Archeologische Berichten Nijmegen Briefrapport 207

(1)

Gemeente Nijmegen, Bureau Leefomgevingskwaliteit, Archeologie 2015

Benjamin Tunker

met bijdragen van H. Damen H.W. Hommes

E ^En gEalliEErdE schuttErsput

in dE O OstErhOutsE W ^aardEn p rOjEctEn O d 15 En O d 17

Archeologische Berichten Nijmegen – Briefrapport 207

(2)

Een geallieerde schuttersput in de Oosterhoutse Waarden. Projecten Od15 en Od17 B.C. Tunker met bijdragen van H. Damen en H.W. Hommes

Vormgeving : R.M.H.C. Mols Tekstredactie : A.A.W.J. Daniël In opdracht van : gemeente Nijmegen Autorisatie : A.A.W.J. Daniël

ISSN 2212-5337

Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd in een geautomatiseerd gegevens- bestand of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jo, het besluit van 29 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men daarvoor wet- telijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen).

Voor het overnemen van gedeelte(n) van deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

De Gemeente Nijmegen aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek.

No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without the written permission from the publisher.

laat A B C

vol

vroeg midden

laat vroeg midden

laat vroeg

vroeg midden

laat 1500

1650 1850

1250

900

450 270 70 0 19

250

500

800

1100

1800 2000

5300

9000 na Chr.

voor Chr.

4900 4200 2900

vroeg midden

laat

noord

zuid nieuwe tijdmiddeleeuwenRomeinse tijdijzertijdbronstijdneolithicum (jonge steentijd)mesolithicum (midden-steentijd)

paleolithicum (oude steentijd)

(3)

3

1 i nlEiding

In de periode van 18 maart tot en met 4 april 2014 heeft tijdens een munitiesanering1 in de uiterwaarden van Nijmegen-Noord een archeologische begeleiding plaatsgevonden), uitgevoerd door Henry Hommes van Bureau Leefomgevingskwaliteit, Archeologie van de gemeente Nijmegen (BLAN).2 Het onderzoek naar niet gesprongen explosieven (NGE) vond plaats in het kader van de herinrichting van de Oosterhoutse Waarden tot natuurgebied, waarbij delen van het plangebied worden verlaagd of afgegraven.

Tijdens de munitiesanering werden de resten van een munitiekist die was omgebouwd tot een kachel aangetroffen. Samen met enkele haspels met Amerikaans telefoondraad deed deze vondst vermoeden dat het hier om een communicatiepost uit de Tweede Wereldoorlog ging en de sanering in dit gebied werd gestaakt, zodat op een later moment kon worden overgegaan tot een archeologische opgraving van deze schuttersput.3 Dit onderzoek heeft plaatsgevonden op 18 en 19 september 2014. Het onderzochte terrein (ca. 163 m2) bevindt zich in de Oosterhoutse Waarden ter hoogte van het Maas–Waal- kanaal (zie fig. 1 en 2).

Doordat de gedocumenteerde sporen en vondsten alle betrekking hebben op hetzelf- de vondstcomplex, worden in dit rapport de resultaten van beide projecten besproken.

Tijdens de opgraving zijn opnamen gemaakt door leerlingen van de Filmschool IrisZorg.

1.1 Administratieve gegevens

Provincie : Gelderland

Gemeente : Nijmegen

Plaats : Nijmegen-Noord

Toponiem : Oosterhoutse Waarden

Kadastrale gegevens : NMG00, Sectie D, NR 00016.

Kaartblad : 40C

Centrumcoördinaat : 185.492 / 431.022 Projectverantwoordelijke : A. Daniël

E ^En gEalliEErdE schuttErsput in dE

O OstErhOutsE W ^aardEn p rOjEctEn O d 15 En O d 17

1 Uitgevoerd door de firma Leemans Speciaalwerken B.V., Vriezenveen.

2 BLAN-projectcode Od15.

3 BLAN-projectcode Od17.

Nijmegen

Bemmel

Oosterhout

Ressen

Lent

1 km

Figuur 1. Locatie van het onderzoeksgebied in Nederland en Nijmegen. rm

(4)

4

431518 430528

186523

185123 Od15

Od17

0 200 m

Waaldijk

Waal

Maas–Waalkanaal

Figuur 2. Locatie van begeleidingswerkzaamheden en de opgravingsput. Het rode vlak geeft de locatie van de opgravingsput aan.

Schaal 1 : 6.000. jg/bt

(5)

5

4 Fontijn 2002, 99–100 ; Ruyten 1989, 14.

5 Fontijn 2002, 175–177.

6 Ruyten 1989.

7 AMK-terrein 12588.

8 Deze tekst is overgenomen uit Da- men & Koot 2014, 13–18.

9 De Groot 1977, 108.

Bevoegd gezag : gemeente Nijmegen, contactpersoon P. Franzen Opdrachtgever : gemeente Nijmegen, Projectontwikkeling, con-

tactpersoon S. Debie

Soort onderzoek : archeologische begeleiding (AB), definitief onderzoek (DO)

Archis2-onderzoeks-

meldingsnummer : 60804 (Od15), 63245 (Od17)

Projectcode : Od15 (AB) en Od17 (DO)

Complex en codering : XXX (onbekend)

Periode(n) : NTC

Geomorfologische context : uiterwaarden

Hoogte maaiveld : ca. 11,60 m +NAP

Uitvoering van het onderzoek : 18 maart tot en met 4 april 2014 (AB),18 en 19 september 2014 (DO)

Samenstelling veldteam : Henry Hommes (archeologische begeleiding), Heroen Damen (metaaldetectie) en Benjamin Tunker (KNA-archeoloog / GPS-tekenaar) Beheer en plaats

vondsten en documentatie : archeologisch depot gemeente Nijmegen

1.2 Vooronderzoek

Binnen het plangebied zijn diverse archeologische waarnemingen gedaan. Daarbij zijn vondsten van uiteenlopende materiaalcategorieën gevonden. Hierbij gaat het hoofdzakelijk om aardewerkscherven, metaal (veelal munten en fibulae) en baksteen (o.a. Romeins dakpanmateriaal). Het materiaal dateert vanaf de midden-bronstijd tot en met de late middeleeuwen. Tussen de metaalvondsten bevinden zich enkele bijzondere objecten, zoals een bronzen speerpunt uit de midden-bronstijd,4 tweemaal een Bombenkopfnadel (bronzen naald) uit de late bronstijd (waarbij het eenmaal om een opvallend groot exemplaar gaat)5 – en die wellicht alle als rituele depositie mogen worden beschouwd – en een deel van een zilveren armband uit de Romeinse tijd.

Het gebied is in de jaren ’80 enkele malen deels onderzocht door de Historische Kring Oosterhout. Tijdens deze campagnes is behalve een grote hoeveelheid vondstmateriaal tevens een waterput uit de late middeleeuwen aangetroffen.6 In 1996 is door Bureau Archeologie en Monumenten gemeente Nijmegen aan de rand van de Verburgtskolk eveneens een laatmiddeleeuwse waterput onderzocht.

Twee waarnemingen door Bureau Leefomgevingskwaliteit, Archeologie van de gemeente Monumenten Nijmegen hebben aanwijzingen voor de aanwezigheid van andere structuren opgeleverd, namelijk een west–oost georiënteerde Romeinse weg aan de hand van twee parallel lopende (berm)greppels met daarbij Romeinse mobilia, een oeverversteviging en een oude krib uit latere tijd. Deze laatste lijkt al voor te komen op een kaart uit 1620, en zou daarmee dus uit de 17e en misschien zelfs de 16e eeuw kunnen stammen.

De tot aan de dijk gekarteerde Romeinse vindplaatsen in het zuiden van Oosterhout (plangebied Hoge Wei) kunnen binnen het plangebied doorlopen. Het gaat waarschijnlijk om tenminste één nederzetting.7

1.3 Historische achtergrond van De Oversteek (Operatie Market Garden)

Bij aanvang van operatie Market-Garden waren op en rondom de Nijmeegse Waalbrug- gen verschillende Duitse eenheden gelegerd.8 Aan de Lentse kant lagen onderdelen van het opleidings- en aanvullingsbataljon van het SS-pantsergrenadierregiment Herman Göring, diverse zogenaamde Schutzgruppen en een aantal militaire en semimilitaire sta- ven van onder andere de marine, nskk, de Ordnungspolizei Rustungs-inspection Holland, en de technische noodhulp Holland.9 Zij konden beschikken over diverse artillerie- en luchtafweeropstellingen. Zo stonden op de spoorbrug vier stuks 2 cm geschut en op de dijk ten zuidwesten van Fort Hof van Holland waren een 2 cm en een 8,8 cm geschut opgesteld. Op het fort zelf stond eveneens een 2 cm kanon. Van deze vuurmonden zijn diverse granaatpatronen en hulzen gevonden tijdens munitiesanering door de firma ECG in de noordelijke uiterwaarden ten westen van de Spoorbrug. In Lent en

(6)

6

10 De Groot 1977, 123.

11 Brouwer 1984, 22–24.

12 De Jong 1980, 345–346.

13 De Jong 1980, 379.

Oosterhout lag de 5e SS-artillerieafdeling onder leiding van commandant Schwap- pacher. Dit waren de 19e en 21e batterij. Aan de noordzijde van de Waalbrug stonden enkele Flak-opstellingen.10 Voorts lag de polder bezaaid met schuttersputten en loopgraven. De Duitse troepen konden natuurlijk ook gebruik maken van de voormalige Overbetuwestelling van het Nederlandse leger, waaronder de drie kazematten bij Lent.

Nadat de eerste geallieerde para’s in het kader van Market Garden waren geland beval Obergruppenführer en General-Leutnant der SS Bittrich onder andere de volgende onderdelen naar Nijmegen : het 4e bataljon van de 21e SS-Panzergrenadierregiment onder SS-hauptsturmführer Euling en de Kampfgruppe Reinhold. Zij arriveerden op 18 september.11 Dit waren de troepen aan de noordelijke zijde, die onder bevel van Oberst Henke stonden. Deze troepenverplaatsing ondervond vertraging omdat de Engelse paratroopers van de 1e airbornedivisie de Arnhemse Rijnbrug in handen hadden en het veer bij Huissen was afgezonken door de veerbaas, waardoor de Duitse troepen via een omweg moesten optrekken naar Nijmegen. Uitzondering hierop was een kleine groep pantserwagens van de 9e SS-pantserdivisie, die nog bijtijds de Rijnbrug waren overgestoken. De zuidelijke toegang tot de bruggen werd verdedigd door 750 Duitse Fallschirmjäger. De Duitsers hadden aanvankelijk het plan om beide bruggen op te blazen om 18.00 uur op 17 september, maar op het laatste moment stelde veldmaar- schalk Model dit besluit uit. Alles aan schepen was inmiddels wel van de zuidoever afgevaren. De Amerikaanse parachutisten hebben zondagavond een eerste poging gewaagd de bruggen te bereiken en in te nemen, maar zij liepen vast ter hoogte van het Keizer Karelplein.12

De tweede poging van de Amerikaanse parachutisten om de bruggen in Nijmegen te bereiken werd de volgende ochtend in de kiem gesmoord. De later op die dag ge- plande aanvoer van manschappen en materiaal werd bedreigd door een Duitse aanval vanuit het aangrenzende Reichswald op de landingsterreinen bij Groesbeek, zodat de Amerikaanse generaals Browning en Gavin de erop uitgestuurde eenheden moesten terugroepen. Het gaf de Duitsers in Nijmegen de tijd en gelegenheid hun posities te versterken, onder meer met het creëren van schootsveld door het platbranden van de resterende bebouwing nabij de bruggen.13

Al op maandagmiddag 18 september opperde brigade-generaal Gavin een van de stoutmoedigste plannen van de Tweede Wereldoorlog. Het veroveren van de twee Figuur 3. Kaart van de oversteek van de Waal op 20 september 1944, naar De Groot 1977, 123. De rode stip geeft de onderzoekslocatie aan.

(7)

7

14 De Groot 1977, 125 ; Megallas 2009, 185.

15 After action report 82nd Airborne division.

16 De Groot 1977, 128, 137 en 155. De Jong (1980, 382) daarentegen schrijft dat de Spoorbrug al woensdagavond omstreeks 19.30 uur was veroverd door de Geallieerden.

17 www.strijdbewijs.nl / market-garden / nijmegen.htm.

Nijmeegse bruggen vanuit de stad zou een helse strijd worden met grote verliezen. Het leek Gavin beter om iets westelijker van de bruggen de Waal over te steken om juist vanuit het noorden de verovering in te zetten. Zijn collega Browning zag aanvankelijk niets in dit voorstel. Het duurde tot dinsdagochtend eer de eerste Engelse tanks zich bij de Amerikanen konden voegen en zij trokken samen vrijwel onmiddellijk door Nijmegen op weg naar de bruggen. Deze aanval smoorde wederom in het heftige Duitse verzet. Aangezien de tijd onverbiddelijk verstreek en het inmiddels duidelijk was geworden dat de Britse paratroopers bij Arnhem reikhalzend uitkeken naar de grondtroepen met hun zwaardere wapens, werd toch ingestemd met het plan Ameri- kaanse parachutisten over de Waal te zetten. Zij zouden worden ondersteund door de Britse tanks en artillerie en op het moment van afvaren ook door luchtaanvallen van jachtbommenwerpers. De overvaart geschiedde in 7 m grote canvasbootjes. De twijfel- achtige eer van de oversteek werd aan het 3e bataljon van 504e PIR en de C-compagnie van het 307e luchtlandingsbataljon genie toebedeeld.

Op 20 september werd de noordelijke Waaloever door Britse kanonnen, die in het Goffertpark waren opgesteld, en de tanks van de 2e Irish Guards, die achter de Nyma- fabriek en naast de PGEM-centrale stonden, onder vuur gelegd (fig. 3). De oversteek startte 16.00 uur met zesentwintig bootjes, in elk dertien parachutisten, van de H en I compagnie, en drie pioniers. Ze roeiden met alles wat ze hadden naar de overkant onder een moordend geweer- en mitrailleurvuur en een aanhoudend trommelvuur van de 19e batterij onder bevel van Schwappacher. Dertien bootjes bereikten de overkant. Eenmaal op de andere oever aangekomen was hun helletocht niet voorbij, enkele honderden meters open grasland scheiden hen van de dijk, waarop en -achter de Duitsers zich hadden verschanst en aanhoudend schoten. De H- en I-compagnie hebben eerst de verschillende weerstandsnesten en geschutsopstellingen uitgeschakeld alvorens ze via de dijk konden optrekken naar de bruggen. De dijk lag echter ook onder vuur vanuit het fort Beneden Lent, beter bekend als Hof van Holland, terwijl die vuurmonden tevens de bootjes op de Waal onder vuur namen. Want onderwijl hadden de pioniers de bootjes teruggeroeid naar de Nijmeegse kant en namen mannen van de G- en stafcompagnie daarin plaats voor hun overtocht. In deze tweede oversteek gingen nog eens twee bootjes verloren. De overgebleven elf bootjes brachten nog eens vier maal parachutisten naar de overkant. Al met al zijn tot 19.00 uur de bootjes zes maal naar de Lentse oever gevaren.14 Het Fort Beneden Lent was eigenlijk het doel van de G-compagnie, die in de tweede tocht werd overgezet. De manschappen van de H- en I-compagnie hadden echter door dat ook deze stelling zo snel mogelijk buiten gevecht moest worden gesteld en bestormden succesvol deze stelling, en zwommen aansluitend naar de overzijde van de gracht.

Bij het spoorviaduct op de dijk (viaduct B op fig. 3) werd door de Duitsers eveneens veel weerstand geleverd, zoals ook de bemanning van de kazemat Lent West (die langs de spoordijk) zich evenmin onbetuigd liet. Omstreeks 19.00 uur viel het noordelijke brughoofd van de spoorbrug in Amerikaanse handen.15 Hier werd een defensieve stelling betrokken, omdat een groot aantal Duitsers beide bruggenhoofden ontvluchtten, zich nestelden op de brug en hun strijd niet staakten. Pas donderdagochtend, 21 september, was de Spoorbrug eindelijk veroverd.16 Het verzoek om tanks de Spoorbrug te laten oversteken en daarmee de aanval op het noordelijke bruggenhoofd van de Waalbrug te ondersteunen, werd geweigerd vanwege de vrees dat de Spoorbrug ieder moment kon worden opgeblazen.17

De rest van de H- en I-compagnie trok op richting de verkeersbrug. De G-compagnie trok ondertussen tussen het fort en de spoordijk door om het viaduct over de oude weg naar Elst te bezetten.

Gelijktijdig met de oversteek startten de gecombineerde tank- en infanterieaanval- len op de zuidelijke bruggenhoofden, waarvoor de Amerikanen en Engelsen zich een weg moesten vechten langs het door de Duitse troepen versterkte Hunnerpark, Kelf- kensbos en het Keizer Lodewijkplein. Deze aanval werd verricht door het 1e eskadron van het 2e tankbataljon van de Guards Armoured division, the King’s Compagnie, de 4e compagnie van de Grenadier Guards en onderdelen van het 2e bataljon 505e PIR F- en E-compagnie. Nadat de parken waren ingenomen na een felle strijd en de wegen toe- gankelijk gemaakt, trokken omstreeks 19.00 uur vier tanks van het 1e eskadron van het 2e bataljon de Waalbrug op. De Duitse weerstand bleef onverminderd heftig, ondanks

(8)

8

18 De Groot 1977, 123–136 ; www.

strijdbewijs.nl / market-garden / nijmegen.htm.

19 De Jong, 1980, 382–383 (noot 1).

De oorzaak van het mislukken de springladingen te laten ontploffen is onbekend. Bekend is natuurlijk het verhaal dat Jan van Hoof op 18 september de leidingen naar de springladingen onklaar heeft gemaakt, maar een rijkscommissie die in 1949–1951 hiernaar onderzoek heeft gedaan betwijfelt deze lezing. Jan van Hoof heeft het nooit zelf kunnen vertellen, hij is gesneuveld op 19 september toen hij een Engelse pantserwagen door Nijmegen loodste.

het terugtrekken van manschappen naar het noordelijke bruggenhoofd. Zij raakten echter in het vuurgevecht dat woedde tussen de verdedigers van het noordelijke bruggenhoofd en de Amerikaanse parachutisten van de 504e PIR H- en I-compagnie. Ruim een kwartier vergde het de tanks om op te rijden naar het noordelijke bruggenhoofd, ze werden belaagd vanaf de brugspanten, waarin de Duitsers waren geklommen, door drie 8,8 cm kanonnen, ze werden belemmerd door een betonnen versperring en de tankbemanning vreesde elke moment het geweld van het tot ontploffing brengen van de springladingen onder de brug.18 De bevelhebber van de 10e SS-pantserdivisie Harmel heeft vanuit de kazemat Lent Oost order gegeven aan de bemanning van de kazemat langs de noordelijke oprit van de Waalbrug de springladingen te ontsteken, maar dit mislukte gelukkig jammerlijk.19 De resterende Duitse troepen sloegen op de vlucht en trokken zich terug op de volgende verdedigingslinie met achterlating van al hun spullen.

Ondanks herhaaldelijk aandringen van Amerikaanse parachutisten die hun Britse me- destrijders bij Arnhem wilden ontzetten, reden de Britse tanks niet verder nadat ze de Waalbrug hadden overgestoken. Ze betrokken in plaats daarvan een defensieve stelling

Figuur 4. Aanval op Oosterhout door 7th Bn Somerset L.I. op 22 september 1944. Naar Brouwer 2014, 113.

(9)

9

20 De Groot 1977, 137.

21 De Groot 1977, 155–158.

22 Brouwer 2014, 112–115.

23 De Jong 1980, 520.

24 Daniël 2013a, 13 en Daniël 2013b, 13.

voor de nacht. Om deze stelling heen lagen de infanterietroepen van het 3e bataljon Irish Guards en de parachutisten van het 504e Parachutisten Infanterie Regiment.20

Deze stelling bestond uit niet meer dan een lijn van schuttersputten en patrouillegan- gen en strekte zich uit van het kruispunt van de Groenestraat met de Oosterhoutsedijk via het Landgoed Oosterhout (lokaal ook wel bekend als het Bosje van de Baron) en het daarnaast gelegen Visveld naar de Bemmelsedijk.21

Op 22 september werd Oosterhout veroverd met het oog op de opmars naar Driel.

Dit geschiedde voornamelijk via de Oosterhoutsedijk (fig. 4).22 De navolgende dagen strandden alle pogingen Arnhem te bereiken in heftig Duits verzet. Niettemin bevrijd- den de geallieerden het westelijke deel van de Overbetuwe, maar het gebied ten oosten van de lijn Nijmegen–Arnhem bleef in Duitse handen, wat zij lieten evacueren halver- wege oktober 1944.23 Nijmegen bleef een doel voor de Duitsers, omdat het altijd als uitvalsbasis kon dienen voor een nieuw geallieerd offensief om de Rijn over te steken en zich een weg te banen in Duitsland naar onder meer het nabij gelegen hart van de Duitse industrie in het Ruhrgebied.

1.4 Doel en vraagstelling van het onderzoek

Het doel van de archeologische begeleiding was het documenteren van gegevens en het veiligstellen van de mogelijk aanwezige archeologische resten, om daarmee informatie te behouden die van belang is voor kennisvorming over het verleden. De archeologische opgraving heeft ten doel gehad alle door toekomstige graafwerkzaamheden bedreigde archeologische waarden te documenteren en het vondstmateriaal veilig te stellen. Ten be- hoeve van beide onderzoeken is een PvE opgesteld met de volgende onderzoeksvragen.24 Algemene vragen

– Waaruit bestaan de archeologische resten (sporen, structuren en vondsten) ? – Wat is de aard, datering, kwaliteit en omvang van de archeologische resten en tot

welk complextype kunnen ze worden gerekend ?

– Wat is de aard en de datering van de diverse bodemlagen ? – Wat is de exacte locatie van de archeologische resten ? – Zijn er fossiele akker- of cultuurlagen aanwezig ?

– Wat is de conservering of gaafheid van de verschillende materiaalcategorieën, inclusief archeobotanisch en zoölogisch materiaal ?

– Wat is de diepte (t.o.v. maaiveld) en de hoogteligging (t.o.v. nap) van de archeologische resten ?

– Wat is de relatie tussen de aangetroffen archeologische resten en de andere vindplaatsen in de omgeving ?

– Wat is de historische context van de archeologische resten ? Aanvullende vragen (ijzertijd, Romeinse tijd en middeleeuwen)

– Zijn er ter plaatse van het onderzoeksterrein nederzettingssporen aanwezig, en zo ja, wat is de datering ervan ?

– Wat is de aard van deze nederzettingssporen, tot welke zone van een nederzetting behoren zij (kern, randzone of buitengebied) ?

– Zijn er ter plaatse van het onderzoeksterrein resten van oude wegen, dijklichamen en / of kribben aanwezig, en zo ja, wat is de datering ervan ?

Aanvullende vragen (Tweede Wereldoorlog)

– Zijn er ter plaatse van het onderzoeksterrein resten uit de Tweede Wereldoorlog aanwezig ? Zo ja, wat is de aard, datering, afkomst / productieplaats, kwaliteit en omvang van deze resten ?

– Kunnen resten uit de Tweede Wereldoorlog worden toegeschreven aan één deelne- mend land en / of specifieke gevechtseenheid ?

– Kunnen resten uit de Tweede Wereldoorlog worden toegeschreven aan historisch bekende gevechtshandelingen zoals Market Garden (en specifiek de aan de zuidzijde van het plangebied uitgevoerde oversteek in bootjes op 20 september 1944 en de

(10)

10

inname van Oosterhout in de ochtend van 21 september 1944) ?

– Kunnen resten uit de Tweede Wereldoorlog worden toegeschreven aan (de bouw, gebruik en sloop van) grotere structuren zoals schuttersputjes, kazematten, bunkers, loopgraven en stellingen ?

– Levert het archeologisch onderzoek naar Tweede Wereldoorlogresten aanvullende informatie op met betrekking tot hetgeen bekend is uit historische bronnen ? Zo ja, welke aanvullende informatie is dat dan ?

Gezien de vrij geringe diepte van de opgravingsput en de ouderdom van de opgegraven resten, kon de onderzoeksvraag met betrekking tot fossiele akker- of cultuurlagen niet worden beantwoord.

(11)

11

2 M EthOdiEk van hEt vEldWErk

De werkzaamheden zijn uitgevoerd volgens de richtlijnen van de Kwaliteitsnorm Ne- derlandse Archeologie (kna versie 3.3) en de werkinstructies van BLAN. De graafwerkzaamheden werden uitgevoerd en begeleid door de firma Leemans Speciaalwerken B.V.

Tijdens het begeleiden van de munitiesanering zijn ca. 40 detectie-uitslagen bena- derd met een bepantserde graafmachine. Daarbij is steeds gebruik gemaakt van een metaaldetector. Vervolgens zijn de afgegraven locaties gefotografeerd en ingemeten, evenals de (metaal)vondsten. Voorafgaand aan de opgraving is met behulp van een gps-apparaat een werkput van 20 × 10 m uitgezet rondom de tijdens de begeleiding aangetroffen kachel. Deze werkput is vervolgens conform het Programma van Eisen laagsgewijs machinaal verdiept, waarbij de graafwerkzaamheden begeleid werden door medewerkers van Leemans Speciaalwerken B.V (fig. 5). Alle bij de aanleg aangetroffen vondsten zijn ingemeten met behulp van een gps-apparaat. De werkput is vanuit grote hoogte gefotografeerd. Het ingekraste vlak is na het fotograferen getekend met een gps-apparaat, dat wil zeggen de putomtrek, de sporen, dagzomende lagen, eventuele coupelijnen, bijzondere vondsten en de vlak- en maaiveldhoogtes. Alle sporen zijn gecoupeerd en ook getekend en gefotografeerd. Hierna zijn alle sporen afgewerkt. In het geval van de communicatiepost is het spoor machinaal gecoupeerd. Dit gebeurde laagsgewijs, waarbij alle vondsten met een gps-apparaat zijn ingemeten. De digitale meetgegevens zijn dagelijks overgezet naar de veldlaptop, geconverteerd en uitgeprint zodat er in het veld altijd een recente papieren versie beschikbaar was.

De dagrapporten zijn in het veld geschreven op de veldlaptop en voor goedkeuring gelezen en geautoriseerd door de senior kna-archeoloog. Alle overige veldadministratie is in het veld verwerkt in de QLC ArcheoLINK-database.

Alle tijdens het onderzoek aangetroffen scherpe munitie is na beschrijving afgevoerd door de firma Leemans Speciaalwerken B.V.

Figuur 5. De aanleg van het vlak tijdens project Od17, gezien naar het zuiden. rm

(12)

12

3 r EsultatEn

De resultaten van het onderzoek bestaan grotendeels uit vondsten uit de Tweede We- reldoorlog die verzameld zijn tijdens de munitiesanering en de vondsten uit de twee opgegraven schuttersputten (fig. 2 en 6). Omdat deze samen de basis vormen voor de interpretatie zullen de sporen en vondsten samen besproken worden. Wel worden alle vondsten nog meer gedetailleerd besproken in de vondstencatalogus (par. 3.2).

3.1 Sporen en vondsten

Schuttersput

Tijdens de opgraving werd de eerder aangetroffen schuttersput weer opgezocht en volledig vrijgelegd. Direct onder een recent bouwvoorpakket bevond zich een put van maximaal 4,6 bij maximaal 3 m (s2). De schuttersput bevond zich op een diepte van

S1v2

S1v1

S6 S2

S2 S3

# S5

Od17.00003 Od17.00017

Od17.00015

Od17.00016 Od17.00019

Od17.00022 Od17.00014 Od17.00013 Od17.00007 S4

431041

431006

185476 185509

Figuur 6. Alle-sporenkaart project Od17 met de puntlocaties van de vondsten. Schaal 1 : 200. bt

(13)

13 ongeveer 10,60 m +nap (ongeveer 1 m onder het maaiveld.) De ingang bestond uit een ongeveer 2,2 m lange loopgraaf aan de noordoostelijke zijde van de schuttersput (fig. 7).

De put is vlak achter een zomerdijk (s1) gegraven en had waarschijnlijk een oorspronkelijke diepte van ongeveer 1,5 m. Aan de noordwestelijke zijde van de schuttersput bevond zich een kachel die was vervaardigd van twee in elkaar gezette munitiekisten met daarachter een schoorsteen bestaande uit in elkaar geschoven platen die gemaakt waren van de deksels en andere resten van de munitiekisten (object 2, fig. 10, zie ook fig.

7 en 8). Achter de kachel was de kleigrond rood gebakken door de verhitting. Andere vondsten die in deze schuttersput zijn aangetroffen zijn een ijzeren jerrycan (object 41, fig. 14 : de rechter) die waarschijnlijk de brandstof voor deze kachel bevatte (wellicht petroleum), een platgetrapte emmer (object 17) die vermoedelijk heeft dienstgedaan als een toilet en twee andere munitiekisten (object 36 en object 38) die redelijk dicht bij de kachel opgesteld stonden met daaromheen lege rantsoen- en conservenblikken, waardoor het aannemelijk is dat deze lege kisten gebruikt werden om op de zitten rondom de kachel. Wat verder weg van de kachel lag een L-vormige draadpaal die oorspronkelijk onderdeel had uitgemaakt van een Duitse prikkeldraadstelling. Ook lagen hier enkele kabels die tussen de verschillende schuttersputten lagen om onderlinge

Figuur 7. De schuttersput met de kachel in het vlak. bt

Figuur 8. Een reconstructie van de kachel in de schuttersput. fr

(14)

14

communicatie mogelijk te maken. Het is waarschijnlijk dat over deze draadpaal ook nog planken hebben gelegen om een soort verhoogd plateau te vormen waarop de soldaten droog konden slapen. Op dit plateau is verder een lemmet van een mes gevonden met daaraan nog resten van een houten heft. Een andere opmerkelijke vondst die in deze schuttersput is aangetroffen betreft een .303 kaliber huls die na het vuren op een krant terecht is gekomen (object 44, fig. 13). Door de oxidatiezouten van deze kogelhuls zijn de delen van de krant die in direct contact tot de huls stonden geconserveerd en leesbaar gebleven. Het gaat om een deel van een Engelse krant waarvan nog fragmenten van vacatures leesbaar zijn.

Ongeveer 1,7 m ten noordwesten van schuttersput s2 bevonden zich de resten van een tweede schuttersput, s3. Ook deze schuttersput heeft een ingang gehad in de vorm van een loopgraaf aan de noordoostelijke zijde. Door latere graafwerkzaamheden is deze schuttersput helaas erg verstoord, waardoor op een Duitse munitiekist (object 1, fig. 9) na geen vondsten meer zijn aangetroffen. Het is goed mogelijk dat deze schuttersput gebruikt is door de geallieerden toen de eerste schuttersput in gebruik was, maar hiervoor is geen bewijs. De schuttersput s2 is oorspronkelijk waarschijnlijk ook door de Duitsers gegraven.

De diverse vondsten die tijdens de munitiesanering zijn verzameld kunnen gebruikt worden om het verhaal dat door schuttersput s2 wordt geschetst aan te vullen. Op verschillende locaties zijn de kabelhaspels teruggevonden die gebruikt werden om het communicatiedraad (object 42, fig. 11) dat in de schuttersput is teruggevonden te transporteren en uit te rollen. Nadat deze haspels leeg waren, waren ze feitelijk niet meer bruikbaar voor de soldaten en werden ze achter gelaten in het veld. Op vrij regelmatige afstanden zijn ook resten van draadpalen (object 92) teruggevonden , die deel hebben uitgemaakt van een Duitse prikkeldraadversperring (dit op grond van het type draadpaal). Juist ter hoogte van de schuttersput ontbreekt een draadpaal en die is weer teruggevonden in de schuttersput om daar de bodembedekking van de grond te houden, waardoor de soldaten droog konden zitten of liggen. Haringen die op verschillende locaties in het landschap terug zijn gevonden werden gebruikt om bijvoorbeeld camouflagenetten of stukken doek of zeil op zijn plaats te houden, zoals bijvoorbeeld ter overdekking van de schuttersput.

Dijk

In de zuidwestelijke hoek van de werkput bevond zich een baan van baksteenpuin naast een relatief schone band klei (s1). Waarschijnlijk gaat het hier om een met bouwpuin versterkt dijklichaam. Binnen dit dijklichaam is een grote hoeveelheid kogelhulzen gevonden. Gezien deze concentratie is het aannemelijk dat men hier een wapen heeft opgesteld. Afgaand op het kaliber van de hulzen en de afdruk van de slagpin zou het hier gaan om een Bren LMG, ook wel Brengun genoemd. Dit was een Britse volau- tomatische lichte mitrailleur. Ook is er een Britse penny (object 93, fig. 15) uit het jaar 1921 gevonden. Deze zou goed verloren kunnen zijn door een van de mannen die de Brengun bediende. Wellicht heeft de gebruiker van het wapen een tijd lang in de gevonden schuttersput geleefd. De Brengun werd waarschijnlijk gebruikt om over de dijk te schieten op de overkant en/of de rivier. Deze post is waarschijnlijk gebruikt na de oversteek, ter bescherming van de haven aan de overzijde, maar ook ter bescherming van de spoorbrug, die de Duitsers wilden opblazen. De dijk bood hierin nog enige mate van beschutting voor de soldaat die het wapen bediende.

3.2 Catalogus van het vondstmateriaal

Heroen Damen en Henry Hommes Onderstaan catalogus van de vondsten is zo volledig mogelijk, maar de categorie munitie is minder sterk aanwezig dan te verwachten is, doordat een deel van deze vondstcate- gorie tijdens de munitiesanering is meegenomen door de medewerkers van de firma Leemans Speciaalwerken B.V. Van deze vondsten is tijdens het veld een beschrijving gemaakt, maar aanvullende informatie zoals foto’s ontbreekt. Achterin de catalogus worden deze vondsten kort opgesomd.

(15)

15 Per voorwerp wordt een aantal criteria omschreven. Eerst wordt het object zelf beschreven, waarbij (indien mogelijk) gerefereerd wordt naar de functie en de fragmentatie van het voorwerp. Het vondstnummer wordt voorafgegaan door de projectcode en opgevolgd door het spoornummer (als putnummer.spoornummer). Onder ‘metaalsoort’ wordt beschreven wat voor soort(en) metaal gebruikt is / zijn. Indien mogelijk wordt de nationaliteit van het leger vermeld. Onder dit criterium zijn ook de fabrikant vernoemd en het jaar waarin de productie van het desbetreffende voorwerp plaatsvond.

Verder worden de afmetingen gegeven en wordt de staat waarin het voorwerp zich bevindt (compleet vs. fragment, aanwezigheid van corrosie etc.) beschreven. Onder

‘bron’ tenslotte wordt een verwijzing gegeven waar de determinatie aan is ontleend.

De verwijzingen bestaan enerzijds uit literatuur, waarvan de auteur wordt genoemd en daarmee wordt verwezen naar de literatuurlijst en anderzijds wordt verwezen naar websites die zijn geraadpleegd voor de determinatie.

Figuur 9. De Duitse munitiekist. Schaal 1 : 4. rm

Object 1

– Vondstnr : Od17.00002-mxx1 ; s1.3 (fig.

– Voorwerp : munitiekist (kkm)9) – Metaalsoort : ijzer

– Herkomst : Duits

– Afmeting : l 37 cm ; b 9,5 cm ; h 17,5 cm – Staat : gecorrodeerd

Object 2

– Vondstnr : Od17.00003-mxx1 ; s1.2 (fig.

– Voorwerp : munitiekist (geschut) om-10) gebouwd tot veldkachel

– Metaalsoort : ijzer – Herkomst : geallieerd

– Afmeting : l 52 cm ; b 45 cm ; h 24 cm – Staat : zwaar gecorrodeerd

Object 3

– Vondstnr : Od17.00005-mxx6 ;s1.1 – Voorwerp : huls

– Metaalsoort : messing – Herkomst : Brits – Afmeting : l 5,6 cm – Kaliber : .303 British – Staat : verschoten

– Bodemstempel : G || H /|\ N 44 – Fabrikant : Royal Ordnance Factory

Hirwaun South Wales – Type : tracer

– Productiejaar : 1944

– bron : http : // members.home.nl / bart.

vk / munitie / Object 4

– Vondstnr : Od17.0005-mxx1 ; s1.1 – Voorwerp : huls

(16)

16

– Bodemstempel : 1943 V || D A C met broad arrow in de C – Fabrikant : Dominian arsenal Quebec Canada

– Type : ball

– Bron : http : // members.home.nl / bart.vk / munitie / Object 5

– Bodemstempel : 1943 V || D A C met broad arrow in de C – Fabrikant : Dominian arsenal Quebec Canada

– Type : ball

– Bodemstempel : 1943 V || D A C met broad arrow in de C – Fabrikant : Dominion arsenal Quebec Canada

– Type : ball

– Bron : http : // members.home.nl / bart.vk / munitie /

Object 7

– Type : ball

– Bodemstempel : G || H /|\ N 44

– Fabrikant : Royal ordnance factory Hirwaun South Wales – Type : tracer

– Bodemstempel : G || H /|\ N 44 met rode kleurcodering rond slaghoedje

– Fabrikant : Royal ordnance factory Hirwaun South Wales

Figuur 10. De tot veldkachel omgebouwde munitiekist. Schaal 1 : 10. rm

(17)

17 – Type : tracer

– Bodemstempel : C || H /|\ N 44

– Fabrikant : Royal ordnance factory Hinwaun South Wales – Type : tracer

– Bodemstempel : G || H /|\ N 44

– Bodemstempel : G || H /|\ C 44 met rode kleurcodering rond slaghoedje

– Metaalsoort : messing – Herkomst : Amerikaans – Afmeting : l 5,6 cm – Kaliber : .303 British – Staat : verschoten

– Bodemstempel : 1942 WRA 303

– Fabrikant : Winchester repeating arms co New Haven USA. Geproduceerd op contractbasis voor UK

– Type : ball

– Produktiejaar : 1942

– Bron : http : // www.dave-cushman.net / shot / 303head- stamps.html

Object 14

– Metaalsoort : messing – Herkomst : Amerikaans – Afmeting : l 5,6 cm – Kaliber : .303 British – Staat : verschoten

– Bodemstempel : 1942 WRA 303

– Fabrikant : Winchester repeating arms co New Haven USA. Geproduceerd op contractbasis voor UK

– Type : ball

Object 15

– Bodemstempel : 1942 Z V || D I

– Fabrikant : Indian goverment ammo factory Dum Dum Calcutta India

– Type : ball

– Vondstnr : Od17.00007-mxx1 ; s1.3 – Voorwerp : emmer

– Metaalsoort : ijzer

– Afmeting : niet meer te bepalen

– Staat : gecorrodeerd en in elkaar gedrukt Object 18

– Metaalsoort : messing – Herkomst : Nederlands

(18)

18

– Afmeting : l 6,5 cm – Kaliber : 6,5 × 53,5 R – Staat : verschoten

– Bodemstempel : 90 is het enige nog leesbare op deze huls.

– Fabrikant : ?

– Bron : http : // www.militarycartridges.nl / dutch / army_

start.html Object 19

– Metaalsoort : messing – Herkomst : Nederlands – Afmeting : l 6,5 cm – Kaliber : 6,5 × 53,5 R – Staat : verschoten

– Bodemstempel : 35 35 B 92 – Fabrikant : ?

– Metaalsoort : messing – Herkomst : Nederlands – Afmeting : l 6,5 cm – Kaliber : 65 × 53,5 R – Staat : verschoten

– Bodemstempel : 36 36 d 95 – Fabrikant : ?

– Metaalsoort : messing – Herkomst : Nederlands – Afmeting : 6,5 cm – Kaliber : 65 × 53,5 – Staat : verschoten

– Bodemopschrift : 37 37 B 98 – Fabrikant : ?

– Vondstnr : Od17.00010-mxx1 ; s1.2 – Voorwerp : rantsoendeksel – Metaalsoort : ijzer – Herkomst : geallieerd – Afmeting : h 1,3 cm ; ø 7,2 cm – Staat : gecorrodeerd

Object 25

– Vondstnr : Od17.00011-mxx1 ; s1.1 – Voorwerp : fragmenten prikkeldraad – Metaalsoort : ijzer

– Herkomst : Duits – Afmeting : l 17 cm – Staat : zwaar gecorrodeerd

– Bron : det. J. schippers firma Leemans Object 26

– Bodemopschrift : G 2 44 W

– Fabrikant : Winchester repeating arms co New Haven Connecticut USA

– Type : tracer – Productiejaar : 1944

– Bodemopschrift : 1943 V || D A C met broad arrow in de C

(19)

19 – Fabrikant : Dominion arsenal Quebec Canada

– Type : ball

– Bodemschrift : 1941 /|\ V ||

– Fabrikant : royal ordnance factory Radway Green Che- shire UK

– Type : ball

– Bron : http : // members.home.nl / bart.vk / munitie / EN- GELS / backstamps-engelse.html

Object 29

– Bodemopschrift : 44 G || H /|\ N

– Fabrikant : Royal ordnance factory Hirwaun South Wales.

– Type : tracer – Productiejaar : 1944

– Bodemopschrift : 1943 V || D A C met broad arrow in de C – Fabrikant : Dominion arsenal Quebeck Canada – Type : ball

Object 31

– Metaalsoort : messing – Herkomst : Brits – Afmeting : l 1,1 cm – Kaliber : 9 mm – Staat : verschoten

– Bodemopschrift : 9 mm W R A

– Fabrikant : Winchester repeating arms co New Haven

Connecticut USA onder contract geproduceerd voor UK – Bron : http : // members.home.nl / bart.vk / munitie / EN-

GELS / backstamps-engelse.html Object 32

– Vondstnr : Od17.00012-mxx7 ; s1.2 – Voorwerp : kogel

– Metaalsoort : messing – Herkomst : Nederlands – Afmeting : l 2,6 cm ; ø ; 6,5 mm – Kaliber : 6,5 × 53,5 R

– Bron : http : // ator1149.home.xs4all.nl / wfm / ww1 / am- munition1.html#pistol&rifle

Object 33

– Vondstnr : Od17.00012-mxx2 ; s1.2 – Voorwerp : sluiting munitiekist – Metaalsoort : ijzer

– Herkomst : onbekend Object 34

– Vondstnr : Od17.00012-mxx3 ; s1.2 – Voorwerp : communicatiedraad – Metaalsoort : ijzer

– Herkomst : Amerikaans – Staat : goed

– Type : W110 field wire

– Bron : http : // www.armysignalocs.com / veteranssalul- tes / pt2_wire.html

Object 35

– Vondstnr : Od17.00012-mxx1 ; s1.2 – Voorwerp : fragmenten munitiekist – Metaalsoort : ijzer

– Afmeting : grootste fragment is l 10 cm – Herkomst : onbekend

– Staat : zeer slecht Object 36

– Vondstnr : Od17.00013-mxx1 ; s1.2 – Voorwerp : fragmenten munitiekist – Metaalsoort : ijzer

– Afmeting : grootste l 12 cm ; b 14 cm

– Herkomst : vermoedelijk geallieerd, komt uit geallieerde put

Object 37

– Vondstnr : Od17.00016-mxx1 ; s1.2 – Voorwerp : rantsoenblik

– Metaalsoort : ijzer – Herkomst : geallieerd – Afmeting : h 12 cm ; ø 7,5 cm – Staat : gecorrodeerd

Object 38

– Vondstnr : Od17.00017-mxx1 ; s1.2 – Voorwerp : deksel munitiekist – Metaalsoort : ijzer

– Herkomst : geallieerd

– Afmeting : l 31 cm ; b 24 cm ; h 0,3 cm

(20)

20

– Staat : gecorrodeerd Object 39

– Metaalsoort : messing – Herkomst : Brits – Afmeting : l 5 cm – Kaliber : .303 British – Staat : verschoten

– Bodemschrift : niet leesbaar Object 40

– Vondstnr : Od17.00018-mxx1 ; s1.2 – Voorwerp : schroefdop

– Metaalsoort : messing

– Herkomst : vermoedelijk geallieerd – Afmeting : h 1,4 cm ; ø 4,2 cm – Staat : goed

Object 41

– Vondstnr : Od17.00019-mxx1 ; s1.2 – Voorwerp : jerrycan

– Afmetingen : h 36 cm ; ø 28 cm – Staat : gecorrodeerd

Object 42

– Vondstnr : Od17.00020-mxx1 ; s1.2 (fig. 11) – Voorwerp : communicatiedraad

– Metaalsoort : ijzer – Herkomst : Amerikaans

– Type : W 110 field wire – Staat : goed

– Bron : http : // www.armysignalocs.com / veteranssalul- tes / pt2_wire.html

Object 43

– Vondstnr : Od17.00020-mxx2 ; s1.2 (fig. 12) – Voorwerp : huls

– Metaalsoort : messing – Herkomst : Nederlands – Afmeting : l 5,4 cm – Kaliber : 6,5 × 53,5 R

– Staat : verschoten, zwaar gecorrodeerd – Bodemstempel : niet leesbaar

Figuur 11. Een fragment communicatiedraad. Schaal 1 : 2. rm

Figuur 12. Een kogelhuls met een doorschotgat. Schaal 1 : 1.

rm

(21)

21 Object 44

– Vondstnr : Od17.00025-mxx1 ; s1.2 (fig. 13) – Voorwerp : huls

– Metaalsoort : messing – Herkomst : Nederlands – Afmeting : l 5,4 cm – Kaliber : 6,5 × 53,5 R

– Staat : verschoten, zwaar gecorrodeerd – Bodemstempel : niet leesbaar

Object 45

– Vondstnr : Od15.00008-mxx1 ; s1.6 ; volgnr. 1 – Voorwerp : huls

– Metaalsoort : messing – Herkomst : Duits – Afmeting : 57 mm – Kaliber : 7,92 × 57 – Staat : verschoten

– Bodemstempel : P635 S* 21 40

– Fabrikant : Gusloff werke,otto Eberhardt patronenfabrik, Hirtenberg Niederdonau

– Bodemstempel : P635 40 XXI be15 65

– Fabrikant : Gusloff werke,otto Eberhardt patronenfabrik, Hirtenberg Niederdonau

– Metaalsoort : messing – Herkomst : Duits

– Afmeting : 57 mm – Kaliber : 7,92 × 57 – Staat : verschoten

– Bodemstempel : P25 S*.14 35

– Fabrikant : Metallwarenfabrik Treuenbrietzen Gmbh Werk Sebaldushof

– Fabrikant : Deutsche Waffen und Munitionsfabriken A.

G. Werk Berlin-Borsigwalde – Productiejaar : 1938

– Bodemstempel : P131 S* 11 36 / of 38

– Fabrikant : Deutsche Waffen und Munitionsfabriken A.

G. Werk Berlin-Borsigwalde – Productiejaar : 1936 of 1938

– Bodemstempel : P207 VII.Z1 24 39

– Fabrikant : Metalwerk Odertal Gmbh Odertal Bad Lauterberg

– Bodemstempel : P334 S* 4 37 Figuur 13. De kogelhuls met een restant van een Engelse krant.

Schaal 1 : 1. rm

(22)

22

– Fabrikant : Mansfeld A.G. Metallwarenfabrik, Werk Rothenburg an e Saale

– Od15.00008-mxx1 ; s1.6 ; volgnr. 8 – Voorwerp : huls

– Bodemstempel : emp S* 3 43

– Fabrikant : Dynamit A.G., voorheen Alfred Nobel & Co Werk Hannover-Empelde

– Fabrikant : Patronen,zundhutchen und metallwarenfabrik A.G. Schonebeck Elbe

– Vondstnr : Od15.00008-mxx ; s1.6 ; volgnr. 11 – Voorwerp : huls

– Fabrikant : Teuto Metallwerke Gmbh Osnabruck Hannover

– Bron : http : // members.home.nl / bart.vk / munitie /

Object 56

– Fabrikant : Hugo Schneider A.G. Lampenfabrik Leipzig Sachsen

– Metaalsoort : messing – Herkomst : Duits – Afmeting : 57 mm – Kaliber : 7,92 × 57 – Staat : scherp

– Fabrikant : Finower Industrie Gmbh Finow / Mark Brandenburg

– Metaalsoort : messing – Herkomst : Duits – Afmeting : 57 mm – Kaliber : 7,92 × 57 – Staat : verschoten – Bodemstempel : επκ

– Fabrikant : Griekse kruit en patroonfabrieken Athene Griekenland Pyrkal

– Vondstnr : Od15.00008-mxx1 ; s1.6 ; volgnr. 15 – Voorwerp : patroonband

– Metaalsoort : ijzer rvs messing – Herkomst : Duits

– Kaliber : 8 × 57

– Staat : vol met scherpe patronen, afgevoerd door OCE bedrijf

Object 60

– Vondstnr : Od15.00001-mxx1 ; s1.1 – Voorwerp : knopen

– Metaalsoort : messing – Herkomst : onbekend – Afmeting : ø 2,4 cm

– Staat : gecorrodeerd aan canvas

(23)

23 Object 61

– Vondstnr : Od15.00002-mxx1 ; s1.2 ; volgnr. 1 – Voorwerp : munitiekist

– Metaalsoort : ijzer – Herkomst : Duits

– Afmetingen : l 35 cm ; b 9 cm ; h 18 cm

– Type : kkm kist voor bandmunitie 8 × 57 (mg 34,40,42) – Staat : gecorrodeerd

Object 62

– Vondstnr : Od15.00003-mxx1 ; s1.2 – Voorwerp : margerineblik – Metaalsoort : blik – Herkomst : geallieerd – Afmetingen : h 5 cm ø 10 cm – Staat : gecorrodeerd

Object 63

– Od15.0004-mxx2 ; s1.2 – Voorwerp : patroon – Metaalsoort : messing – Herkomst : Amerikaans – Afmetingen : Lengte : 8,4 cm – Kaliber : .30-06

– Codering : rode punt – Type : tracer

– Staat : niet verschoten, afgevoerd OCE bedrijf Object 64

– Vondstnr : Od15.00005-mxx1 ; s1.5 – Voorwerp : sleutel

– Metaalsoort : ijzer – Herkomst : onbekend – Afmeting : l 12,5 cm ; b 0,9 cm – Staat : gecorrodeerd

Object 65

– Vondstnr : Od15.00006-mxx1 ; s1.5 – Voorwerp : haspel

– Metaalsoort : ijzer – Herkomst : Amerikaans – Afmetingen : h 17 cm ; ø : 56 cm – Type rl 159 u

– Staat : goed bewaard Object 66

– Vondstnr : Od15.00007-mxx1 ; s1.5 – Voorwerp : haspel

– Metaalsoort : ijzer – Herkomst : Amerikaans – Afmetingen : h 17 cm ; ø 56 cm – Type : rl 159 u

– Staat : goed bewaard, met olive drab verf er nog op Object 67

– Vondstnr : Od15.00009-mxx1 ; s20.5010 – Voorwerp : trekkergroep

– Afmetingen : l 17,5 cm ; b 2,7 cm ; h 10,5 cm

– Type : Lewis M1940 – Staat : gecorrodeerd Object 68

– Vondstnr : Od15.00010-mxx1 ; s20.5010 – Voorwerp : loopwiel

– Metaalsoort : ijzer – Herkomst : geallieerd – Afmetingen : b 7 cm ; ø 50 cm – Type : loopwiel Loyd carrier – Staat : gecorrodeerd Object 69

– Vondstnr : Od15.00011-mxx1 ; s20.5010 – Voorwerp : munitiekist

– Afmetingen : l 35 cm ; b 9 cm ; h 18 cm – Type : kkm kist Wehrmacht, bandaanvoer – Staat : meerdere malen doorschoten Object 70

– Vondstnr : Od15.00012-mxx1 ;s3.1 (fig. 14) – Voorwerp : jerrycan

– Metaalsoort : ijzer – Herkomst : Brits

– Afmetingen : l 34 cm ; b 14 cm ; h 46 cm – Type : brandstofcannister

– Opschrift : W /|\ D (War Department – Staat : zwaar gecorrodeerd

Object 71

– Vondstnr : Od15.00013-mxx1 ; s1.8 – Voorwerp : haring

– Metaalsoort : ijzer – Herkomst : geallieerd – Afmetingen : l 57 cm ; b 5 cm

– Type : zware haring voor bijv. mess-tent of camouflagenet – Staat : zwaar gecorrodeerd

Figuur 14. Een ijzeren jerrycan. Schaal 1 : 8. rm

(24)

24

Object 72

– Metaalsoort : ijzer – Herkomst : geallieerd – Afmeting : l 60 cm ; b 4 cm

– Type : zware haring voor bijv. mess-tent of camouflagenet – Staat : goed

Object 73

– Type : zware haring voor bijv. mess-tent of camouflagenet – Staat : gecorrodeerd

Object 74

– Vondstnr : Od15.00016-mxx1 ; s2.5010 – Voorwerp : magazijn

– Afmeting : l 27 cm ; b 9 cm

– Type : dubbel trommelmagazijn 100 schots voor de MG42 in kaliber 8 × 57

– Staat : slecht, voorplaat weggerot Object 75

– Metaalsoort : ijzer – Herkomst : geallieerd – Afmeting : l 61 cm ; b 4 cm

Object 76

Object 77

– Type : zware haring voor bijv. mess-of camouflagetent – Staat : gecorrodeerd

Object 78

– Afmetingen : l 59 cm ; b 4 cm

Object 79

– Vondstnr : Od15.00021-mxx1 – Voorwerp : haring

– Object 80

– Vondstnr : Od15.00022-mxx1 ; s4.5010 – Voorwerp : kachel

– Metaalsoort : gietijzer – Herkomst : onbekend

– Afmetingen : h 28 cm ; ø 31 cm – Type : vuurduivel

– Staat : gebroken, gevuld met lege rantsoenblikjes Object 81

– Vondstnr : Od15.00024-mxx1 ; s3.5010 – Voorwerp : zwengel

– Metaalsoort : ijzer – Herkomst : onbekend – Afmetingen : l 28 cm – Type : onbekend

– Staat : zwengel is gebroken, is oorspronkelijk vastgelast Object 82

– Vondstnr : Od15.00026-mxx1 ; s5.5010 ; volgnr. 1 – Voorwerp : haring

Object 83

Object 84

– Vondstnr : Od15.00028-mxx1 ; s6.5010 – Voorwerp : draadpaal

– Afmetingen : l 157 cm ; ø 1 cm – Type : screw picket

Object 85

– Vondstnr : Od15.00029-mxx1 ; s6.5010 – Voorwerp : draadhaspel

(25)

25 – Metaalsoort : ijzer

– Herkomst : Amerikaans – Afmetingen : b 21 cm ; ø 23 cm – Opschrift : dr 8

– Type : dr 8

– Staat : goed geconserveerd, verf nog aanwezig Object 86

Object 87

Object 88

Object 89

Object 90

– Vondstnr : Od15.00033-mxx1 ; s6.5010 – Voorwerp : munitiekist

– Metaalsoort : ijzer – Herkomst : Amerikaans

– Afmetingen : l 25 cm ; b 8 cm ; h 18 cm – Opschrift : .30m1 Ammonitionbox

– Type : kkm munitie box voor .30-06 bandaanvoering – Staat : doorzeefdt met kogelinslagen

Object 91

– Afmetingen : l 196 cm ; b 4 cm

– Type : prikkeldraadversperring – Staat : gecorrodeerd

Object 92

– Afmetingen : l 90 cm ; b 4 cm – Type : prikkeldraadversperring – Staat : gecorrodeerd

Object 93

– Vondstnr : Od17.00001-mnt1 ; s1.1 (fig. 15) – Voorwerp : munt

– Metaalsoort : brons – Herkomst : Brits – Afmetingen : ø 3 cm

– Type : Penny uit 1921. Opschrift GEORGIUS C DEI GRA :BRITT :OMN :REX FID :DEF :IND :IMP : – Staat : licht gecorrodeerd

Tevens zijn tijdens de munitiesanering drie stuks scherpe munitie van Amerikaanse makelij geborgen. Van deze objecten zijn geen verder details voorhanden. Hierbij gaat het om een vervangen door: een .45 kaliber acp-patroon, een .30-06 kaliber armor piercing patroon en een volle garandclip met daarin acht patronen van het kaliber .30-06.

Figuur 15 : Een Britse Penny. Schaal 1 : 1. rm

(26)

26

0 25 m

Figuur 16. Een luchtfoto van 2 oktober 1944, gemaakt door het 542 Squadron. Op deze luchtfoto is ter plekke van beide schut- tersputten een vergraving zichtbaar, maar door een zekere mate van vertekening en schaduwwerking is het lastig om te zeggen welke van de twee schuttersputten dat is.

(27)

27

4 c OnclusiE

Het onderzoek in de Oosterhoutse Waarden heeft een bijzonder inzicht gegeven in de manier waarop het gebied tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikt werd. Veel algemene zaken waren voorheen al bekend, maar het komt nog relatief zelden voor dat een schuttersput daadwerkelijk wordt opgegraven en gedocumenteerd door middel van een volwaardige opgraving. De resultaten bieden in dit geval een vrij gedetailleerd beeld van de leefomstandigheden van soldaten die zich hadden verschanst in een schuttersput. Dit soort details is zelden of niet vermeld in historische verhandelingen over dit onderwerp.

De archeologische resten bestaan uit twee schuttersputten uit de Tweede Wereldoorlog, een oud dijklichaam, een locatie waar waarschijnlijk een Bren LMG (ook wel Brengun genoemd) opgesteld heeft gestaan en een aantal ‘losse’ vondsten die direct dan wel indirect in verband te brengen zijn met de aanwezigheid van de schuttersputten. De schuttersputten bevonden zich achter een lage dijk in de Oosterhoutse Waarden, met blik op Nijmegen op een diepte van ongeveer 1,5 m onder het maaiveld. Deze schuttersputten maken deel uit van een lange reeks schuttersputten die op veel locaties in de buurt van de Oosterhoutsedijk zijn gegraven (fig. 16). Deze waren afwisselend in handen van de Duitsers en de geallieerden. Sommige zijn oorspronkelijk gegraven door de Duitsers ter verdediging van de Oosterhoutsedijk en de weg daaroverheen en / of de splitsing Waal / Maas–Waalkanaal en andere zullen zijn gegraven door de geallieerden tijdens Operatie Market Garden. Het vondstmateriaal uit de schuttersput s2 wijst erop dat de schuttersput in ieder geval in handen van de geallieerden was. Hierbij maakt de aanwezigheid van de Brengun in combinatie met de Britse penny (object 93, fig. 15) het vrijwel zeker dat het hier om Engelse soldaten ging. Bij de in de wijdere omtrek gevonden munitie van Nederlandse oorsprong zal het zijn gegaan om munitie afkomstig van zogenaamde buitwapens die gebruikt zijn door de Duitse soldaten.

De schuttersput en Brengun zullen zijn gebruikt om de rivier onder schot te kunnen houden. Deze locatie ligt in het verlengde van de locatie waar de oversteek naar Nijmegen is gemaakt, en vanaf hier zou geschoten kunnen zijn op Duitse troepen die zich aan de overkant van de rivier bevonden, maar ook op troepen die zich over de rivier verplaatsten.

Over het initiële vermoeden dat het hier om een communicatiepost zou gaan, is niet veel met zekerheid te zeggen. De aanwezigheid van communicatiedraad op zich is niet exclusief voor communicatieposten. Dit werd soms ook uitgerold om tussen schutters- posten onderling te communiceren. In de schuttersputten is geen andere apparatuur gevonden die wijst op een gebruik als communicatiepost, hoewel dit soort apparatuur uiteindelijk ook gewoon weer meegenomen zou kunnen zijn. De schuttersput zou een communicatiepost kunnen zijn geweest, maar daadwerkelijk bewijs ontbreekt.

Zowel tijdens de archeologische begeleiding als de opgraving zijn geen resten aangetroffen die ouder zijn dan de Tweede Wereldoorlog. De oorspronkelijke ouderdom van het dijklichaam waarachter de schuttersputten gegraven zijn is tijdens het onderzoek niet nader onderzocht.

Archeologische Berichten Nijmegen Briefrapport 207

Gemeente Nijmegen, Bureau Leefomgevingskwaliteit, Archeologie 2015

Benjamin Tunker

met bijdragen van H. Damen H.W. Hommes

E En gEalliEErdE schuttErsput

in dE O OstErhOutsE W aardEn p rOjEctEn O d 15 En O d 17

Archeologische Berichten Nijmegen – Briefrapport 207

1 i nlEiding

1.1 Administratieve gegevens

E En gEalliEErdE schuttErsput in dE

O OstErhOutsE W aardEn p rOjEctEn O d 15 En O d 17

1.2 Vooronderzoek

1.3 Historische achtergrond van De Oversteek (Operatie Market Garden)

1.4 Doel en vraagstelling van het onderzoek

2 M EthOdiEk van hEt vEldWErk

3 r EsultatEn

3.1 Sporen en vondsten

3.2 Catalogus van het vondstmateriaal

4 c OnclusiE

E ^En gEalliEErdE schuttErsput

in dE O OstErhOutsE W ^aardEn p rOjEctEn O d 15 En O d 17

E ^En gEalliEErdE schuttErsput in dE

O OstErhOutsE W ^aardEn p rOjEctEn O d 15 En O d 17