondervinding, is ook al een genot. De ziel, in hare gewaerwordingen en herinneringen, is immers de grootste bron van vreugde: en die bron is onuitputtelyk!

Wy hopen deshalven, dat onze lezers beide tegenwoordige hoofdstukken veel te beknopt vinden, ja in staet zyn zullen die te vertienvoudigen. Het ligt noch in ons vermogen, noch in ons doel om alles te zeggen, of zelfs maer bloot op te geven; juist by het behandelen dezes onderwerps willen wy uit geene vreemde bronnen putten;

juist hier willen wy buiten eene enkele uitzondering, ten slotte geplaetst, niet meer geven, dan wat een vluchtig reisjen in het verledene ons veroorlooft aen te stippen.

Geleerde aenmerkingen, grondige opsporingen naer den oorsprong van iedere gewoonte of van ieder gebruik, benevens het ophangen van uitvoerige taferelen der belgische zeden, zullen wy aen deskundige pennen overlaten. De heeren Coremans, Moke, Schayes en vele anderen dienen door weetgierigen hieromtrent geraedpleegd te worden; wy hebben slechts weinige bladzyden ter onzer beschikking, en beginnen dan ook maer dadelyk met den aenvang des jaers om ons te sinte Sylvester ter ruste te leggen.

In ons dorp staet men primo january zoo vroeg en zoo

(14)

stil mogelyk op, om de huisgenooten met den heilwensch: Een zalig nieuwjaer! te verrassen. Men verbergt zich in de kleerkas, achter eene deur, in schuer of stal, immers waer men denkt, dat de persoon, die men verrassen wil, zich eerst begeven zal; want de verraste moet een fooitjen geven. De ouders, de huisbazen, willen zy niet voor gierigaerds doorgaen, vallen steeds met openen oogen in den hun gespannen strik, en den ganschen dag door verhaelt men al glimlachend op welke slimme wyze men dezen of genen betrapt heeft, en hoe deze en gene karig of grootmoedig zyne verrassing heeft betaeld. Is het ook zoo by u gebruikelyk? Wordt ge by u ook op een zoet druppelken, met een stuk peperkoek of een wafelken door den verraste vergast?

Krygen de kinders, de knechten, meiden en werklieden ook niet een klein

nieuwjaersgeschenk van hunnen ouderen of meerderen? In de groote steden, zult ge misschien zeggen, gaet het vry deftiger en grootscher toe: daer kent men dat

schreeuwende verrassen niet; daer komt men elkander plechtig gezondheid en welvaert toewenschen, of men steekt den knecht zyns bekenden een kaertjen in de hand, als men zich de moeite getroosten wil, dat zelf te dragen. Wy weten het, in de steden is de nieuwjaersdag voor de meeste menschen de eerste plaegdag des jaers. Sommigen loopen roet hun naemlystjen en hunne kaertjens wel honderd en meer huizen af, en zyn dan nog bywylen verplicht, het beste inkomen eener maend aen beuzelachtige nieuwjaersgiften uit te geven. Daerom, wanneer men op nieuwjaersdag niet de gelegenheid had zynen schier onoptelbaren vrienden in de stad zynen wensch aen te bieden of toe te roepen, dan heeft men hier veertien dagen veroorloofd uitstel, die by de min licht geraekten tot de geheele eerste maend verlengd worden.

Driekoningendag verliest allengs in de groote steden zyne aloude plechtigheid, maer op den lande blyft het een

(15)

ware koningsdag; wanneer men zynen boonenkoning kiest of den koning trekt, is men buiten nog zoo blyde, ja blyder, dan alle koningen der wereld. Den koning met briefkens by loting trekken, is wellicht dietscher, dan op zyn fransch eene boon in eenen koek bakken, en dien in zoo vele stukken snyden als er aenwezigen zyn. Kiest men den koning met briefkens, dan trekt een ieder zyne bediening aen 't hof, waerby noch de biechtvader, noch de schenker, noch de zanger, noch de zot vergeten worden, op dat alles daerby zoude ingericht zyn als ten tyde onzer vaderen, en der koningen van voorheen, die ook dan reeds geene zotten konden vermissen om zich wat te verzetten. Kleine huisgezinnen komen overeen, by dezen of genen gegoeden vriend den koning te gaen trekken, en dan neemt ieder gast de hem te beurt gevallene rol aen. Wie schenker is, die schenkt vry mild, wie zot is, kan zich allerlei grappen veroorloven; de minister van policie houdt er de orde, en de biechtvader heeft er minst van allen te doen. Een ieder eet en drinkt, en schertst en lacht, en wanneer de koning zyn glas aen de lippen brengt, dan verheft zich telkens de algemeene

jubelkreet: De koning drinkt, leve de koning! Die plechtigheid begint by sommigen aenstonds na het middagmael, by anderen komt men eerst des avonds te zamen; dan ook hoort men eerst de vreugdekreten langs alle straten; in de pachthoven gaet het mede allervrolykst toe, men kan er zich overtuigen, dat men juist op geene vergulde stoelen zitten moet, om des levens gezellige zaligheid met volle teugen in te drinken.

Jammer is het, dat zulke koningsdagen, waerop de broederlykheid en de gastvrye nabuerschap zoo gul gevierd worden, allengskens met de modische onstandvastigheid verzwinden, om plaets te maken aen ydele pochery of aen nietsbeduidende

plichtplegingen, die u de maeg zoo ledig laten als het hart. Nu, wie herinnert zich niet met genoegen, dat hy als kind andere

(16)

kinders naliep, die de drie koningen met hunne voornaemste kenteekenen voorstelden.

De een hunner droeg eene groote papieren ster op een slank staekjen gevest. Die ster draeide zoo mooi ook in vollen dage rond, en mooier nog des avonds, als er een lampken in hing. Een andere droeg den fraeipypenden doedelzak om het oude liedeken rommelend te begeleiden, dat volgender mate aenheft:

Dry koningen met eene sterre Kwamen gerezen al van zoo verre, Zy riepen alle gelyk: Offeranden!

Laet wierook branden!

Zy riepen alle gelyk vivat! enz.

De lange winter avonden vrolyk te verkorten is zeker eene den stedelingen bezonder eigene kunst. Hebben zy niet hunne luisterryke thee- en danspartyen, waerop de statige papas en mamas hunne whist- en bostontafelkens innemen, om er dikwerf een rond sommeken te verspelen, terwyl de jeugd jeugdigeren driften den toom viert?

Heeft men juist geene soirée, dan heeft men veelal het tooneel. 't Is zoo, men heeft het tooneel dat ernstig de ziel zou moeten verheffen, of min ernstig, lachende, de zeden kastyden; maer waerop men tegenwoordig slechts by uitzondering een fatsoenlyk stuk voordraegt. Wie kan het ontkennen? De fransche zeden, zoo woest of zoo luchtig, hebben aen de schouwspelen eene zoo wangedrochtige of verleidende richting gegeven, dat een eerlyk familievader, en ja, ook de minst gestrenge, doch niet gansch van ziel en verstand beroofde, zich wel wachten zal er zyne kinders henen te leiden. Ware het tooneel echt vaderlandsch, dan zoude het ons iets beter schenken, dan een zoo gevaerlyk vermaek; dan behoefden wy niet te vreezen, voor de

verwoesting van kieschheid en eerbaerheid by den opko-

(17)

menden geslachte; het naäpen van Parys is hier bezonders van den verderflyksten gevolge. Kortom de avondstonden zyn in de stad zoodanig netjens berekend, dat er nauwelyks een enkele overblyft voor eene puer toonkunstige huisoefening. Pleizier is er in de stad, veel pleizier; overmaet van pleizier voor allen, die in 't goud

zwemmen, of ten minste niet wel weten wat doen met hun speelgeld, zy mogen dan oud of jong zyn. Maer wy kennen de stad en het land, wy weten, dat er voor ziel en hart bitterweinig onvergald genot, alle dagen voor sommige bevoorrechten, en by tyden en wylen voor 't volk, in de steedsche vermaken te scheppen is. Daerentegen vindt arm en ryk op het land rondom den flikkerenden haerd of by eene dampende schotel aerdappelen een zelfde stil en onverouderend genoegen. Waer is het huis, dat niet den eenen of anderen verteller bezit, die den schat ontsluit der oude sagen en volksgeschiedenissen? Vader Cats, Pater Poirters en de historien van Genoveva, van Fortunatus, van de vier Aimons kinderen, van den Ridder met den zwane en zoo vele andere eenvoudig, doch op verre na niet kunsteloos geschrevene boeken zyn gedurende de lange winteravonden des landmans doelmatige uitspanning, terwyl zyne vrouw vlas of wol spint, of koussen breidt voor het huisgezin, en zelfs wel eenig oude lied aenheft, zoo als dat van

Heer Halewvn Zonc een liedekyn...

waervoor al de gemaskeerde liedekens van nieuwer date het moeten opgeven. Zulke avonden zyn den landmanne zoo verkwikkend, dat hy zich wel wachten zal met de zynen ter ruste te gaen, zonder in een algemeen gebed den Heere zynen dank er voor te betuigen. O, hoe geheel anders streelt ons het aendenken dier stonden op 't land tegenover

(18)

de met gas verlichte byeenkomsten der schoone wereld, die van binnen dikwyls toch zoo leelyk is!

Vastenavond! Zie daer eene pret voor den dorpeling. Hier worden oliekoeken of smoutbollen bereid, ginds boekweitkoeken en wafelen: daer ziet men gesmuld worden;

dat hoeft er by om gansch blyde te zyn. Het volk en de kinders staen hier in, gelyk in vele andere punten gelyk. Het beste gerstebier wordt aengetapt, en wat van het vroeger geslachte zwyn nog keurigs overbleef in worsten, ribbekens en hesp, dat wordt van den balk gehaeld en pot en panne toevertrouwd; de stalknecht zoowel als de baes, de meid gelyk de huisvrouw, hier wezenlyk allen gelyk voor de wet van den huize, mogen zich eens recht vrolyk op de lange vasten voorbereiden, en wat op rekening nemen.

De jongens en knapen van het dorp vereenigen zich zonder voorafgaende afspraek op eene bekende plaets, en met eenen kleinen en eenen grooten korf voorzien, trekken zy jokkend en lachend van deur tot deur onder 't zingen van 't aloude liedeken:

Een kluitjen en een koolken⁽¹⁾ Een vonkelhoutjen, een!

Hier woont ook nog 'ne ryke man, Die ons nog iet geven kan, Geeft ons iet en laet ons gaen, Laet ons niet zoo lang hier staen, Wy moeten nog zoo wyd gaen.

En de milde boerin geeft een kluitjen of een koolken, ook wel een paer eieren. Wie niets geeft, krygt maer eenen slechten groet; ondertusschen gaet de ommegang, altyd zingende voort, tot de groote korf vol brandstoffen en de kleine vol eieren en spek geraekt zyn. Dan weten de jeug-

(1) Kluitjen, fransch briquette, - uit klei en steenkool gemaekt.

(19)

dige gasten ergens eene oude weduwe of anders bedrukte vrouw op te sporen, die de brandstoffen ontfangt om er te harent drie dagen lang een goed vuer mede te stoken, mits besprek voor hen allen eerst eierkoeken te bakken. Het noodige bier vindt zich van zelf, men danst en springt en men vermomt zich met papieren maskers en omgedraeide kleeren; men maekt zich belachelyk om het gezelschap te doen lachen. Wie het meeste grappen uitvindt, is niet de minst gevierde vent; wie de domste streken uitvoert, gaet voor den knapste door. Bedaegdere menschen hebben het stillere tafelgenoegen, na dat zy de kerke vlytig bezocht hebben, waerin dan op vele plaetsen het gebed van veertig uren plaets grypt.

Wat zouden wy nu by 't aenschouwen zulker rondborstige en eenvoudige

dorpsvreugde over den vastenavond spreken, zoo als hy in de steden gevierd wordt?

In ons land zyn de maskeraden by die van Rome, Venetië en Keulen een ellendig apenspel; de menigte werkt er niet in mede; men is zelfs beschaemd er deel van te maken. De maskenballen zyn ellendiger dan elk ander bal, en op den cours der groote steden ziet men op twintig rytuigen heden nauwelyks een enkel meer, waerin een masker zich stoutweg vertoont; de kindermeissens en de groote kinders, die men 't volk heet, alles staet daer, in een bont mengelmoes, langs de straten en geeuwt aen de vensters in de verwachting, dat een masker of eenig zot hun de eer doe zich aen te bieden. Wy hebben licht ongelyk, maer wy belyden het openhartig, wy zyn der onvolkmatige stadsvreugden wars, en zingen nog liever met de dorpjongens:

Een kluitjen en een koolken, Een vonkelhoutjen, een!

Wy gingen nog liever des noods met Jan en alleman op den aschdag ons kruisken by den pastoor halen, zoo als

(20)

onze goede ouders het sedert eeuwen deden, terwyl er dan een concours ingesteld wierd voor hem die 't schoonste kruisken gekregen had, en men er byvoegde: Die zyn kruisken tot paeschen toe gaef weet te bewaren, zal van mynheer den pastoor een nieuw kleed krygen.

Zes weken vasten, dat is toch wat te lang voor onze hedendaegsche magen, deshalven heeft men ook om half vasten weder een feestjen voor kinderen ingesteld, waer de groote persoonen natuerlyk ook wel hun deeltjen van weten te nemen. Wy zagen eens in onze jeugd in Limburg een aerdig gebruik, dat thans wellicht daer afgeschaft is, maer elders nog kan bestaen. De koster gaet met eenen korf vol krakelingen of krombrooden op eene groote weide, en steekt er telkens drie op drie stokken als doelwit voor de beste loopers, die van een besproken punt er toe snellen.

Dat is een spelleken, dat wy nog gaerne eens zouden herzien, en dat wellicht tot eene oude overlevering behoort.

In Braband is er rond half vasten overal spraek van den Greef, die er omtrent zulk eene zending heeft als elders de St.-Nicolaes; de kinders dragen 's avonds hunne korfkens tot hunne verwanten, tot peter en meter, en halen die 's anderdaegs morgens al heel vroeg vol geschenken terug. Men hoort te Brussel nog alom het liedeken op eene eigene wyze zingen:

Greef van half vasten, Wat hebde my gebrocht?

Krombrood en slangen⁽¹⁾ De Greef gaet morgen hangen.

De Greef maekt overal veel ophef, maer byzonders in Brussel, Antwerpen, etc.

By dit alles, zoo men ziet, straelt er iets godvruchtigs

(1) Broodjens in vorm van krakelingen S en SS.

(21)

door. Onze voorouders in hunne maetschappelyke godsdienstigheid hebben gewild, dat ook de kinders deel zouden nemen in de voorname kerkfeesten, maer op eene wyze gëevenredigd naer hunnen jaren en begrippen. Onze voorzaten hebben, naer Jesus eigene leer, den godsdienst tot een kind met de kinderen gemaekt; op dat de kleinen, nauwelyks den leibande ontwassen Hem teeder zouden beminnen, die voor allen grooten of kleinen, ryken of armen eenen lach en eenen kus heeft. Palmzondag gaet ons dit nog schilderachtiger verzinnelyken.

Op Palmzondag brengt men, het heele land door, pakjens palmtwygen naer de kerk, die er gezegend worden. Ofschoon ons palmhout geenszins aen de

morgenlandsche palmen gelykt, waervan in de heilige schrift gesproken wordt, weten wy echter eene heilige bybelbediedenis aen dit oude gebruik te geven. Ook steekt men naer de wyding de palmtakjens t'huis onder het dak en aen het crucifix, opdat het huis beschermd worde door Hem, die de twygen deed groeien. Op vele plaetsen zorgt de landman, dat er op elk stuk land een takjen in den grond gestoken worde.

De kinders laten niet na, er 't steenen wywatervat, dat by hun beddeken hangt, mede te vercieren, terwyl het alleszins geschikt is om, waer 't past, een recht poëtisch kwastjen of wywater borstelken (kan men 't zoo zeggen) aen de hand te bieden.

Iedereen kent de kerkelyke oefeningen der heilige week, en weet, hoe de klokken op witten donderdag naer Rome vertrekken, om er paescheieren te gaen halen: aldus wordt het zwygen derzelven, als rouwteeken, niet onaerdig verbloemd. Voor de kinders is de terugkomst dier vreugdeklokken, op zaturdag voor Paeschen een allervriendelykst feest.

⁽¹⁾

(1) Het werkjen van den kanonik Schmidt, de Paescheiers genoemd, geeft van dit oude gebruik eene allerliefste uitlegging, en men kan aen het opkomende geslacht dit boekjen als eene ware kunstperel aenbevelen.

(22)

Op vele plaetsen onzes lands gingen de koster en de choorknapen op de drie laetste dagen der goede week, van huis tot huis paescheieren inzamelen; en dan wist men er voor den paeschdag, waer volop eieren te koop waren. De jeugd vereenigde zich in sommige dorpen vooral in Limburg op paeschzon-en maendag en zelfs nog op Beloken paeschen op eene soort van wedstryd. Wie de hardste eieren bezat, won die zyner mededingeren, indien hy met de zynen die zyner gezellen, kop tegen kop, doorsloeg. De gebrokene eieren werden des overwinnaers buit. Dat er in die wedstryden mede soms bedrog plaets greep, zoude men haest niet gelooven, maer daer zyn eenige onkiesche knapen, die in uitgeblazene eiers pek gieten, of zelfs marmeren eiers laten verwen, om al de harde eiers van de wereld te kloppen. Doch het betrog lekt spoedig uit, en ja, dan wil niemand meer iets met den bedrieger gemcens hebben.

De eerste mei vlecht geenen looverkrans om alle hoofden, hoe jeugdig ook: hy brengt wel eens jongelingen en ongehuwden meisjens een doornkroontjen aen. Valt er zoo het een of ander op de handelwyze of 't gedrag eener jonge dochter te zeggen, zy moet het in de meinacht boeten. De saemgeschaerde jongelingen planten dan in plaets van eenen mei of van een meiken veelal eenen strooman voor hare deur. Wat schouwspel voor 't meisjen, als het uit den zachten droom ontwaekt, 's morgens haren eersten blik uit de vensters schiet!... Een schimp voor eene hulde! myn hemeltjen!

dan loopt de zoo gekenschetste met alle hare min aenbevelende hoedanigheden over menige wyventong; hetgeen hoogst onaengenaem voor die dochter is, gelyk gy wel denkt. Zy krygt somtyds op die wyze heur eigen gebrek, als in eenen spiegel voor oogen, verbetert zich en

(23)

verwerft dan 's volgenden jaers eenen mei en soms eenen vryer daerenboven, die haer het verledene vergeten doet. Eene onberispelyke meid bekomt op het land gewoonlyk eenen prachtig vercierden meiboom, die hier en daer wel acht dagen lang voor de deur der uitgelezene staet te pronken. Moet hierby gezeid worden, dat het buiten aen dansen, of eerder vreugdesprongen even min als aen meiliedekens ontbreekt? Een der meestgeliefste van die soort is het overbekende: Danst, danst, kwezelken, ik zal u geven een peerd. Het ontbreekt by dit liedeken aen geene comieke kracht, recht kunstig, in eene allerliefste naïveteit versmolten, die ook den strengsten eenen glimlach zou afdwingen.

In de steden wordt de meinacht ook gevierd; hoe zou de stedeling zoo gansch de lieve natuer miskennen, om niet der lente eenen schoonen avond te wyden. Men plant hier ook met bontpapier en klatergoud vercierde meiboomen, men danst er om in het ronde, en verlustigt zich byna zoo goed als de landman. Maer wat in de steden meer de aendacht tot zich trekt, dat zyn de serenaden, die dan aen de voornaemste persoonen door choorzang-of harmoniegezelschappen gegeven worden, en veelal eene rechtmatige hulde zyn aen magistraten, bestuerders van nuttige maetschappyen of andere verdienstelyke persoonen.

Tweede afdeeling.

De kerk zelve schynt op de kruisdagen eenigszins deel te nemen aen de algemeene meivreugde. De processiën die dan het veld al biddende doorkruissen, hebben iets zoo

(24)

aentrekkelyks en zielinnemends, dat een der grootste fransche schryveren er het wegslependste tafereel zyns werks, Le génie du Christianisme, aen wydde. Natuer en godsdienst, het schepsel te midden der heerlyke schepping, zynen schepper aenbiddende, wat tafereel voor hart en geest! Zulk een schouwspel weegt alle schouwspelen der stad op. O, hoe zeer betreuren wy den dag, die ons het dorp met de stad deed verwisselen! Hing het alleen van onzen wille af, wy verlieten zonder zucht de fyngeschilderde muren der stad voor de door natuer breedomlooverde pachthoven, en wy keerden uit dit eeuwige rumoer en gewoel, uit dit glorietrompetten der dagbladen tot de stille vergetelheid des landlevens terug. Op het land heeft men alleen het ongetroebelde genot der natuer; de alles bezielende lente zelve dringt maer half door tot binnen de wallen der stad.

Christi hemelvaert, Sinxen, H. Sacramentsdag zyn te midden des schoonen jaergetyds ware vreugdefeesten; het laetste vooral wordt in alle dorpen en steden des lands met de grootste plechtigheid gevierd. De kerk wekt allen door haer eigen voorbeeld daertoe op; burger en landman cieren hunne huizen, bestrooien de wegen met loof en bloemen, planten denneboomkens of lindetakken langs de straten, bouwen loofkapellen en menig heiligenhuisken

⁽¹⁾

voor den prachtigen ommegang. Waer eene bezetting ligt, daer brengt ook de krygsman zyne hulde aen den grooten optocht der kerk; alle overheden der stad of der gemeente stappen ter verheerlyking van dien dage mede. Voor de instelling der burgerwacht, vormde men zelfs op eenige plaetsen eene soort van schuttery uit meer dan honderd man bestaende, en in twee verschillend gekleede afdeelingen gescheiden. Die schuttery was eene soort van gilde, die met der groote processie te gelyk de groote dorpskermis vierde,

(1) Zoo genoemd in eenige streken voor rustaltaer van 't Allerheiligste.

(25)

en dan ten minste drie dagen lang hare optochten hield. Vooreerst strekte zy ten cierade des plechtigen omgangs; daerna beoorloogden de beide partyen elkander.

De groengekleeden vochten tegen de blauwgekleeden. Het dorp zelf was 't oorlogsveld. Men schoot met los kruid op elkander, men veinsde hier te vluchten, men viel daer in eene hinderlaeg. Trommen en pypen, ja eene ordelyke muziek uit zes of zeven instrumenten bestaende, verlevendigde het gevecht. Soms liep men ook storm in deze of gene straet, en wee hun, die de keuken niet wel gesloten hadden, de kokende hesp werd uit den ketel gelicht, en op de gezondheid des geplunderden in de herberg door de vermoeide krygers verteerd. Het is niet te gelooven, welk een belang de gansche gemeente in zulk een gevecht stelt, waer de beste huisgezinnen in vertegenwoordigd zyn, en zulks op de kermisdagen, als het dorp opgepropt is van vreemdelingen. Heeft de dorpsjeugd zulken optocht gezien, dan speelt ze nog zes weken lang soldaetjens: iets waerin wy weinig kwaed zien, en dat een vry onbloediger spel is, dan de hanengevechten en het boxeren van zekere anders vry beschaefde natie; al is de tafel harer wet nog niet geheel en al van 't roest der middeleeuwen gezuiverd, zoo dat er de markt weleens eene zonderlinge koopwaer ontfangt. Doch verder!

Laten wy het dorp daer, en komen wy een oogenblik tot de vermaken der stad terug. Ofschoon men er elkander min kent dan in het dorp, en er gevolgenlyk beleefdheid voor oprechte buervriendschap heerscht, vindt de burger het toch noodig zich eene uitspanning te scheppen, die hem eenigzins den buiten in het geheugen terugroept.

Op sinte Pieter en Pauwel, op sinte Jan, op de groote kermis pleegt men nu nog in's lands hoofdstad eenen mei te planten, kroonen over de straten uit te hangen;

vroeger dansten de geburen 'savonds onder die kroonen, iets dat

(26)

tegenwoordig eene zeldzaemheid wordt. Ook ging het jonge volk van huis tot huis hout inzamelen voor het vreugdevuer, dat den laetsten kermisdag onder de kroon ontstoken werd, terwyl het volgende liedeken werd aengeheven:

Roebedoebedoeb - Haelt den mutserd uit den hoek, Hier ewat en daer ewat - En 't naeste jaer nog ewat.

Dan begon de dans in eenen geslotenen kring, gelyk de kinders dien nog hedendaegs alom in gebruik houden. Een of twee boetelingen staen in 't midden. De dansers en danserinnen zingen:

'K heb eenen ezel aen myn hand.

Zyn ooren zyn lang.

Wat zal ik hem te eten geven, De winter is lang?

Dry keeren beschummeld brood Gelyk eenen ezel toebehoort;

O gy ezel, o gy kwezel Zoekt uw brood!

By deze laetste woorden stiet men een koppel in den binnenkring en de boetelingen waren afgelost! Dit spelleken herinnert ons aen den kinderdans: ‘daer ging 'nen Pater langs den kant,’ van't eene end des lands tot het andere bekend sedert eeuwen, en nog in Brussel bestaende. Wy staen voor de nauwkeurigheid van het daer gezongene liedjen in.

Maer terwyl wy van luidruchtige, langs den weg gevierde dansvreugde spreken, zullen wy ons veroorlooven, Mariae hemelvaertfeest zoo te beschryven, als 't op den 15

^en

augusti in vele gemeenten van Limburg gevierd wordt. Op dit feest heerscht eene godsdienstige ingetogenheid, die het den christenen dierbaer moet maken.

(27)

Alles wat veld en hof op dien tyd aen bloemen levert, wordt door de vrouwen in machtige ruikers of tuilen gegaerd en gebonden. Eene schoone koningskaers

⁽¹⁾

en donderkruid zyn de hoofdvereischten tot die tuilen. Wie de langste koningskaers te midden van zynen kruidbos heeft, die is er fier op. Zoodra als de hoogmis luidt, richt zich het gansche dorp naer de kerk, iedereen dragt zynen ruiker, en de kerk wordt opgepropt van bloemen, dat het eene vreugde is. Voor de misse worden de kruiden en bloemen gezegend, op dat oogenblik heft de gemeente de ruikers omhoog. Wat is die plechtigheid grootsch! wat is die zegen door Gods priester over de bloemen, die starren der aerde, uitgesproken treffend! Even als de dauw de bloemen, schynt hy den godsdienstigen boezem met hemelschen dank te laven! Ja, men moet zelf zynen ruiker gedragen en opgeheven hebben, om te weten, wat volle zaligheid er in zulke plechtige bloemenzegening voor de zielen gelegen is. Dit kruidbosseltjen wordt dan zorgvuldig bewaerd, en wanneer een groot onweder aendryft, ontsteekt men vuer in den haerd, bevochtigt de drooge bloemen met wywater en laet ze langzaem branden.

Zoo blyft het huis voor het inslaen des bliksems beveiligd, zegt de volkssage.

Hebben de scheîkundigen heden niet het geheim gevonden, wat de kerk sedert lang by handdadige overlevering had bewaerd, dat een rookende schoorsteen zoo goed is als een bliksem afleider van Franklin? Voorwaer het aendenken aen den 15

^en

august is ons wel dierbaer gebleven, en wy zien het heden nog gaerne, dat de bedehuizen met loofwerk en bloemen versierd worden. De meimaend wordt

tegenwoordig met hare bloemen aen de moeder onzes Heilands, aen de Rosa mystica, gewyd, en de kerken pronken,

(1) Wolbloeme, fransch bouillon blanc.

(28)

die heele maend lang, met de schoonste voortbrengsels der bloemgaerden; even gelyk het de gewoonte is in sommige steden, te Dendermonden, by voorbeeld, op 15

^en

augusti in den ommegang, onder het troongehemelte van O.-L.-V. de eerste rype druiventrossen in stadshoven gekweekt op te hangen.

Ofschoon zomer en herfst in Belgie gelyk elders meest aenleiding geven tot kermissen, zullen wy, hoezeer ook die vlaemsche feesten door Teniers en anderen vereeuwigd werden, er geen gewag van maken. Wy zullen ook met eenen luchtigen sprong over de zoogezegde bals populaires heenspringen, doch willen wy niet nalaten aen te teekenen, dat er tegenwoordig niet meer gelyk eertyds twisten en gevechten op iedere kermis voorvallen. Onder dit oogpunt hebben de Belgen merkelyk gewonnen, zy twisten tegenwoordig nog maer alleen op het veld der kiezingen, helaes, dikwyls met zoo weinig grond en zoo blind, als onze voorouders op hunne kermissen: doch waer er op 't eene punt voortgang, beschaving is, zal 't op 't andere punt met der tyd ook wel komen.

Sinte Maerten brengt ons nog vele kermissen aen, en is, gelyk onze zuidnaburen zeggen, een bon vivant. Voor de kinders is die heilige op vele plaetsen ook een vreugdebrenger, hy doet hun immers wat zy liefst eten in overvloede van de trappen afrollen. De lievekens kunnen met hunne handekens, die zy wel wat grooter zouden wenschen, nauwelyks de appels en peren, de kastanjen, noten en amandelen oprapen, die hun van boven de huistrap, zoo dicht als eene hagelbui toestroomen.

Maer geen heilige wordt door het opkomende geslacht alom met zoo veler geestdrift begroet als sinte Nicolaes, ‘den nobelen baes,’ den eenigen heilige, die by de gereformeerden zyn volle crediet bewaerd heeft. De Brusselsche greef zelf heeft hem niet geheel doen vergeten in

(29)

de hoofdstad, waer men nog altoos het deuntjen zingt:

Sinte Niklaes capoentjen, Bringde wat in myn schoentjen, Een appelken of een citroentjen!

Waer men elders wel byvoegt:

Zoo het alles daerin niet kan Bind 'et met e' koordeken daerân.

welke laetste trek grooter gulzigaerds, of, duidelyker gesproken, der gulzigaerds van bejaerdere persoonen wel waerdig is.

Op de meeste plaetsen maken de kinders hunne schoenen des avonds voor sinte Niklaes zelven schoon, en plaetsen ze by hunne ouders onder den schoorsteen, op dat de heilige des nachts op zyne luchtreis, waerin hy verondersteld wordt van den eenen tot den anderen schoorsteen over te ryden, iets van zynen schat er in kunne laten vallen. De schoenen worden tevens voorzien van haver en hooi voor 's heiligen paerd of ezel, (zyn viervoeter verschilt volgens de plaetsen) en deze ook moet dan wat geflikfooid worden, anders liet hy mogelyk voor kwaede jongens iets anders dan bonbon in de schoenen vallen, en nog wel met eene roede op den koop er by. In sommige dorpen verkleedt zich de een of andere boer in eenen langbaerdigen bisschop en rydt op eenen ezel door de donkere straten voort, deelt meer roeden uit dan lekkers, en zoekt volgens het verjaerde schoolstelsel eerder door schrik, dan door milde giften op het teedere gemoed der kinderen te werken. Wy kunnen zulke optochten geenszins goedkeuren, want lacy, wy herinneren ons nog maer al te wel, wat onverzetbaren angst dit schouwspel onzen jongen geest aengejaegd heeft. Kinders verwachten liever na eenen zoeten droom, de

(30)

gaven, die hun door hunne ouders en vrienden ter gelegenheid van sinte Niklaes bereid worden; dit volkjen wil ook met zachtheid geregeerd worden.

Teekenen wy nog het Brugsche liedeken aen, dat wy nog toevallig in de Westvlaendersche hoofdstad vernamen:

Koussen en schoenen staen te pronken Al in den heerd,

De kinders slapen dat ze ronken, Daer komt e' peerd.

't Is e' peerd gelyk een ezel, Gi heilige man!

'K zal een deuntjen voor u lezen, Gif mi wat dan!

Sinte Klaes, heilige man, enz.

Waerlyk, de Russen loopen met hunnen sinte Nicolaes, den beschermer aller toevertrouwde panden, niet veel hooger dan onze kleinen. Van zulk eenen heiligen beschermer heeft de heidensche oudheid geen begrip gehad.

De winter, of zoo 't de kleinen zeggen, de tyd als Jesus zyn beddeken uitschudt, moest hier in 't noorden meer feesten dan elders aenbieden. De arme schaepkens zyn dan dikwerf door 't gure weêr in 't ouderlyke huis gevangen gehouden, en daer moeten zy verstrooiing en pret vinden, en die falen dan ook niet.

Vier dagen voor kermis is het sinte Thomas, en dan worden de huismeesters door de kinderen en de dienstboden, eer zy er op denken of niet, in het eene of andere vertrek opgesloten. Zy blyven er gevangen zitten, tot zy zich door eene belofte, van het huisgezin op wat snoeperigs te vergasten, losgekocht hebben. Taerten, wafelen, chorintenkoeken, puddings, punch, warme wyn, ziedaer de eerste de beste middels van loskooping, wanneer men in den strik der kleine of groote guiten gevallen is.

(31)

Kersmis, de geboorte van het kindeken Jesus is voorzeker een der naïefste feesten des ganschen jaers voor de lieve jeugd. Hoe groot was onze vreugde, toen men ons op dien dag des morgens voor drie uren naer de kerk liet gaen, die met honderde lichten verhelderd was, en een in windelen gewonden kind in een kribbeken vertoonde.

Onze oogen verlieten het stalleken niet, dan om den glans der waskaersen te bewonderen. Het aendenken aen die vreugde, die Limburg zynen kinderen nog aenbiedt, doet ons de nieuwe in Brussel en elders reeds ingevoerde duitsche gewoonte toejuichen, die de kleinen met eenen Christboom vol geschenken en lichten vergast.

Vergeet een duitscher zyn leven lang de kindervreugde niet, die hy aen zynen kersboom beleefde, waerom zouden wy niet durven beweren, dat de Belg, die zich met genoegen de stille feesten en plechtigheden zyner jeugd herinnert, die ze trouw in zyn geheugen bewaert, ook aen het pad der onschuld en der deugd nooit geheel vaerwel kan zeggen. Het teedere gemoed slechts kan teedere gedachten koesteren, en in die koestering het onschuldige zieleleven der kindsheid in latere jaren voortzetten.

Van 't feest der onnoozele kinderen, die oude mannekens en vrouwkens, pekens en mekens spelen, willen wy niet spreken, dat is eene maskerade, die ons niet zeer behaegt, en wy sluiten liever ons zeer onvolledig, maer reeds te lang hoodfstuk met eenige regelen, die wy by zyn begin hebben doen voorgevoelen.

Is de Godsdienst t'eener tyde de vlamme, die altaer en haerdstêe bezielt, zoo voor de kinders als voor de volwassenen, zoo voor de grooten als de kleinen, natuerlyk heeft ook 't vaderland paert en deel in vreugdherinneringen, die de tyden van voorheen aen ons tegenwoordig vastknoopen. Het vaderland heeft ook zyne feesten,

volksfeesten, die, als eene patriarchale overlevering, voortbloeien.

(32)

Wy stappen over menig feest henen, ofschoon er de oorsprong van vaderlandsch schynt te zyn, zoo als het vastenavondfeest te Geraedsbergen, met bezondere comfortable omstandigheden op 't opperste van den berg dier stad gevierd

⁽¹⁾

. Wy stappen om Pierotjes venditie, die wy overigens achter het tafereel van den Gulden sporenslag melden - wy stappen over menig ander nationael feest, zoo als dat van Gilles-de-Chin te Bergen in Henegouwen, om van iets te spreken, dat sedert negendehalf eeuw den belgischen boezem van man en vrouw doet kloppen in die zelfde stad, waer wy in onzen tyde (wy herhalen 't met zekere fierheid) het ridderbeeld Godfrieds van Bouillon hebben zien opstaen, om het vaderland met zynen grooten name, als met een onverwinnelyk glorieschild te overdekken. Dat iets nu, dat men niet stilzwygend mag voorbygaen, als men over de zeden der Belgen spreekt, is de zoogezegde vrouwkensavond, uit het volgende ontsproten.

Het gerucht had zich in Belgie verspreid, dat velen der ridderlyke kruisgenooten van onzen Godfried, met hem in 't jaer 1096 naer 't heilige land opgetrokken, gevangen genomen of gesneuveld waren. Onder dezen zouden er velen van Brussel geweest zyn. Na hun veldheer Jerusalem had ingenomen, en zy hunne godvruchtige beloften aen 't heilige graf hadden voldaen, kwamen zy goeddeels in hun vaderland terug.

Menig Brusselaer vergezelde hen, en stapte den 19 january 1100 op 't onverwachts zyne stad binnen. Hoe groot de vreugde des ganschen gezins om die onverhoopte terugkomst was, laet zich gemakkelyker bevroeden dan verklaren. Die vreugde moest op Germaensche wyze met een feestmael sluiten en met eenen lekkeren beker begoten zyn. Dien ten gevolge greep er eene zonderlinge

(1) Zie deswegen den artikel in WILLEMSBelgisch Muzeum, I, 176.

(33)

omstandigheid plaets. Elke vrouw bevond zich in 't geval haren man van den feestdisch naer de echtkoets te moeten dragen. Ter herdenking dier gelukkige weêrkomst en der vreugde en goede cier met de omstandigheid er uit gevolgd, werd die plechtigheid te beginnen met den feestavonddisch, en te eindigen met het dragen der mans naer de echtsponde, ingesteld. Op den 19

^en

january kondigt sedert acht en eene halve eeuw het saemvereenigde bommen der kerkklokken van S

^te

Gudula en S

^t

Michiel dit feest aen.

Zoo droeg uit wynsbergs veeger vest De trouwe vrouw den held, Wiens uitgeslagen arm haer prest

Aen 't hart, dat liefdryk zwelt.

Eenvoudigheid van d' ouden Belg!

Hartroerend tafereel!

O, dat uw schets den laetsten telg Der vadren innig streel⁽¹⁾!

Hoeft er nog een sprekender bewys dan de vrouwkensavond, dat de Belg aen voorvaderlyke zeden en gebruiken gehecht is, dewyl zelfs in Brussel, overigens niet de laetste stad om den vreemdeling na te bootsen, dit oude aertsvaderlyke tooneel ons in zoo vele verloopene eeuwen terugvoert?

(1) Vaderlandsche Poezy, I, 77. - Quetelet heeft dit onderwerp in romance gesteld. Zie Mercure belge, t. VIII, p. 281.

(34)

III

Oudnederlandsche godenleer.

Eer zy het licht des Christendoms ontfingen, hadden onze voorouders eene Godenleer, die, gelyk de tale, eenige bezonderheden uitgenomen, dezelfde was als die aller germaensche stammen. Wy bezitten weinige gedenkstukken uit de geschiedenis dezer aloude tyden; maer de Scandinaefsche volken, d.i., de Denen, Noorwegers, Zweden en Yslanders, die zich later dan wy, en wel in de

X^e

en

XI^e

eeuw bekeerden, hebben van hun vroeger geloof talryke en gewichtige bronnen behouden. Door middel dezer gedenkstukken, door de verzameling en vergelyking veler oude schryveren heeft de beroemde duitsche geleerde J. Grimm de geschiedenis der duitsche mythologie met zoo veler scherpzinnigheid en goed gevolg bearbeid, als Cuvier er in het beschryven der voor-zondvloedsche dieren heeft aen den dag gelegd. Grimm heeft bewezen, dat de voornaemste grondtrekken en byna dezelfde benamingen der noordsche Godenleer ook by de Hoog- en Nederduitschers met onbeduidende afwykingen gevonden worden; ja, dat

(35)

het met de noorsche en duitsche godenleer zoo gelegen was, als met de grieksche en romeinsche. De grond was dezelfde, de namen alleen verschilden; en gelyk de Grieken Zeus Poseidôn, Hêrê dezelfde godheden aenduidden, die by de Romeinen Jupiter, Neptunus, Juno hieten, zoo zeiden onze voorouders Wôdan, Thunnar en Dis voor dezelfde godheden, die by de Scandinaven de namen droegen van Odhin, Thôr en Tyr.

Wôdan, Thonnar en Dis waren de voornaemste goden der oude Germanen, die op de latynsche Mercurius, Jupiter en Mars zinspeelden.

Wôdan is de alles doordringende scheppende kracht, die den menschen en allen dingen gestalte en schoonheid verleent; van hem gaet de dichtkunst uit, - het lot des oorlogs is in zyner hand, - de vruchtbaerheid des velds hangt van hem af, zoo als ook alle hoogere goederen en gaven. Daer hy de beslisser der oorlogen is, zoo behooren hem alle in den stryd gesneuvelde edelen toe; de knechten alleen vallen Dis te beurt. Uit zyner hemelsche woning blikt hy door eene venster ter aerde nêer, en verneemt alles wat den menschen voorvalt. Hy, vader der wysheid en der poëzie, kent de tooverkunst en is machtig door zyne runen. Wôdan werd onder de gedaente eens grysaerds met langen baerde en éenoogig voorgesteld, waerschynlyk om het wereldoog, de voorzienigheid, waervan de zon het zinnebeeld was, aen te duiden.

Als krygsheld droeg hy eene kap, eenen hoed of helm, en eene speer in de hand; hem werden twee raven toegevoegd, Huzin en Munin, dat is verstandig, moedig, wys en kloek; op zynen schouder zittend, zeggen hem die vogels al wat zy zien en hooren, in 't oor. Men wil, dat de spreuke: het kwaed komt aen den dag, al zouden 't de raven uitbrengen, van dezer grondgedachte afstamme. Twee wolven zitten aen zyne zyde, Gero en Freko, strydlustige dappere dieren, die de legers volgen en op de slagvelden hun

(36)

aes zoeken. Onze voortyd gewaegt van Wôdans reizen, van zynen wagen, zynen wege en geleide. Van daer hiet nog in de middeleeuwen het zevengesternte

Woênswagen dat is Wodenswagen in 't fransch le chariot de David. Eenige plaetsen in Duitschland en in de Nederlanden hebben den naem dezes ouden afgods behouden:

de bekende Godesberg by Bonn, hiet vroeger Wôdenesberg; Woensdrecht by de Schelde, in de nabyheid van Bergen-op-Zoom is niet anders dan Wodanstreeht, Wodans overvaert. Nog heet by ons overal na hem de vierde dag der weke woensdag.

Thonnar, by de Hoogduitschers Donar of Donnar, de God des hemels en des lichts, de donderende God, was, na Wôdan, de machtigste en sterkste aller goden.

Hy heerschte over wolken en regen, verkondigde zich door bliksem en rollenden donder en werd als een slanke, schoone jongeling met rood hair en rooden baerd voorgesteld, waerschynlyk om het vuer des bliksems zinnebeeldig aen te duiden. Hy zat op eenen door twee bokken getrokkenen wagen. Als het donderde, zeide men, dat Thonnars wagen over de wolken rolde. Hy droeg eenen zwaren hamer, melni genoemd, dien hy naer een voorwerp wierp, en die de bezondere eigenschap bezat, dat hy, na den worp, van zelf in zyne hand terugkeerde. De naem dezes gods leeft nog by ons voort in de woorden: donder, donderdag, donderblad, of donderbaerd, eene zekere vetplant (sempervivum tectorum), in 't fransch joubarbe, van 't latyn (jovis barba), die op de stroodaken wast. Alom bekend is de Donnersberg in Rhynbeyeren: in de Nederlanden dragen ook vele plaetsen den naem van Donderberg.

Dis (hoogd. Tio, zio) Wôdans zoon, was de God des roems en des oorlogs; hy hiet Wigo god, d.i. oorlogs-god. In die hoedanigheid hield hy een zwaerd in der hand, en werd ook Sahsnôt, d.i., zwaerdgenoot genoemd. Een zwaerd alleen was het zinbeeld dezes gods. De Edda stelt Dis éen-

(37)

handig voor, omdat de wolf Fanari, in wiens muil hy de rechte hand ten onderpande leide, ze hem had afgebeten. De derde dag der weke, dysdag (oudtyds disendag) welken sommige ten onrechte dinsdag schryven, voert den naem dier godheid;

Disdelle een gehucht in een dal van den Soniënbosche; Disveld, enz., ontleenen tevens hunnen naem van Dis.

Ons bestek veroorloft ons niet, om over Frôho, Nerd, Baldar en anderen hier uit te weiden.

Godinnen.

De godinnen zyn minder bekend dan de goden. Van haer had men het gemeene begrip, dat zy niet op eene vaste plaets huisden, maer eerder rondtogen om den menschdomme de bezigheden en kunsten des huishoudens en des landsbouws te leeren, zoo als spinnen, weven, zaeien en oogsten.

Frîa, als des hoogsten Gods gemalin, had den rang boven alle overige godinnen.

Zy wist der stervelingen lot, maer veropenbaerde het aen niemand; zy ontfing de eedafleggingen, stond den huwelyken voor, en werd door kinderlooze vrouwen aenbeden. In Friesland en andere kustenlanden der noord zee stond zy onder den naem van Frikka bekend; by de Scandinaven luidde haer naem Frigg. Onze vrydag ontleent dier godheid zyne benaming.

Trouwa was na of nevens Frîa de geëerdste godinne; heur eeredienst schynt zelfs nog uitgebreider en beduidender geweest te zyn. Zy was met geenen gode, met geenen Anse, maer met eenen manne, Odhar genoemd, gehuwd. Die man verliet ze, en zy zocht hem, tranen vergietende de wereld door, op, en heure tranen waren van

(38)

goud. In de kindervertelselkens worden ook peerlen en bloemen geweend of gelachen.

Volgens de oudste getuigenissen verschynt Frouwa echter ook krygszuchtig op eenen met twee katten bespanden wagen. Zy trekt naer het slagveld, en deelt met Wôdan in de gevallene krygers.

Erdha, waerschynlyk Neherdha, by Tacitus vermeld als de moederaerde (terra mater) was de godinne des vredes en der vruchtbaerheid. Zy werd voornamelyk op een eiland vereerd, dat men vermeent Rügen op de Oostzee te zyn. Daer stond in een heilig woud een met eenen sluier bedekte wagen, voor welken koeien gespand waren.

Een priester alleen mocht dat rytuig aenraken. Die wagen werd eenen tydlang door 't land rondgevoerd, en zoolang de tocht duerde was er alom feest, vreugde en jubel, tot dat de priester de godinne weêr tot haren tempel terugleidde. Dan werden wagen, lynwaed en beeld geheimvol in een binnenmeir gewasschen, en de slaven, die het werk verricht hadden, werden in't meir verdronken. Het schynt, dat de volkssage, die in Noordduitschland nog nopens vrou Herke heërscht, een overblyfsel is van het aloude geloof aen de godin Neherdha. Vrouw Herke vliegt het land door en verleent alom overvloed aen aerdsche goederen.

De Nornen waren, even als de Parken der Grieken en Romeinen de schikgodinnen, en gelyk by die volken drie in getalle: Wurdh, Werdhandi en Sclud, d.i., het gewezene, het wordende en het zullende worden, of het verledene, het tegenwoordige en het toekomende. Waer een kind ter wereld kwam, verschenen zy en voorspelden des nieuws geborenen levensloop. Zy verlieten het huis niet en ontfingen er geschenken.

De romaensche volken (Franschen, Italianen, Spanjaerds, enz.), namen van onze dietsche voorvaders het geloof aen de Nornen over, en noemden ze (Fr.) Fées, (Ital.) Fate, van het latyn Fatum, dat lot beduidt.

(39)

De Walkurien of witte vrouwen waren goddelyke meiden, die Walhalla tot oponthoud hadden, en den goden en Eénheriën den drinkhoren vulden. Zy zyn dienaressen van Wôdan, die ze tot den stryden zendt, om dezelve te beheerschen, in welker

hoedanigheid zy ook schild - en helmmaegden heeten. Zy nemen meestal de gedaente aen van zwanen of duiven, en trekken door lucht en water en vliegen en zwemmen.

Terwyl zy boven het slagveld zweven, kiezen zy de helden uit, die sneuvelen moeten, om ze overtebrengen naer de Walhalla, (sneuvelhalle). Die helden krygen aldaer den titel van Eenheriun, dat is strydgenooten der Goden. Men ziet hieruit, dat de dood den geloovigen krygeren als een feest in Walhalla toelachen moest.

Alven of Elven zyn geesten, die in de lucht en op en onder de aerde huizen, en zich den menschen meest boosaerdig en vyandig toonen.

De Nekkers of Nikkers zyn watergeesten, en Nixen, meirminnen, zyn meidekens met groen hair, die zich in bronnen en rivieren ophouden, en door heure tooverzangen jongelingen en mannen in heur nat ryk lokken.

De Reuzen verbeelden de ruwe natuerkracht, en de Dwergen zinspelen op de persoonlyke handigheid en bedrevenheid. Beide bewonen onderaerdsche holen en grotten, waer zy zich als smeden onledig houden. De reuzen verbeeldt men als plomp, de dwergen als fyn en listig; de laeststen staen by onze landlieden nog als

Kaboutermennekens te boek. Men vertelt er kluchtige en wonderlyke historien van aen groote en kleine kinders.

Onze voorouders zagen de wereld als onverganglyk aen, zelfs in heuren ondergang zagen zy slecht eene gedaenteverandering.

Na den wereldbrand kwamen de vrome menschen in de zale Brimir, waer zy in gestadiger gezondheid meet dronken. De meineedigen, die na den dood aen't lykenstrand

(40)

kwamen, moesten andermael de aerdsche loopbaen ondernemen. Hunne zielen zweefden als spooken rond, tot dat hun straftyd om was, en zy weder herschapen werden. Zy, die tot het einde der wereld weder geboren werden zonder zich te beteren, zouden eeuwig in de slangenzael gedompeld liggen.

Hoe overheerschend de denkbeelden der Noordsche Godenleer lange geweest zyn, blykt onder anderen uit de namen, die ieder dag der week daervan ontleend heeft.

Vernuft en verbeelding stralen er even in door, terwyl het begrip van loon en straf na 't leven er zeer duidelyk in voorgedragen is. Hoe diep ondertusschen zinkt dit nachtgeschemer by het ziellouterend daglicht des Evangeliums weg, en wat dank zyn wy hun niet verplicht, die dikwyls ten koste huns bloeds onze voorouders hebben ingeleid tot eener leere, die het korte leven als eene voorbereiding en waerdigmaking ten onsterfelyken bestane aenschouwt.

(41)

IV

Onze voorvaders en wy.

Onze oudren waren groot.

A.

DE

L

AET

.

Zyt als uw vadren wars van vreemde heerschappy, Zy waren vry op aerde en zyn in 't graf nog vry.

N

OLET DE

B

RAUWERE VAN

S

TEELAND

.

Als men het oog over de tyden laet gaen, die onze voorvaders beleefden, gevoelt men zich, als lid der maetschappy, blyde tot onzer eeuw te behooren; men bekomt door dit terugzicht de overtuiging, dat de oneindige volmaekbaerheid des menschdoms geen ydele droom eens dweependen menschenvriends is; maer veeleer, dat die voortgang onzes geslachts in de beschaving een besluit is der Voorzienigheid, die de maetschappy zelve zoo wel als de natuer, met hare oneindige verscheidenheid en overeenstemming, ingericht heeft. Men gevoelt dan, dat men den oppersten Wezen daervoor oneindigen dank schuldig is; men gevoelt tevens, dat het onze burgerplicht is, het Staetsbestuer te

(42)

eerbiedigen en te beminnen, dat ons in het rustige genot dier weldaden Godes handhaeft.

In der daed, wat leeren ons de chronyken onzes vaderlands? Dat onze voorgangers van de oude tyden af allerlei deugden bezaten; maer dat zy wel eens, door den bekrompenen geest hunner eeuw medegesleept, zich niet boven menigerlei vooroordeelen wisten te verheffen, ja, dat zy zulks volstrekt niet konden. Zoo ziet men in verledene dagen de nyverheid, die bron van welvaert en verbroederende betrekkingen, de oorzaek worden tot oorlogen van stede te stede, die Gent en Brugge tegen elkander te velde doen trekken. Zoo ziet men vooral in de zeventiende eeuw de Belgen den grofsten bygeloovigheden toegedaen, en er dikwerf min of meer het vrywillige slachtoffer van worden. Wy zinspelen hier op het onderzoek der toovery, waerdoor zoo menige man, vooral zoo menige vrouw tot den brandstapel veroordeeld werd

⁽¹⁾

.

(1) Nog in 1664 stond die bygeloovigheid als afgod op haer voetstuk, maer dan reeds begon hy te wankelen. Wy spraken elders van den Procureur-fiscael in Vlaenderen, die op dit tydstip stout genoeg was om het monster in de oogen te kyken. Later nog, in 1681, verbrandde men te Melin, in Henegouwen nog een paer tooveressen.

(CANNART.)

Het besluit des boeks, door dien geleerden Gentenaer gemaekt, onder den titel van Bydragen tot de kennis van het oude strafrecht in Vlaenderen, verdient alleszins afgeschreven te worden:

‘Men heeft uit al het voorgaende gezien, hoe het ten tyde onzer voorouderen, van wier gulden leeftyd het hedendaegsche geslacht met vollen monde spreekt, gesteld was met de zekerheid van hunne personen en de gematigdheid hunner regters; men heeft kunnen zien, aen de eene zyde hoe het willekeurige tot grondregel aengenomen, de menschen wreed, en aen de andere zyde de grove domheid in godsdienstige en wetenschappelyke zaken, hen dweepziek et laetdunkend gemaekt heeft. Dan, die tyden zyn voorby, en hetgeen door onze vaderen gezien is, is voor ons wenschenswaerdig nimmer te zien terugkeeren. Dat dit alles tegenwoordig niet meer gekend is, moeten wy dank weten aen de gelukkige en heilzame veranderingen, die wy, in onze hedendaegsche instellingen ingevoerd, zoo zeer zien uitblinken; hetgeen ons brengt op deze algemeene aenmerking, dat om de waerde en de noodzakelykheid der verlichting, die de rede door het onderwys verkrygen moet, wel te beseffen, men slechts de oogen te vestigen heeft op de afdwalingen onzer vaderen, en dat het van de hoogste aengelegenheid is, de edele en moedige aendrift ter onderrichting van den evenmensch te schragen en te begunstigen, en den lagen en strafbaren onzin, die derzelver voortgang nog zoude poogen te stremmen, te beteugelen.